İçeriğe atla

İnsanlık tarihi

Vikipedi, özgür ansiklopedi
Bu madde insanlık tarihi hakkındadır. Dünya'nın bütün tarihçesi için Yerküre tarihi sayfasına bakınız. Tarihsel çalışma alanı için Dünya tarihi (alan) sayfasına bakınız. İnsanlığın evrimsel tarihi için, İnsanın evrimi sayfasına bakınız.
Dünya tarihinin bir parçası
İnsanlık tarihi
İnsan Dönemi
↑ Tarih öncesi   (Pleyistosen dönem)
↓ Gelecek   

İnsanlık tarihi, insanlığın geçmişinin tasviridir. Arkeoloji, antropoloji, genetik, dilbilim, epigrafi, filoloji, paleografi ve diğer disiplinler ile yazının icadından bu yana kayıtlı tarih, ikincil kaynaklar ve araştırmalar yoluyla incelenir.

İnsanlık tarihi, Paleolitik Çağ'dan (Eski Taş Devri) başlayıp, ardından Neolitik Çağ'ın (Cilalı Taş Devri)[1][2] takip ettiği tarih öncesine dayanıyordu. Neolitik Çağ, Yakın Doğu'nun Bereketli Hilal'inde, tarım devriminin MÖ 10.000 ila 5.000 yılları arasında başladığına tanık oldu. Bu dönemde insanlar, sistematik bitki ve hayvan yetiştiriciliğine başladı.[3][1] Tarım ilerledikçe çoğu insan, göçebelikten yerleşik bir yaşam tarzına geçiş yaptı ve genellikle çiftçi olarak kalıcı yerleşkelerde yaşamaya başladı. Çiftçiliğin sağladığı göreceli güvenlik ve artan üretkenlik, insan toplulukların ulaşımdaki gelişmelerle birlikte giderek daha büyük birimlere genişlemesini sağladı.

Tarih öncesi ya da sonrası fark etmeksizin, ilk insanların her zaman güvenilir içme suyu kaynaklarına yakın olmaları gerekiyordu. Yerleşkeler MÖ 4.000 kadar erken bir zamanda İran'da,[4][5][6][7][8] Mezopotamya'da,[9] İndus Nehri vadisinde,[10] Mısır'ın Nil Nehri kıyılarında[11][12] ve Hindistan ile Çin'in nehirleri[13] boyunca gelişti. Çiftçilik geliştikçe, tahıl tarımı daha sofistike bir hâle geldi ve büyüme mevsimleri arasında yiyecek depolamak için bir iş bölümüne yol açtı. İş bölümleri, boş zamanı olan bir üst sınıfın yükselmesine ve uygarlığın temelini oluşturan şehirlerin gelişmesine yol açtı.[14] Toplumların bu artan karmaşıklığı, muhasebe ve yazı sistemlerini gerekli kıldı.

Yerleşim yerleri ve tarımın gelişimi, insanların yaşam kalitesi üzerinde doğrudan bir etkiye neden oldu ve nüfus yoğunluğunda ciddi artışa yol açtı. Dünya nüfusu ilk uygarlıkların zamanında yaklaşık 20 milyonken zamanla 200 milyona kadar arttı. O dönemde Han Hanedanlığı'nın yönetimi altındaki Çin'de yaklaşık 50 milyon kişi yaşarken, Atlantik kıyılarından Pers sınırına kadar uzanan Roma İmparatorluğu'nun egemenliği altında da buna yakın bir nüfus vardı. Ayrıca uzun ticaret yolları Avrupa, Hindistan ve Çin gibi yerleri birbirine bağladı ve şehirler önemli ölçüde büyüdü.[15]

Dünya nüfusu grafiği, MÖ 10.000'den MS 2100'e kadar.

Medeniyetlerin gelişmesiyle birlikte Antik Çağ (MÖ 3000'den MS 500'e kadar uzanır[16][17][18]), bazı imparatorlukların yükselişine ve düşüşüne tanık oldu. Klasik dönem sonrası tarih (Orta Çağ, MS 500 – 1500 arası[19]); Hristiyanlığın yükselişine, Orta Doğu'da İslam'ın doğuşuna ve yayılmasına, İslam'ın Altın Çağı'na (y. 750'den 15. yüzyılın sonlarına kadar) ve Avrupa Rönesansı'na şahit oldu. Orta Çağ'ın sonu, Bilim Devrimi'ne öncülük etti. Bazen "Avrupa Çağı" ve "İslam'ın Barut Çağı" olarak anılan Erken Modern Dönem (Yeni Çağ),[20] 1500'den 1800'e kadarki dönemi[21] ve Aydınlanma Çağı ve Coğrafi Keşifler gibi radikal olguları içeriyordu. 18. yüzyıla gelindiğinde bilgi–teknoloji birikimi, Sanayi Devrimi'ni meydana getiren kritik bir yoğunluğa ulaştı[22] ve 1800'lü yıllarda başlayıp günümüze kadar devam eden Geç Modern Dönem'i (Yakın Çağ) başlattı.[19]

Bu tarihsel dönemlendirme planı; Eski Dünya tarihi, özellikle Avrupa ve Akdeniz için geliştirilmiştir ve en iyi şekilde bu dönem için geçerlidir. Eski Çin ve eski Hindistan da dâhil olmak üzere bu bölgenin dışında, tarihî zaman çizelgeleri farklı şekilde gelişti. Bununla birlikte, 18. yüzyılda, yaygın dünya ticareti ve sömürgeleştirme nedeniyle çoğu medeniyetin tarihi, "küreselleşme" olarak bilinen bir süreçle önemli ölçüde iç içe geçmiş bir hâle geldi. Son 250 yılda nüfus artış oranları, bilgi, teknoloji, iletişim, ticaret, silahların yıkıcılığı ve çevresel bozulma gibi faaliyetler büyük ölçüde hızlandı ve şu anda gezegenin insan topluluklarının karşı karşıya olduğu benzeri görülmemiş fırsatlar ve tehlikeler yarattı.[23]

Genel bakış

[değiştir | kaynağı değiştir]
Çanak Çömleksiz Neolitik Dönem'in başlıca arkeolojik alanlarını gösteren Güneybatı Asya haritası, y. MÖ 7500. Yerleşkelerin çoğunluğu, Orta Doğu'daki Bereketli Hilal olarak anılan Mezopotamya bölgesinde kurulmuştur.

İngiliz biyolog Richard Dawkins tarafından ortaya atılan bir teoriye göre; dil daha karmaşık bir hâle geldikçe, elde edilen bilgileri hatırlama ve iletme yeteneği yeni bir kültürel iletim birimi (Mem) ile sonuçlandı.[24] Böylece fikirler hızlı bir şekilde, nesiller boyunca aktarıldı. Kültürel evrim, hızlıca biyolojik evrimden daha da büyük bir faktör hâline geldi ve "tarih" gerçek anlamda başladı.[25][26]

Yaklaşık 12.000 yıl öncesine dek, yani tarihinin %90'ından fazlası boyunca insanlar, avcı–toplayıcı göçebeler olarak küçük gruplar hâlinde yaşıyordu.[27] Neolitik Devrim, yani insan topluluklarının ilk kez tarım yapması, ilk olarak Güneybatı Asya'daki (Orta Doğu) Bereketli Hilal adı verilen bölgede (Mezopotamya) başladı ve sonraki milenyum boyunca Eski Dünya'nın geniş bölgelerine yayıldı.[28] Neolitik Devrim ayrıca Mezoamerika'da (6.000 yıl önce),[29] Çin'de,[30][31] Papua Yeni Gine'de,[32] Sahel'de ve Batı Afrika'nın savan bölgelerinde de bağımsız bir şekilde gerçekleşti.[33][34][35] Türkiye'nin Şanlıurfa ili sınırları içerisinde keşfedilen ve MÖ 9600–8000 tarihli olduğu düşünülen Göbeklitepe'nin geniş kompleksi, Neolitik bir dinî veya sivil sitenin muhteşem bir örneğidir. Yerleşik bir nüfustan ziyade avcı–toplayıcılar tarafından inşa edilmiş olabileceği tahmin edilmektedir.

Buğday ve keçiler yaklaşık M.Ö 9.000'de, bezelye ve mercimek M.Ö 8.000'de, zeytin M.Ö 5.000'de, atlar M.Ö 4.000'de ve üzüm M.Ö 3.500'de evcilleştirildi.[36] Asya'daki İndus Vadisi'nde M.Ö 6.000'lerde ekinler ekilmeye ve sığırlar evcilleştirilmeye başlandı. Çin'deki Sarı Irmak Nehri kıyılarında, M.Ö 7.000 civarında, darı ve diğer tahıl ürünleri yetiştiriliyordu; Yangtze'de ise pirinç daha da erken bir tarihte, M.Ö 8.000'lerde ekildi. Amerika'da M.Ö 4.000 civarlarında günebakan, Orta Amerika'da ise M.Ö 3.500'lerde mısır ve fasulye ekimi yapılıyordu. Patates ilk olarak, lamaların da evcilleştirilmiş olduğu Güney Amerika'da, And Dağları'nda yetiştirildi.[37]

Neolitik Dönem'de tahıl işlemek için kullanılan öğütme taşı veya "Quern taşı".

Tarımın bir sonucu olarak insanların ilk kez ihtiyaç duyduklarından fazla gıdaya erişim sağlamaları; yerleşik insan yerleşimlerinin kurulmasını, hayvanların evcilleştirilmesini ve tarihte ilk kez metal aletlerin kullanılmaya başlanmasını sağladı.[38][39] Tarım ve yerleşik hayat; çok daha yoğun popülasyonların bir arada yaşamasına imkan vererek, daha sonra imalatın, ticaretin ve siyasi gücün merkezi hâline gelecek olan şehirlerin ortaya çıkmasına yol açtı.[40] İlk antik şehirler, M.Ö 6.000 civarlarında Eriha (günümüzde Filistin) ve Çatalhöyük'te (günümüzde Konya, Türkiye) görüldü.[41] Antik şehirler, politik imparatorluklar içinde kilit noktalar olarak yer aldılar.[42] Bilgi, güç gibi kontrol kaynaklarının toplanma merkezi olan şehirler kara ve su yollarıyla birbirlerine bağlıydı. Şehirlerin gelişimiyle eş zamanlı olarak uygarlıklar da yükseldi. İlk olarak Sümerler ve daha sonra diğerleri ortaya çıktı.[43][44][45] Ancak dünya üzerindeki tüm toplumlar, özellikle de Avustralya gibi izole ve ekilebilir bitki türleri bakımından fakir bölgeler göçebe yaşam tarzını terk etmediler.[46]

Dünyanın Yedi Harikası'ndan ayakta kalabilmeyi başarmış tek yapı olan Keops Piramidi (Gize, Kahire yakınları, Mısır). Firavun Khufu'nun mezarı olarak inşa edilen, yapımı yaklaşık 27 yıl süren[47] ve 146,6 metre yüksekliğindeki bu piramit, 3.800 yılı aşkın bir süre boyunca "dünyanın insan yapımı en yüksek" yapısıydı.

Şehir devletlerinin, özellikle de Mezopotamya'da yer alan Sümer şehirlerinin gelişmesiyle birlikte, M.Ö 4. milenyumda bir şehir devrimi gerçekleşti.[48][49] Yazının en eski hâli olan çivi yazısı, bu şehirlerde, M.Ö 3.000 civarlarında ortaya çıktı.[50][51] Bu zamanlarda gelişen diğer büyük uygarlıklar; İndus Vadisi Uygarlığı,[52] Antik Çin,[53][54] İran[55] ve Antik Mısır[56][57] idi.[58][59] Bu kavimler, zamanla birbirleriyle ticaret yapmaya başladılar ve tekerlek, saban ve yelken gibi teknolojiler geliştirdiler. Astronomi, matematik gibi alanlarda da çok önemli gelişmeler katedildi[60][61][62][63] ve M.Ö 2.580 civarında Mısır'da Keops Piramidi inşa edildi.[64][65]

M.Ö 2.250'de Büyük Sargon, ilk büyük imparatorluk olan Akad İmparatorluğu'nu kurdu.[36][66] Günümüzde mevcut olan kanıtların gösterdiği üzere, bu uygarlıkların gerilemesine sebep olmuş olabilecek yaklaşık yüz yıl süren şiddetli bir kuraklık gerçekleşti ve bunun sonucunda yeni uygarlıklar ortaya çıktı.[67][68] Babil medeniyeti Mezopotamya üzerinde hüküm sürdü, Orta Doğu'da Yeni Asur ve Pers imparatorlukları kuruldu;[36][69] Poverty Point kültürleri, Minoslar ve Shang Hanedanı gibi diğerleri ise kendi bölgelerinde öne çıktı.[70][71] İndus Vadisi Uygarlığı'nda ise Vedalar olarak bilinen ve Hinduizm inanışının temelini oluşturan metinler ortaya çıktı.[72][73] M.Ö 1.200 civarında Bronz (Tunç) Çağı aniden çöktü; bu, bir dizi uygarlığın sonlanmasına ve Yunan Karanlık Çağı'nın başlamasına sebep oldu.[74][75] Bu dönemde demir, tuncun yerini almaya başladı ve bu da Demir Çağı'nın başlamasına yol açtı.[76]

M.Ö 5. yüzyılda, tarihi kaydetmek bir disiplin hâline geldi ve bu, o zamanlarda hayatın nasıl olduğuna dair çok daha net verilerin var olmasını sağladı.[77] Bu dönemde yaşayan Antik Yunan yazarları Herodot (M.Ö 484–425) ve Thukididis (M.Ö 460–400), kanıtlar toplayıp yorumlar yaparak geçmiş hakkında soruları ilk araştıran kişiler oldular.[78] M.Ö 8. ve 6. yüzyıllar arasında Avrupa, Klasik Antik Çağ'a girdi: Tarihin ilk demokratik hükûmetini kuran ve felsefe ile bilim alanında önemli gelişmeler kateden Antik Yunanistan ile hukuk, hükûmet ve mühendislik alanlarında gelişmeler gerçekleştiren Antik Roma da bu dönem içerisinde gelişti.[79][80] Bunlar, Batı kültürünün temellerini büyük oranda şekillendiren uygarlıklar oldu.[81]

Büyük İskender'in imparatorluğunun haritası ve rotası. İskender, iktidarının (MÖ 336–323) uzun yıllarını Güneybatı Asya ve Kuzeydoğu Afrika'da yaptığı büyük askerî seferlerle geçirdi ve 30 yaşına geldiğinde Yunanistan'dan Kuzeybatı Hindistan'a kadar uzanan antik dünyanın en büyük imparatorluklarından birini oluşturdu.

M.Ö 336'da memleketi Makedonya'dan seferlerine başlayan Büyük İskender, Anadolu üzerinden ilerledi ve o zamanın süper gücü olan Pers devleti Ahameniş İmparatorluğu'nun topraklarını işgal etti. Ardından Mısır'ı ele geçirdi; tekrar doğuya doğru –Hindistan'a kadar– ilerledi. İskender M.Ö 323'te öldüğünde, geriye dünyanın o zamana kadar görmüş olduğu en büyük imparatorluğunu bıraktı.[82] Onun bu fetihleri, "Helenistik Dönem" olarak bilinen, Antik Dünya'da Grek etkisinin doruğa ulaştığı dönemin yaşanmasına neden oldu.

Bu zaman zarfında dünyanın başka bölgelerinde farklı uygarlıklar yükseldi: Orta Amerika'da Maya Uygarlığı şehirler inşa etmeye başladı ve karmaşık takvimler oluşturdu;[83][84] Meksika'daki Chichén Itzá gibi Mısır'daki piramitlere benzer yapılar oluşturuldu. Doğu Afrika'da Aksum Krallığı, gerileme dönemindeki Kuş Krallığı'nın yerini aldı ve Hindistan ile Akdeniz arasındaki ticareti kolaylaştırarak sıklaştırdı.[85] Batı Asya'da, Pers devleti Ahameniş İmparatorluğu'nun merkezi yönetim sistemi, kendisinden sonra gelen birçok imparatorluğa örnek oldu.[86] Hindistan'daki Gupta İmparatorluğu ve Çin'deki Han Hanedanlığı ise kendi hükmettikleri bölgelerin altın çağlarını yaşamasını sağladı.[87][88] M.Ö 2'de Han Hanedanlığı'nın nüfusu yaklaşık 57 milyondu ve o zamanın en yoğun nüfuslu bölgesi unvanını elinde tutuyordu.[89]

"Büyük Konstantin" olarak da bilinen Roma İmparatoru I. Konstantin, 4. yüzyılın başlarında, M.S 1. yüzyılda ortaya çıkan ve erken misyonerler tarafından Roma topraklarına getirilen Hristiyanlık inancını benimsedi ve Roma İmparatorluğu, I. Konstantin tarafından Hristiyanlaştırıldı. İmparatorluğun Batı tarafının 476'daki çöküşünün ardından Avrupa, Orta Çağ'a girdi.[90] 7. yüzyılda Avrupa kıtasının Hristiyanlaştırılmasının başlaması ile Hristiyanlık ve Kilise, merkezi otorite ve eğitimin ana kaynağı oldu.[91]

622–750 yılları arasında İslam'ın yayılışını gösteren harita.
  Muhammed dönemi (622–632)
  Dört Halife dönemi (632–661)
  Emevîler dönemi (661–750)

7. yüzyılın başında, Orta Doğu'da, Muhammed önderliğinde İslam, bölgenin ana dini hâline geldi ve Kuzey Afrika'ya, Asya'nın içlerine ve hatta İber Yarımadası'na doğru yayıldı. Ortaya çıkışından sonra hızla yayılan ve 100–150 yıl içinde büyük bir kültürel ve dinî birlik oluşturan bu inanç;[92] mimaride sonraki nesillere ilham veren başarıların gerçekleştirildiği, bilim ve teknolojideki eski ilerlemelerin tekrar meydana getirildiği ve o bölge insanları için yeni bir yaşam şeklinin oluştuğu, İslam'ın Altın Çağı olarak bilinen dönemin başlamasını sağladı.[93][94][95] Bu dönemin merkezi, Abbâsî Halifeliği'nin kontrolü altındaki Bağdat'ta 8. yüzyıl ortalarında kurulan Beytü'l–Hikme (Bilgelik Evi) kütüphanesi idi.[96][97] Bu dönemde, Hindistan'dan Endülüs'e kadar geniş coğrafyada tıp, felsefe, teoloji, sanat, fizik, geometri, matematik, astronomi, mekanik, kimya ve İslam hukuku gibi geniş yelpazede çalışmalar yapıldı.[98][99][100] Başta Antik Yunan olmak üzere geçmiş uygarlıkların ve ünlü filozofların ürettiği bilgi ve düşünceler, tercümelerle İslam dünyasına ve Endülüs kanalıyla Avrupa'ya aktarıldı. İslam dünyası, 8. yüzyılın ortalarından 15. yüzyılın sonlarına kadar bilimsel, teknolojik, sanat, kültür, askerî gibi pek çok alanda dünyanın en gelişmiş medeniyeti oldu. Ayrıca Müslüman bilim insanlarının bu çağda yaptığı çalışmalar, Batı dünyası da dahil olmak üzere sonraki nesillere ilham kaynağı oldu.[101]

İnkalar tarafından 1450'li yıllarda inşa edilen ve Peru'da bulunan Machu Picchu, Dünyanın Yeni Yedi Harikası listesindedir.

Amerika'da ise, M.S 800 civarından itibaren Mississippi Nehri çevresinde karmaşık kültürler ortaya çıkmaya başladı;[102] kıtanın daha güneyinde ise Aztekler ve İnkalar baskın medeniyetler hâline geldi, Machu Picchu gibi antik şehirler inşa edildi.[103][104] 1054 yılına gelindiğinde, Roma Katolik Kilisesi ve Doğu Ortodoks Kilisesi arasında gerçekleşen mezhepsel ayrılık, Batı ve Doğu Avrupa arasında günümüze kadar devam edecek olan önemli kültürel ayrılıklara yol açtı.[105] Bu sıralarda Hristiyanlık, görece yeni doğmuş İslam inancının yayılması ve gelişmesi ile rekabet hâlindeydi.

Hristiyan ve İslam dünyaları en nihayetinde çatıştılar:[106] İngiltere Krallığı, Fransa Krallığı ve Kutsal Roma İmparatorluğu, Orta Doğu'daki Kutsal Topraklar'ın kontrolünü Müslümanlardan geri almak için bir dizi kutsal savaş başlattılar.[107][108] "Haçlı Seferleri" olarak bilinen bu çatışmaların başlangıç noktası, 1095'te toplanan Clermont Konsili'nde Papa II. Urbanus'un verdiği etkileyici bir vaaz oldu.[109][110] 1096'da başlayan ilk sefer, Katolik Hristiyanların 1099'da Kudüs'ü Müslümanlardan alması ile sonuçlandı.[111][112][113] Yaklaşık 88 yıl boyunca Haçlıların hâkimiyetinde olan Kutsal Topraklar ve Kudüs şehri, 1187 yılından sonra tekrar Müslümanların kontrolüne geçti.[114]

1206 yılında Cengiz Han tarafından kurulan Moğol İmparatorluğu, 13. ve 14. yüzyıllarda Avrasya'nın çoğunu fethetti[115] ve bu sırada Bağdat'ı da yağmalayarak İslam'ın Altın Çağı'nın sona ermesine neden oldu.[116] Aynı zaman diliminde, Batı Afrika'da yer alan Mali İmparatorluğu, Senegambiya'dan Fildişi Sahili'ne kadar uzanarak kıtadaki en büyük imparatorluk oldu.[117] Okyanusya'da ise, Pasifik Okyanusu üzerindeki birçok adaya yayılan Tu'i Tonga İmparatorluğu'nun yükselişi gerçekleşti.[118] 15. yüzyılın ortalarından itibaren güçlenmeye başlayan Osmanlılar, 1453'te Konstantinopolis'i ele geçirdiler ve 11 asırlık Hristiyan Bizans (Doğu Roma) İmparatorluğu'na son verdiler. 1492'de Kastilya Krallığı'nın İspanya şehri Gırnata'yı alması, İber Yarımadası'nda yaşayan Müslümanların Endülüs topraklarındaki yaklaşık sekiz asırlık hâkimiyetlerini sona erdirdi.

1492'de Amerika kıtasına ayak basan Kristof Kolomb (yere çömelen) ve gemi mürettebatı. Kolomb, 1493 yılı başlarında beraberinde bir dizi tutsak yerli ile Avrupa'ya döner. Kolomb'un bu gezisi Coğrafi Keşifler'i hızlandırır ve Amerika kıtasının kolonizasyonunun yolunu açar.

Yeni Çağ'ın başlarında gittikçe güçlenen Osmanlı İmparatorluğu, Akdeniz Havzası çevresindeki toprakların çoğunu kontrolü altına aldı ve 1517 yılına gelindiğinde Suriye, Lübnan, Filistin, Mısır ve Hicaz gibi Orta Doğu bölgelerini ele geçirdi.[119] Bu sırada Japonya Edo Dönemi'ne girdi,[120] Çin'de Çing Hanedanlığı yükseldi[121] ve Müslüman Babürlüler, Hindistan'ın çoğuna hükmetti.[122] Avrupa, 15. yüzyıldan başlayarak Rönesans dönemine girdi. Bu dönem içerisinde Kilise, siyasi bir varlık olarak gücünü yitirdi.[123]

1492'de İtalyan kâşif Kristof Kolomb'un Amerika kıtasına ulaşmasının ardından, yeni bölgelerin keşfedilip sömürgeleştirilmesiyle Keşifler Çağı başladı.[124] Avrupa kıtası, zamanla dünyadaki diğer insan toplulukları üzerinde siyasi ve kültürel bir hâkimiyet kurmaya başladı.[125] Britanya İmparatorluğu, dünyanın en büyük imparatorluğu olmak üzere genişledi[126] ve Amerika, Avrupalılar tarafından sömürgeleştirildi.[127] Diğer tarafta ise, bu gelişmeler Atlas Okyanusu'nda köle ticareti ve Amerikan yerlilerinin soykırımına sebep oldu.[128][129] Bu zaman zarfı ayrıca matematik, mekanik, astronomi ve fizyolojide gerçekleşen büyük ilerlemeler ile Bilimsel Devrim'e de damgasını vurdu: İngiliz fizikçi ve matematikçi Isaac Newton'ın 1687'de yayımladığı "Philosophiæ Naturalis Principia Mathematica" (Doğa Felsefesinin Matematiksel İlkeleri) adlı kitabı, klasik fizik mekaniğinin temelini oluşturmakla kalmadı; bilim tarihinin kilometre taşlarından biri oldu ve eser, dünya tarihinin en önemli bilimsel kitapları arasına girdi. Newton'ın evrensel kütleçekimi ve hareketin üç kanunu, sonraki üç yüzyıl boyunca bilim dünyasına egemen oldu. Yine İngiliz doğa tarihçisi Charles Darwin'in 1859'da yayımladığı "Türlerin Kökeni" adlı kitabı, biyolojik evrim kuramının temelini oluşturdu.[130]

Yakın Çağ sırasında gerçekleşen Sanayi Devrimi ve Teknolojik Devrim; görüntü teknolojisi, ulaşım alanındaki önemli yenilikler ve enerji gelişimi gibi yeni keşifleri ve ilerlemeleri sağladı.[131] 18. yüzyılda ortaya çıkan ve Aydınlanma Çağı olarak bilinen kültürel hareket, genel olarak Avrupa'nın zihniyetini önemli derecede şekillendirdi ve Kıta Avrupası'nın sekülerizasyonuna katkıda bulundu.[132] Amerika Birleşik Devletleri ise, bir grup küçük sömürgeden zamanla küresel süper güçlerden biri hâline gelerek büyük bir değişim geçirdi.[133]

ABD'nin 6–9 Ağustos 1945 tarihlerinde Japonya'nın Hiroşima (solda) ve Nagasaki (sağda) şehirlerine atmış olduğu iki nükleer atom bombası, II. Dünya Savaşı'nı sona erdirmesinin yanında, 200 binden fazla insanın ölümüne neden oldu.

Napolyon Savaşları 1800'lerin başlarında Avrupa'yı kasıp kavurdu,[134] İspanya Yeni Dünya sömürgelerinin çoğunu kaybetti.[135] Avrupalıların genişlemesi Okyanusya ile Afrika'ya doğru devam etti;[136] öyle ki, Avrupalıların kontrol ettiği toprakların toplam topraklara oranı, Afrika'da 50 yıldan daha kısa bir sürede %10'dan neredeyse %90'a çıktı.[137] Avrupa milletleri arasında kurulmuş olan bu zayıf güç dengesi, insanlık tarihindeki en ölümcül çatışmalardan biri olan I. Dünya Savaşı'nın patlak vermesiyle 1914'te çöktü.[138] 1918'de savaşın bitmesinden sonra kurulan Milletler Cemiyeti, anlaşmazlıkları barışçıl çözmek için kurulan ilk büyük uluslararası kuruluş oldu.[139]

1930'larda dünya çapında gerçekleşen bir ekonomik kriz; otoriteryen rejimlerin yükselişine ve dolayısıyla dünya üzerindeki neredeyse tüm ülkelerin dahil olduğu, insanlık tarihinin en ölümcül çatışması olan II. Dünya Savaşı'na yol açtı.[140] Savaşın 1945'te sonlanmasından sonra, Milletler Cemiyeti savaşın başlamasını engelleyemediği için dağıtıldı ve yerine Birleşmiş Milletler (BM) oluşturuldu.[141] Savaş sırasında, Yuval Noah Harari'ye göre "geçtiğimiz beş yüz yılın en önemli olayı" da gerçekleşti: 16 Temmuz 1945 tarihinde Amerikan bilimcileri ilk atom bombasını ABD'nin Alamogordo kentinde patlattılar ve böylece "Atom Çağı" başladı.[36] Dekolonizasyon dönemi boyunca önceden sömürgeleştirilmiş olan birçok yeni devlet bağımsızlık ilan etti, ancak bu yeni kurulan devletler çoğu zaman neokolonyalizm, sosyopolitik kargaşalar, yoksulluk, cehâlet ve endemik tropik hastalıklar gibi nedenlerden ötürü zorluklarla karşı karşıya kaldılar.[142][143][144][145]

4 Ekim 1957'de Sovyetler Birliği tarafından uzaya fırlatılan "Sputnik 1" uydusu, Uzay Yarışı'nın ve "Uzay Çağı"nın başlamasını sağladı. Sputnik 1; radyo, pil ve termometre içeren görece basit bir araç olmasına karşın, ABD üzerindeki psikolojik etkisi çok büyüktü.

20. yüzyılın ikinci yarısında, SSCB ve ABD arasında "Soğuk Savaş" olarak bilinen, iki ülkenin de dünya çapındaki nüfuzlarını arttırmaya çalıştığı küresel bir mücadele görüldü. Nükleer silahlanma yarışına[146] ek olarak, bu mücadelenin bir parçası olarak gerçekleşen Uzay Yarışı ile 4 Ekim 1957'de uzaya ilk yapay uydu (Sputnik 1) gönderildi,[147][148] 1961'de Sovyet kozmonot Yuri Gagarin uzaya çıkan ilk insan oldu, 1963'te Sovyet kozmonot Valentina Tereşkova uzaya çıkan ilk kadın oldu ve 1969'ta Amerikalı astronot Neil Armstrong, Ay'a ayak basan ilk insan oldu.[149] Gerçekleşen bu olaylar, aynı zamanda Uzay Çağı'nın başlamasını sağladı. 1969 ile 1972 yılları arasında on iki insan daha Ay'a inip güvenli bir şekilde dünyaya geri döndü.[150][151]

1992'de Avrupa Birliği denilen ekonomik ve siyasi birlik kuruldu ve sonraki yıllarda Avrupa'daki ülkelerin çoğunu içerecek üzere genişledi.[152] 20. yüzyılın sonlarına doğru, günümüzde hâlâ devam eden Bilişim Çağı'nın gelişimiyle birlikte, insanlar giderek küreselleşen ve birbirine bağlanan bir dünyada yaşamaya başladı.[153]

1888'de Heinrich Hertz radyo dalgalarını keşfetti ve 1906'da ilk sesli radyo yayını yapıldı. 50 milyon radyo alıcısına ulaşmak 38 yıl aldı.[154] 1926'da John Logie Baird televizyonu icat etti. Televizyon kitle iletişimine yepyeni bir boyut kazandırdı. 50 milyon televizyon kullanıcısına ulaşmak 13 yıl aldı.[154] Bu tarihten internetin çıkışına kadar, radyo ve televizyon en önemli kitle iletişim araçları oldu; 1969'da Neil Armstrong'un Ay'a inişini 500 milyon kişi canlı olarak izledi. Kitle iletişimindeki en büyük devrim ise, kuşkusuz internet oldu. İnternetin 50 milyonuncu kullanıcıya ulaşması yalnızca 4 yıl sürdü.[154]

2013'te; dünya nüfusunun %40'ı, yani 2.7 milyar insan internet ile (bu oran 2018'de %50'ye ulaştı[155]), dünya nüfusunun %96'sı ise cep telefonları ile birbirine bağlıydı, ancak nispeten daha az gelişmiş ülkelerde bu oran %89'a kadar düşüyordu.[156]

Bilişim Çağı; internetin getirmiş olduğu devrimle birlikte akıllı telefonlar, televizyonlar, (dizüstü veya masaüstü) bilgisayarlar ve tabletler vs. gibi birçok teknolojik aracı kapsamaktadır.

Prehistorya (3.3 milyon yıl öncesinden MÖ 3000'e kadar)

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ana madde: Tarih öncesi

Evrimsel süreç ve ilk insanlar

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ana maddeler: İnsan evrimi, Antropoloji ve İnsan evriminin fosil listesi
1974 yılında Etiyopya'da bulunan, ilk Australopithecus afarensis iskeleti olan, yaklaşık 3.2 milyon yıllık Lucy, eksikleri restore edilmiş bir şekilde. (Cleveland Müzesi, ABD)

Genetik ölçümler, Homo sapiens'in yaklaşık 4.6 ila 6.2 milyon yıl önce, modern insanın yaşayan en yakın akrabaları olan şempanze ve bonobolara öncülük eden bir soydan ayrıldığını göstermektedir.[157] Bilim insanları arasında en çok paylaşılan görüş, anatomik olarak modern insanların yaklaşık 200.000 yıl önce Afrika'da, Etiyopya'da ortaya çıkmaya başladığı ve çok daha sonra oradan dünyaya yayıldığı yönündedir. 1967 yılında keşfedilen Omo fosilleri de, insanlığın kökeninin Etiyopya'ya dayandığına fiziksel kanıt sundu. İnsanlar davranışsal çağdaşlığa ise yaklaşık 50.000 yıl önce ulaştı.[158][159]

Modern insanlar, yaklaşık 60.000 yıl önce Afrika'dan Avrupa ve Asya'nın dondurucu olmayan bölgelerine hızla yayıldı. İnsanoğlunun Kuzey Amerika ve Okyanusya'ya hızla yayılması, bugünün ılıman bölgelerinin son derece misafirperver olmadığı en son buzul çağının zirvesinde gerçekleşti.[160][161] Yine de insanlar, yaklaşık 12.000 yıl önce, Buz Devri'nin sonunda dünyanın neredeyse tüm buz tutmayan bölgelerini kolonileştirdi.[162] Homo erectus gibi diğer hominidler, bin yıldır basit ahşap ve taş aletler kullandılar; ancak zaman ilerledikçe aletler çok daha incelikli ve daha karmaşık hâle geldi.

Belki 1.8 milyon yıl kadar önce, ama kesinlikle en az 500.000 yıl önce, insanlar ısınmak ve yemek pişirmek için ateşi kullanmaya başladı.[163] Ayrıca Paleolitik Çağ'da dili,[164] ölülerin sistematik olarak gömülmesi ve yaşayanların giyinip süslenmesini içeren kavramsal birikimler geliştirdiler. Bu dönemdeki sanatsal ifadeye; genellikle animizm ve hatta şamanizm olarak yorumlanan bir maneviyatı gösteren, fildişi, taş ve kemikten yapılmış mağara resimleri ve heykeller şeklinde rastlanılabilir.[165] Bu dönemde, tüm insanlar avcı–toplayıcı olarak yaşadılar ve genellikle göçebeydiler.[166] Arkeolojik ve genetik veriler, Paleolitik avcı–toplayıcıların kaynak popülasyonlarının seyrek ağaçlık alanlarda hayatta kaldığını ve yoğun orman örtüsünden kaçınırken yüksek üretkenliğe sahip alanlara dağıldığını göstermektedir.[167]

M.Ö. yaklaşık 15.000'e ait olan mağara resmi (Lascaux, Fransa)

Anatomik olarak modern insanların Afrika dışına göçü, 194–177 bin yıl önce başlayan çoklu dalgalar hâlinde gerçekleşti. Afrikalılar, 70–50 bin yıl önce Afrika'yı terk eden tek bir grubun soyundan gelmektedir.[168] Homo sapiens, 65.000 yıl önce Avustralya'ya, 45.000 yıl önce Avrupa'ya ve 21.000 yıl önce Amerika'ya vararak tüm kıtaları ve daha da büyük adaları kolonileştirmeye başladı. İnsanın yayılması ve genişlemesi, hem Kuvaterner neslinin tükenmesi ile hem de Neandertallerin yok oluşuyla aynı zaman aralığına denk geldi. Bu yok oluşlara muhtemelen iklim değişikliği, insan faaliyetleri veya ikisinin birleşimi neden oldu.

Tarım devrimi ve ilk şehirler

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ana maddeler: Tarım devrimi, Neolitik Devrim ve Şehir
Türkiye'nin Şanlıurfa il sınırları içerisinde keşfedilen Göbeklitepe, M.Ö. yaklaşık 9600 yıllarına, günümüzden yaklaşık 12.000 yıl öncesine, yani Neolitik Devrim'e ait olduğu düşünülmektedir.

MÖ 10.000 civarında başlayan Neolitik Devrim, insanın yaşam tarzını temelden değiştiren tarımın gelişimine neden oldu. Tahıl mahsulü ve hayvan evcilleştirmesi, Orta Doğu'da (Mezopotamya) en az MÖ 8.500'de buğday, arpa, koyun ve keçi şeklinde gerçekleşti. Çin'deki Yangtze Vadisi, MÖ 8.000 civarında pirinci evcilleştirken; Sarı Irmak Vadisi ise MÖ 7.000'e kadar darı yetiştirmiş olabilir. Domuzlar, Çin'de evcilleştirilmiş en önemli hayvandı. Sahra'daki insanlar, MÖ 8.000 – 5.000 yılları arasında sorghum ve diğer bazı mahsulleri yetiştirirken, Etiyopya yaylalarında ve Batı Afrika yağmur ormanlarında başka tarım merkezleri ortaya çıktı. İndus Nehri Vadisi'nde MÖ 7.000'de ekinler ekildi ve MÖ 6.500'de sığırlar evcilleştirildi. Amerika'da ise kabak, Güney Amerika'da en az MÖ 8.500'de yetiştirildi ve ararot, MÖ 7.800 civarında Orta Amerika'da ortaya çıktı. Patates ise ilk olarak Güney Amerika'nın And Dağları'nda yetiştirildi, lama da bu bölgelerde evcilleştirildi.

Neolitik Devrim'in neden gerçekleştiği konusunda bilimsel bir fikir birliği yoktur. Örneğin, bazı teorilerde tarım, insanların yeni gıda kaynakları aramasına neden olan nüfus artışının bir sonucuyken diğerlerinde tarım, gıda arzı geliştikçe nüfus artışının bir sebebiydi. Önerilen diğer faktörler arasında iklim değişikliği, kaynak kıtlığı ve ideoloji sayılabilir. Bu dönemde yerleşimler daha kalıcı bir hâle gelmiş, bazılarında kerpiçten yapılmış dairesel evler, bazılarında ise ailelerin tek ya da birden fazla odada yaşadığı dikdörtgen kerpiç evler görülmüştür. Mezar bulguları bir atalar kültünün varlığına işaret etmektedir ve Vinča kültürü en eski yazı sistemini yaratmış olabilir.

İlk şehirlerin ortaya çıktığı Bereketli Hilal bölgesini gösteren bir harita.

Tarım, çok daha yoğun nüfuslara ve ilk şehirlerin ve eyaletlerin çıkışına izin verdi. Şehirler birer ticaret, imalat ve siyasi güç merkezleriydi. Şehirler, çevrelerindeki kırsal bölgelerle bir ortak yaşam kurdular, tarım ürünlerini emdiler ve bunun karşılığında mamul mallar ve değişen derecelerde askerî kontrol ve koruma sağladılar. Antik bir yerleşim bir "şehir" olarak anıldığında, orada insanların yaşamış olduğu söylemekle kalınmaz; aynı zamanda söz konusu o yerin kendi özgün kültürünü geliştirecek kadar uzun süre ve yeterince istikrarla varlığını sürdürdüğü ima edilir.[168] Tarihçiler, bu ve diğer tanımları kullanarak, şehirlerin 15.000 yıldır var olduğunu düşünmektedirler. İnsanlığın şehir kurma tarihinin büyük bölümünde, dünyanın tüm müreffeh şehirleri tek bir yerde bulunabilirdi:[168] Afrika, Asya ve Avrupa'yı birleştiren, "Orta Doğu" olarak adlandırılan "Bereketli Hilal"... İlk şehirler de bu bölgelerde ortaya çıktı: MÖ 6.000 civarında Eriha'da (günümüzde Filistin Devleti) ve Çatalhöyük'te (günümüzde Konya, Türkiye).[169]

Metal işleme ilk olarak MÖ 6.400 civarında bakır aletlerin ve süs eşyalarının yapımında kullanıldı. Altın ve gümüş, kısa bir süre sonra özellikle süs eşyalarında kullanıldı. Erken insan yerleşiminin birçok bölgesi gerekli cevherlerden yoksun olduğundan, metal cevherlerine duyulan ihtiyaç ticareti teşvik etti. Bir bakır ve kalay alaşımı olan bronzun ilk işaretleri MÖ 2.500 civarına kadar uzanmaktadır; ancak bu alaşım, çok daha sonraya kadar yaygın olarak kullanılmadı.

Neolitik uygarlıklar genellikle antropomorfik tanrılara tapıyorlardı. Güneş, Ay, Dünya, gökyüzü ve deniz gibi varlıklar genellikle tanrılaştırıldı. Karmaşık bir rahip ve rahibe hiyerarşisi ve diğer görevlilerle tamamlanan tapınak kuruluşlarına dönüşen türbeler gelişti. Türkiye'nin Şanlıurfa ilindeki MÖ 9.600–8.000 tarihli Göbeklitepe'nin geniş kompleksi, Neolitik bir dinî veya sivil sitenin muhteşem bir örneğidir. Yerleşik bir nüfustan ziyade avcı–toplayıcılar tarafından inşa edilmiş olabileceği düşünülmektedir.

Antik Çağ (MÖ 3000 – MS 500)

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ana maddeler: Antik Çağ ve Antik uygarlık

İlk Çağ (veya Antik Çağ), tarihî çağların ilki ve en uzunudur. İlk uygarlıklar bu çağda yükseldi. Antik tarihin en eski uygarlıkları Mezopotamya, Hindistan, Mısır ve Çin'dir. İlk Çağ, yazının icadı (y. M.Ö. 3000) ile başlamaktadır. Frig göçleri, Aryan göçleri, deniz kavimleri göçleri gibi dünyanın etniğini etkileyen göçler İlk Çağ'da gerçekleşti. İlk semavî din olan Yahudilik bu çağda doğdu. Bunun yanında Budizm, Konfüçyüsçülük, Taoizm gibi Uzak Doğu dinleri de doğdu. Pozitif bilimler ve felsefenin kökleri de Antik Çağ’a dayanmaktadır.[170] Her ne kadar bitiş tarihi olan erken Orta Çağ büyük oranda göreceli olsa da, çoğu Batılı akademisyen, 375 civarında başlayan Kavimler Göçü'nü veya Batı Roma İmparatorluğu'nun 476'daki çöküşünü Antik Çağ'ın ve Antik Avrupa tarihinin sonu olarak tanımlar. Yine de Antik Tarih, M.Ö. 3000 – M.S. 500 zaman aralığında insanların yaşadığı tüm kıtaları kapsar.

Yazının icadı

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ana maddeler: Yazı ve Çivi yazısı
Anıtsal çivi yazısı (Sümer, Mezopotamya, MÖ 26. yüzyıl)

Yazının icadı, şehirlerin yönetimini, fikirlerin ifade edilmesini ve bilginin korunmasını kolaylaştırdı. Akademisyenler, yazının en az dört eski uygarlıkta bağımsız olarak gelişmiş olabileceğini kabul ederler: Mezopotamya'da (MÖ 3400 ile 3100 arasında), Mısır'da (MÖ 3250 civarında), Çin'de (MÖ 2000 civarı) ve Mezoamerika'da (MÖ 650'ye kadar). Hayatta kalan en eski yazılı dinî metinler arasında, en eskileri MÖ 2400-2300 arasına tarihlenen Mısır Piramit Metinleri bulunmaktadır.

Mezopotamya'da bulunan Sümerler, MÖ 4. binyılda ilk şehir devletlerini geliştiren, bilinen ilk karmaşık medeniyettir. Bilinen en eski yazı biçimi olan çivi yazısı, MÖ 3000 civarında bu şehirlerde ortaya çıktı. Fakat, yazı birdenbire ortaya çıkmadı. İnsanlar önce mağara duvarlarına, kaya ve taşlara yaşadıkları olayları anlatan resimler yaptılar. Ancak bu resimler, bir olayı anlatsalar da yazı niteliği taşımamaktaydılar. Zamanla bu resimlerin gelişmesiyle ideografik yazı şekli ortaya çıktı.

Tarih boyunca birçok araç ve yazı malzemesi kullanıldı. Bunlar arasında taş tabletler, kil tabletler, bambu çıtalar, papirüs, parşömen, kâğıt, balmumu tabletleri, bakır levha, kalemler, mürekkep fırçaları ve daha birçok litografi stili vardır. İnka medeniyeti, kayıtları tutmak için quipu olarak bilinen düğümlü kordonlar kullandılar.

Mezopotamya

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ana madde: Mezopotamya
Tarihin ilk imparatorluğu olan Akad İmparatorluğu'nun kurucusu Büyük Sargon (MÖ y. 2334-2279)

Mezopotamya coğrafyası, Dicle ve Fırat nehirleri arasında gelişmiş ve birçok bilimsel keşfe imkân sağlamış bir medeniyet coğrafyasıdır.[171] "Mezopotamya" sözcüğü, Eski Yunanca mésosμέσος ("orta, ara") ve yine Eski Yunanca potamós ποταμός ("nehir") kelimelerinden gelir.[172] Bilinen en eski Mezopotamya medeniyeti Sümer medeniyetidir. Sümer medeniyeti Sami olmayan bir halk olup, bölgeye MÖ 4500-4000 yılları arasında yerleştiler.[173] Sümerler yazıyı geliştirdi ve tekerleği keşfetti; Ay yılı esaslı takvimi buldular ve astronomi alanında da önemli keşifler yaptılar.[174] Sümer medeniyetinin inançları çok tanrılıydı. Kültürleri, daha sonraları pek çok Mezopotamya medeniyetini etkilemekle kalmadı; Mezopotamya’nın dışına da etki etti.[175] Sümerler, şehir devletleri hâlinde varlık gösteriyordu.

Sümerler, besinlerinin nereden geldiğini biliyordu ve kıtlığa yenik düşmeleri için yalnızca tek bir kötü hasat yeterliydi. Bu durum, uzun dönem boyunca hayatta kalabilmek adına, Sümer şehirleri arasındaki anlaşmaları elzem kılıyordu. Sümerlerin bir dizi kralı (lugal) olmasına karşın, bunlar genellikle bölgesel diplomatik güçler verilen kimi şehir devletlerinin valileriydi. Hiçbir şehir devleti bu otoriteyi tamamen tekeli altına almamıştı. Önce bir, sonra bir başka şehirden krala sahip olmak ender bir durum değildi.

Daha sonraları Sami kökenli Akadlar,[176] Mezopotamya coğrafyasına gelip Büyük Sargon döneminde tarihin ilk imparatorluğu olan Akad İmparatorluğu'nu kurdular.[177] Daha sonraları, ilk başta Akad, daha da sonraları Sümer medeniyeti çöktü.

Ardından Mezopotamya'da 2000 yıl boyunca Babil medeniyeti hüküm sürdü.[176] Babiller, Antik Dünya’nın yedi harikasından olan Asma Bahçeleri inşa etti; ama bu bahçenin yeri ve hatta tarihî gerçekliği tartışmalıdır.[178] Kral Hammurabi döneminde insanlık tarihinin en sert yasalarından birisi olan Hammurabi Yasaları geliştirildi.[179] Asurlular tarafından işgal edilen Babil kenti, ardından tekrar Neo-Babil adıyla kuruldu. Mezopotamya daha sonraları, sırasıyla Medler, Ahamenişler, Makedonyalılar, Selevkoslar ve en sonunda Roma İmparatorluğu kontrolünde kaldı.

Hindistan

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ana maddeler: Hint alt kıtası ve Hindistan tarihi
MÖ 6. yüzyılda Budizm felsefesini ve dinini kuran Siddhartha Gotama Buda'nın bir heykeli (Japonya)

Hindistan anakarası, tarihteki en eski medeniyetlere ev sahipliği yapmıştır. Pek çok antik uygarlık gibi, burada yaşayan İndus Vadisi Uygarlığı halkı da bir nehirle özdeşleştirilmiştir. Günümüzde bu ülkeye verilen isim bile (Hindistan, "indus"tan türemiştir), Sanskritçede kabaca büyük su kütlelerini, özellikle de devasa Ganj Nehri'ni ifade eden Sindhu sözcüğünden gelmektedir. Hindu sözcüğü de aynı kök sözcükten gelir. Adına Hindistan denilen ülke, tıpkı Amerika Birleşik Devletleri'nin Mississippi ve Missouri eyaletleri gibi, adını özel bir nehirden alır.

Hindistan’da İndus Vadisi Uygarlığı, MÖ 3300-1300 yılları arasında varlık gösterdi.[180] İndus Vadisi uygarlığının alfabesi çözülemediğinden, sadece arkeolojik kazılar ve teoriler ile bilgi sahibi olunmaktadır. Bu antik şehirlerde arkeologların bulduğu İndus Vadisi yazıları, bölgenin diğer yazılarıyla benzerlikler taşımakla beraber, kısa ibarelerin anlamlarının ortaya çıkarılmasına yarayacak yeterlilikte değildir. Kimi uzmanlar, İndus Vadisi dilinin aslında gerçek bir dil bile olmayabileceğini, bunun yerine bir imza veya marka logosu gibi işlev gösteren bir dizi kişiselleştirilmiş mühür olabileceğini öne sürmüştür. İndus medeniyetinin yıkılışı da hâlâ tartışmalıdır.[181]

İlerleyen yüzyıllarda Hindistan, Aryan göçleri sonrasında Vedik Çağı (M.Ö. 1500-500) yaşadı. Kuzey Hindistan, önce Perslerin ve ardından Büyük İskender komutasındaki Makedonyalıların işgaline uğradı. Makedonya ordusunun Hindistan’dan çekilmesinden sonra bir güç boşluğu oluştu. Bu güç boşluğundan yararlanan Chandragupta Maurya, MÖ 321'de, ilk Hint imparatorluk gücü olan Maurya İmparatorluğu'nu kurdu. İmparatorluk, MÖ 185’e kadar varlık gösterdi.[182]

Ayrıca Antik Çağ'da, bu bölgelerde Budizm ve Jainizm dinleri doğdu. Budizm, Siddhartha Gotama tarafından insanların acılarını anlamaya çalışırken aydınlanması ile MÖ 6. yüzyılda Hindistan'da ortaya çıktı. Budizm, daha sonraları ticaret yolları vasıtası ile yayıldı.[183]

Maurya İmparatorluğu'ndan sonra, MÖ 185 yılında kurulan Sunga İmparatorluğu, Hindistan’ın büyük bir kısmını MÖ 73’e kadar yönetti.[184] Daha sonrasında Hindistan, Kuşan işgaline uğradı. Gupta İmparatorluğu, MS 4. ve 6. yüzyılın sonlarına kadar Hindistan’ın belli bir kısmına hükmetti. Hindistan, Gupta Hanedanlığı döneminde altın çağını yaşadı.[185] Ardından bölge, Ak Hun işgaline uğradı.

Mısır

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ana maddeler: Antik Mısır ve Mısır tarihi
Büyük Gize Piramitleri, Mısır

Uygarlıklar hiçbir zaman uygarlıklar olarak başlamaz. Sümerler gibi, Mısır da bir grup nehir yerleşiminden türemiştir. Sümer'in Fırat ve Dicle'si varsa, Mısır'ın da Nil'i vardı. Antik Mısır Uygarlığı, Nil Nehri sayesinde gelişti.

Sümer gibi, Mısır da şehirlerle başladı. Zamanla bu şehirler iki krallık hâlinde birleşti: Ulusal simgesi şahinle temsil edilen, Horus isimli tanrı olan Aşağı Mısır ile simgesi akbaba başlı tanrıça Nekhbet olan Yukarı Mısır. M.Ö. 3000 civarında Firavun Narmer ya da Menes tarafından Yukarı ve Aşağı Mısır birleştirildi. Bu birleşmenin ardından Eski Krallık Dönemi başladı.[186] Eski Krallık döneminde piramitler inşa edildi.[187] M.Ö. 2900 civarında "hiyeroglif" adı verilen bir yazı sistemi Mısır’da gelişmeye başladı ve dönem dönem değişime uğradı. Daha sonraki dönemlerde Hiyeratik yazı sistemi geliştirildi ve genel anlamda günlük hayatta kullanıldı.[188] Hiyerogliflerin gizemi 19. yüzyıl başlarında, Rosetta Taşı'nın incelenmesi sonucunda çözülebildi.[189]

Firavun II. Ramses'in dört devasa heykeli, Ebu Simbel Tapınağı'nın girişini çevreliyor.

MÖ 2181 - 2055 yılları arasında Birinci Ara Dönem yaşandı ve Mısır karışıklığa sürüklendi. Sonra Orta Krallık (MÖ 2060 ile 1802 yılları arası) başladı.[190] Orta Krallık, İkinci Ara Dönem ile bitti. Ara dönemden sonra Yeni Krallık Devri başladı. Yeni Krallık döneminde Akhenaton dinî reform gerçekleştirdi.[191] Akhenaton’un oğlu Tutankhamun, lanet iddiaları ile ünlü oldu. Yeni Krallık döneminde emperyalist bir politika izleyen Mısır, günümüz Suriye toprakları için Hititler ile bir dizi savaş gerçekleştirdi. Yeni Krallık döneminden sonra Mısır toprakları; Asurlular, Babiller, Aksum Krallığı, Persler (Ahamenişler) ve en sonunda Makedonyalılar tarafından işgal edildi.

Mısır halkı ölüleri sıradan mezarlara gömdükten sonra, kuru çölde gömülen bedenlerin, yaş zemine gömülen bedenlerden daha iyi muhafaza edildiğini fark ettiler. Kuruluk ile korunma arasında bir bağlantı olduğunu isabetli biçimde tespit eden Mısır'ın papaz sınıfı, çok geçmeden cesetleri kuru tutma ve çürümeden koruma sanatını mükemmelleştirerek, hükümdarlarının bedenlerini ruhsal masumiyetlerinin bir simgesi olarak muhafaza etmeye başladı ve mumyacılık da böylece ortaya çıktı. İlk firavunlar benzeri sebeplerle, bu dünyada kurban edilen ve bir sonraki yaşamlarında onlara hizmet edecek canlı hizmetkârlarla beraber gömüldüler. Anlaşılan bu uygulamanın insanlık dışı olduğu düşünüldü ve sonraki firavunlar, gelecek dünyada hizmetkarlarını temsil edecek küçük uşabti heykelleriyle beraber gömülmeye başlandı.

Antik Mısır'da, hanedanlar öncesi dönemden kalma, ceylan motifleriyle bezenmiş bir testi.

Antik Mısırlıların inşa ettiği en büyük piramit, hâlâ ayakta duran ve insan eliyle kasten yıkılmadığı sürece muhtemelen daha binlerce yıl dimdik duracak olan, aynı zamanda firavun Keops'un (MÖ y. 2600-2528) mezarı, 4600 yaşındaki Büyük Keops Piramidi'dir. Boyu 146 metre olan ve her kenarı 230 metre uzunluğundaki Keops (Büyük Giza) Piramidi, antik dünyanın günümüze ulaşan en büyük anıtıdır ve modern standartlarda bile hâlâ çarpıcılığını korumaktadır. Hatta, eğer aşağı yukarı nereye bakılması gerektiği biliniyorsa, Uluslararası Uzay İstasyonu'ndan bile rahatça görülebilir. Günümüz teknolojisiyle onun tam boyutlu bir replikasını inşa etmek son derece güç olur; onu antik dünyanın aletleriyle inşa etmekte kullanılan işgücü ve maharet ise hâlâ çözülmüş değildir.

Makedonya Kralı Büyük İskender döneminde (M.Ö. 336-323) Mısır ele geçirildi. İskender'in ölümünün ardından imparatorluğu parçalandı. O dönemlerde Mısır valisi olan, İskender'in generallerinden Ptolemaios, firavun olup Ptolemaios Hanedanlığı'nı kurdu. Ptolemaios Hanedanlığı, İskender’in kurduğu İskenderiye kentini başkent yaptı. Antik Mısır'ın son Helenistik kraliçesi olan VII. Kleopatra’nın intiharı ile de hanedanlık son buldu (MÖ 30).[192] Bölge, sonrasında Roma İmparatorluğu kontrolüne girdi. MS 395'ten 642 yılına kadar da Bizans İmparatorluğu yönetiminde kaldı. (Bölge, 618-621 arasında kısa bir dönem, Sasani İmparatorluğu hükmü altında bulundu.)

İran

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ana maddeler: Antik İran ve İran tarihi
Med İmparatorluğu'nun en geniş sınırları

İran'daki en eski uygarlık, Güneybatı İran’daki Elam medeniyetidir.[193] İran’daki bir başka antik halk ise Medlerdir. Medler; Tahran, Hemedan, Azerbaycan, İsfahan'ın kuzeyi, Zencan ve İran‘ın diğer bölgelerine hâkim olmuş bir medeniyettir.[194] Yunan tarihçi Herodot, Medlerin İranlı olmayan altı kabileden oluştuğunu söylemektedir.[195] Son zamanlarda Medlerin İranlı olmadığı, İranî halklardan biri olan Kürtlerin ataları olduğu teorileri ileri sürülmüştür. Medlerin Kürtlerin ataları olduğu konusunda[196][197] başta erken dönem olmak üzere birçok dönemde tarihçiler ve seyyahlar arasında görüş birlikleri vardır.[198][199] Nitekim 2000'li yılların başından beri ağırlıkla iskeletler üzerine yapılan DNA araştırmaları olmak üzere, paleo / arkeo genetik kanıtların buluntularına dayalı araştırmalar sonucunda, Medlerin Proto-Kürt, yani birincil Kürt veya bir başka deyimle Kürtlerin atası oldukları bilimsel bir görüş olarak sunulmuştur.[200][201] Bu bilgilere rağmen, bu görüşü reddeden ve bu bağlantının bulunmadığını iddia eden tarihçiler de bulunmaktadır.[202]

Ahameniş kenti Pasargad'da bir kapı direğinde bulunan kabartmanın üzerinde bir zamanlar üç dilde "Ben bir Ahameniş olan Kral Kiros'um." cümlesi yazılıydı.

Medler ile ilgili en eski kayıtları Asurlular tutmuştur.[203] Medler, Asur medeniyetini yıkmış ve Farsları kendine bağlı yapmıştı.[204] M.Ö. 550 yılına gelindiğinde Büyük Kiros, Ahameniş İmparatorluğu'nu kurdu ve kısa süre sonra Med İmparatorluğu'nu yıktı. Büyük Kiros, daha sonraları Frigler, Babiller, Lidyalılar gibi Anadolu ve Mezopotamya medeniyetlerini yıkarak ele geçirdi.[205] Bu zaferler ona Asur, Suriye ve Filistin civarını kapsayan Orta Doğu'yu hükümdarlığı altına almasına neden oldu.[206] Kiros ayrıca, Babil kralı II. Nebukadnezar’ın Babil’e sürgün ettiği Yahudi esirleri salıverdi, bu Yahudilerin vadedilen topraklarına geri dönmesine izin verdi, onları korudu, tapınaklarının yeniden inşa edilmesine izin verdi ve onları Babil boyunduruğundan kurtardı. Hatta Yahudiler, bir el yazmalarında, onları Kudüs’e geri gönderip tapınaklarını yeniden inşa etmelerini sağlasın diye Tanrı'nın diğer krallıklara üstün kıldığı bir kurtarıcı olarak, Kiros'tan övgüyle bahsetmişlerdir.[207]

Büyük Kiros'un ardından Ahamenişler; Mısır, Hindistan ve Trakya’yı da ele geçirerek geniş bir alana yayıldılar. Persler bu genişlemenin sonucunda devleti idare edebilmek için "satraplık" adı verdikleri eyalet sistemini geliştirdiler.[208]

Antik İran ayrıca, Maniheizm ve Zerdüştçülük gibi Pers dinlerinin doğuşuna da şahit oldu. Zerdüştçülük, MÖ 6. yüzyılda, bir peygamber olduğu kabul edilen Zerdüşt tarafından kuruldu ve zamanla İran coğrafyasına yayıldı, birçok Pers devleti de bu inancı benimsedi.[209]

MÖ 4. yüzyıla gelindiğinde, Ahamenişler hâlâ dünyanın süper gücü unvanını ellerinde bulunduruyorlardı. Ancak bu yıllarda Makedonya tahtına geçen Büyük İskender, babasının ölmeden önce ele geçirmeyi planladığı Pers topraklarına doğru harekete geçti. Son Ahameniş İmparatoru III. Darius, MÖ 333'te İssos (İskenderun, Türkiye) ve MÖ 331'de Gaugamela (Erbil yakınları, Kürdistan Bölgesel Yönetimi) muharebelerinde İskender'e yenildi ve Pers toprakları Makedonyalılar tarafından işgal edildi. İran coğrafyasına daha sonra Selevkos Hanedanlığı (MÖ 323-63), Partlar (MÖ 247-MS 224) ve Sasaniler (224-651) hâkim oldu.

Sasani hükümdarı I. Erdeşîr döneminde (224-242) yapılmış bir kabartma.

Partlar ve daha sonra Sasaniler devrinde İpek Yolu üzerindeki ticaret Çin, Mısır, Mezopotamya, İran, Hindistan ve Roma medeniyetlerinin gelişmesinde önemli rol oynadı. Partlar, Avrupa'daki Romanesk mimariyi andıran ve muhtemelen bu mimariyi etkilemiş olduğu Tizpon'da örnekleri görülen Part stili mimari tasarımların yaratıcılarıydılar. Sasanilerin yönetiminde İran, Çin ile ilişkilerini geliştirdi. Sasani sanatı, müziği ve mimarisinde büyük atılım gerçekleştirildi; Nizip Okulu ve Gundeşapur Akademisi gibi dünya çapında tanınan bilim ve araştırma merkezleri oluşturuldu.

Bu dönemde batıda Hristiyanlığın, doğuda ise Budizm ve Maniheizm gibi dinlerin yayılması sonucunda Zerdüştlük inancı, İran birliğinin sağlamlaştırılması için ulusal bir devlet dini olarak örgütlendi. Yine bu dönemde yazılı kültüre geçildi. Kutsal metinlerin derlenmesinden oluşan enderzler, Zerdüştlüğün kutsal kitabı olan Avesta, dini ya da din dışı gelenekler ve İran'ın ulusal destanı sayılan Şehname, bu dönemde kaleme alındı.

Sasaniler, İslam'dan önceki son Pers imparatorluğuydu ve imparatorluk, uzun dönemler boyunca Bizans İmparatorluğu ile savaştı. Sasaniler, Bizanslılar ile yaptıkları savaşlar yüzünden tükenmiş bir hâlde oldukları için, 7. yüzyıl başlarında ani bir şekilde gelişen Müslüman Arap fetihlerine karşılık veremediler ve 651 yılına gelindiğinde de tarihe karıştılar.

Çin

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ana maddeler: Antik Çin ve Çin tarihi
Çin'in ilk imparatoru Çin Şi Huang (MÖ y. 259-210)

Çin tarihinde bilinen ilk hanedanlık Xia Hanedanlığı olsa da, Xia Hanedanlığı'nın efsane olduğunu savunanlar da vardır.[210] Bilinen ilk gerçek hanedanlık Shang Hanedanlığı'dır. Shang Hanedanlığı'nın ardından Zhou Hanedanlığı geldi. Zhou Hanedanlığı 700 yıl Çin’de hüküm sürdü. Zhou Hanedanlığı döneminde Konfüçyüsçülük ve Taoizm doğdu. Konfüçyüsçülük, Çinli filozof ve eğitimci Konfüçyüs (MÖ 551-479) tarafından geliştirilmiş bir felsefedir. Konfüçyüsçülük ideal bir insanı ideal bir devlete bağlar; hatta bazı Çin hanedanlıkları tarafından da benimsendi.[211] Taoizm'in kökeni ise Çin şamancılığına dayanmakta olup, bazı Çin hanedanlıkları tarafından ideoloji olarak benimsendi.[212]

Zhou Hanedanlığı'nın ardından Çin, Qin Hanedanlığı tarafından birleştirilene kadar iç karışıklıklara sürüklendi. Qin Hanedanlığı kısa ömürlü olsa da, Çin'i imparatorluk çağına sokmuştu ve hanedanın kurucusu olan Çin Şi Huang da ilk Çin imparatoru olmuştu. Qin Hanedanlığı'nın ardından Çin gene karışıklığa sürüklendi ve en sonunda Han Hanedanlığı etrafında birleştirildi. Han Hanedanlığı döneminde İpek Yolu açıldı.[213]

Orta Asya

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ana madde: Orta Asya tarihi
İlk Çin imparatoru Çin Şi Huang'ın emriyle Moğol ve Türk saldırılarından korunmak amacıyla inşa edilen, toplam 21.196 kilometre uzunluğundaki Çin Seddi.

Orta Asya, tarihi boyunca göçebe halklara ev sahipliği yapmıştır. Orta Asya tarihindeki en eski kültür Anav kültürüdür. Orta Asya toplumları at kullanma, okçuluk, kılıç kullanma konusunda gelişmişlerdi. Halkları genelde yağmacılık ya da hayvancılık ile geçimlerini sağlamaktaydı. Orta Asya; Türk, Moğol ve İranî halklara ev sahipliği yapmaktaydı. İlerleyen yıllarda bölge, Pers ve Makedonya işgaline uğradı. İskitler gibi topluluklar da buralarda varlık gösterse de; Hiung-nu, birçok göçebe konfederasyonun temelini oluşturdu. Hiung-nu teşkilatının, daha sonrasında Hun İmparatorluğu'nu kurmuş oldukları tahmin edilmektedir.

Kuzey Afrika

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ana maddeler: Kuzey Afrika tarihi ve Kartaca

Kuzey Afrika'da, İlk Çağ'da Fenike ve Antik Yunan kolonileri kuruldu. Daha sonraları bölgede Kartaca Medeniyeti kuruldu, ayrıca Berberî kabileler de yaşadı. Pön Savaşları ile Kartaca yıkıldı ve bölge, Vandalların işgaline kadar Roma İmparatorluğu'nda kaldı.

Arap Yarımadası

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ana madde: İslam öncesi Arabistan
İslam'dan önce Arap Yarımadası'nda bulunan yerleşkeleri gösteren bir harita.

Arabistan coğrafyasının Sami halkların ana vatanı olduğu tahmin edilmektedir. Arabistan, Kuzey ve Güney diye ikiye ayrılmaktaydı. Arabistan'da Nebatîler, Sebe halkı, Semûd kavmi, Kinde Krallığı gibi birçok uygarlık gelip geçti.

Arabistan, tarih öncesi zamanlarda, MÖ 8000'den 4000'e kadar, yeşil ve bereketli bir yerdi; buralarda bulunan kemikler bunu göstermektedir; gergedan, zürafa, yabandomuzu ve timsah kemikleri. Kuru dönem, kuzeyin geniş çöllerini, Suriye'ye kadar uzanan bölgeyi yarattı ama kıyılar, özellikle de güneydeki kıyılar, İslam döneminden önce karmaşık uygarlıkların geliştiği pek verimli alanlardı.

Makedonya Kralı Büyük İskender, zenginliği ve sunduğu değerleriyle Arabistan'ı ele geçirmeye kararlıydı; ama bu tasarılarını hayata geçiremeden kendisi hayatından oldu. Yarımadanın güneyinde güçlü krallıklar hüküm sürdü. Bunlardan biri olan Himyar Krallığı yüzyıllarca ayakta durdu, fakat 570'de çöktü ve bunun sonucunda Arap Yarımadası'nın güneyinden kuzeyine toplu göçler başladı.

Arabistan; Sasaniler, Romalılar, Aksum Krallığı ve Bizanslılar tarafından zaman zaman işgale uğradı.[214] İslamiyet öncesinde Arabistan, şehirliler ve bedeviler diye ikiye ayrılıyordu. Bedeviler, Arabistan’ın çoğunu oluşturuyordu. Arabistan'da, İslam gelmeden önceki döneme genellikle "Cahiliye Dönemi" denirdi. İslamiyet öncesi Araplar genelde putperest bir inanca sahiplerdi; putlara tapma oldukça yaygındı. Bunun yanında, yarımadada Hristiyanlık ve Yahudilik dinlerinin mensupları da bulunuyordu; ancak bölge, genel olarak paganizmin etkisindeydi.[215]

Doğu Akdeniz

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ana madde: Doğu Akdeniz

Fenikeliler

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ana maddeler: Fenikeliler ve Fenike alfabesi
Fenike denizcileri ve tüccarlarının 19. yüzyıl tasviri.

Fenike Uygarlığı; Sami dilini konuşan, günümüz Lübnan topraklarında kurulmuş olan, siyasi birliğini sağlayamamış bir uygarlıktı.[216] Fenikeliler, Sümerlerin icat ettiği çivi yazısını geliştirerek Latin alfabesinin temeli olan Fenike alfabesini geliştirdiler. Ayrıca, tarihte ilk defa mor rengini, deniz salyangozundan elde ettiler.[217][218][219] Buna ek olarak, camı da geliştirdiler.[220]

Fenike dininde genellikle yerel tanrılara tapılırdı.[221] Uygarlık, çeşitli koloniler kurarak Akdeniz’de hâkimiyet kurmuş ve özgün alfabesini de yaymıştı. Kolonicilik, Fenikelilerin güçlenmesinde oldukça etkili olmuştu. Sicilya, Kuzey Afrika, İber Yarımadası, Sardunya gibi bölgelerde koloniler kurdular.[221][222]

İbranîler

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ana maddeler: İbraniler, İbrahimî dinler ve Yahudi tarihi
Süleyman Tapınağı, Kudüs

İbraniler de Sami kökenli bir halktır. İbraniler, tarihteki eski bir tek tanrılı din olan Yahudilik dinine inanırlardı. İnançlarına göre, Musa'nın Kızıldeniz’i ikiye ayırması ile "Vadedilmiş Topraklar" olan günümüzdeki Filistin civarına ulaştılar. Ve yine inançlarına göre, Tanrı'nın seçilmiş halkı İbranilerdir.

Antik İsrail Krallığı, Saul tarafından kuruldu. Daha sonra Davud tahta geçti. İbrahimî dinlerde Davud'un bir peygamber olduğuna ve kendisine Zebur’un indiğine inanılır. Davud'dan sonra başa geçen Süleyman döneminde İsrail altın çağını yaşadı ve Kudüs'te Süleyman Mabedi inşa edildi. İbrahimî dinlerde Süleyman da bir peygamber kabul edilir, ayrıca cinlerin kralı olduğuna inanılır.

İsrail Krallığı belli bir süreden sonra parçalandı ve bölge, Asur ve daha sonrasında Babil işgaline uğradı. Babil döneminde İbraniler, Filistin topraklarından sürgün edildiler. Ahameniş İmparatoru Büyük Kiros döneminde ise Babillere son verildi ve Kiros, Yahudilerin Filistin’e geri dönüp tapınaklarını yeniden inşa etmelerine izin verdi. İbraniler daha sonra Makedonyalıların yönetimine girdiler. Roma İmparatorluğu döneminde Roma - Yahudi çatışmaları sonucunda Yahudiler Filistin’den tekrar sürüldüler.[223][224]

Avrupa

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ana maddeler: Avrupa ve Avrupa tarihi

MÖ yaklaşık 3500'lerde, Ege Denizi'nde Girit Adası'nda doğan Minos Uygarlığı, Avrupa'daki ilk uygarlık olarak kabul edilir. Minos Uygarlığı, Tunç Çağı'na MÖ 2700'de girdi.[225] Sonraki bin yılda, dünya çapında medeniyetlerin gelişmesiyle birlikte, Avrupa'da da MÖ 1600'lerde Antik Yunanistan'daki Miken Uygarlığı gelişmeye başladı.[226]

Makedonya Kralı İskender (solda at üzerinde), İssos Savaşı'nda (MÖ 333) Ahameniş İmparatoru Darius (sağda, en öndeki) ile savaşıyor. (İtalya'daki Napoli Ulusal Arkeoloji Müzesi'nde bulunan meşhur mozaik.)

Güney Avrupa'da, MÖ 500 - MS 500 arasında, Yunanlar ve daha sonra Romalılar, "Klasik Antik Çağ" olarak bilinen çağda, uygulamaları, yasaları ve gelenekleriyle çağdaş Batı kültürünün temeli kabul edilen kültürler kurdular. Bu süreçte günümüzdeki Yunanistan'da birkaç imparatorluk başladı: MÖ 477'de kurulan Delian Birliği ve Atina İmparatorluğu (MÖ 454-404) bunlara örnek verilebilir.[227] Daha sonra Makedonyalı Büyük İskender (MÖ 356-323), günümüz Yunanistan'ından günümüz Hindistan'ına kadar uzanan bir imparatorluk kurdu.[228][229] İmparatorluğu, ölümünden kısa bir süre sonra bölündü; ancak Yunan kültürünün fethedilen bölgelere başarıyla yayılmasıyla sonuçlandı. Bu süreç "Helenleşme" olarak anılır. Helenistik Dönem, MÖ 323-31 yılları arasında sürdü.[230]

Antik Çağ'da ortaya çıkan önemli Uzak Doğu felsefeleri ve dinlerine karşılık, Batı'da da Sokrates, Platon, Aristoteles ve diğer filozoflar tarafından temsil edilen Yunan felsefi geleneği, özellikle Makedonya Kralı İskender'in fetihlerinden sonra (MÖ 336-323); birikmiş bilim, teknoloji, sanat ve kültürle birlikte Avrupa'nın diğer yerleri, Mısır, Orta Doğu ve Kuzeybatı Hindistan'a yayıldı.[231]

Eski bir Roma tapınağı, şimdi ise bir Katolik kilisesi olan Pantheon (Roma, İtalya)

Merkezi günümüz İtalya'sında olan Roma İmparatorluğu, MÖ 27 yılında kuruldu. İlk Roma İmparatoru Augustus (MÖ 63-14) zamanında Roma, Akdeniz'in büyük bir bölümünde egemenlik kurdu.[225][232] İmparatorluk büyümeye devam ederek, İngiltere'den Mezopotamya'ya kadar olan toprakların çoğunu kontrol etti ve en geniş sınırlarına İmparator Trajan döneminde (MS 98-117) ulaştı.[233] MS 2. yüzyıldan sonra birkaç yüzyıla yayılan Roma İmparatorluğu'nun kademeli olarak dağılması, Hristiyanlığın Orta Doğu'dan dışarıya yayılmasıyla aynı zamana denk geldi. MS 3. yüzyılda Roma, ayrı imparatorlarla Batı ve Doğu bölgelerine ayrıldı. Batı Roma İmparatorluğu, MS 476'da Odoacer yönetimindeki Alman etkisine düştü. Günümüzde Bizans İmparatorluğu olarak bilinen ve başkenti Konstantinopolis olan Doğu Roma İmparatorluğu ise, Konstantinopolis'in 1453'te Osmanlılar tarafından fethedilmesine kadar 1058 yıl daha devam etti. Bizans İmparatorluğu, varlığının çoğu sırasında Avrupa'nın ve dünyanın en güçlülerden biri oldu. Başkenti Konstantinopolis (günümüzde İstanbul), genellikle Doğu Ortodoks Kilisesi'nin merkezi olarak kabul edilir. Bizanslılar, Roma devletini devam etmelerine ve geleneklerini korumalarına rağmen, modern tarihçiler Bizans'ı önceki enkarnasyonundan ayırır; çünkü Bizans, Konstantinopolis merkezli olmuş, Latin kültüründen ziyade Yunan kültürüne yönelmiş ve Doğu Ortodoks Hristiyanlığı ile karakterize edilmiştir.[234][235]

Orta Çağ (MS 500–1500)

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ana madde: Orta Çağ

Orta Çağ'a verilen bir diğer isim olan "Klasik Sonrası Dönem" terimi, "Klasik Antik Çağ" döneminin adından türetilmiş olsa da, daha geniş bir coğrafi tanıma sahiptir.[236] Orta Çağ'ın genellikle, Batı Roma İmparatorluğu'nun 5. yüzyılın sonlarındaki düşüşüyle başladığı söylenir. 1453'teki İstanbul'un Fethi ile veya Kristof Kolomb'un 1492'de Amerika'ya çıkışıyla da son bulduğu kabul edilir. Genel olarak Orta Çağ, MS 500 - 1500 arasını kapsamaktadır. Roma'nın Doğu kanadı olan Bizans İmparatorluğu, Orta Çağ'ın sonlarına kadar varlığını sürdürdü.

Bu çağda, Orta Doğu'da, Muhammed önderliğinde yeni bir monoteist İbrahimî din olan İslam doğdu. Yeni inanç, Avrasya ve dünya tarihini kökten değiştirdi. Erken Müslüman fetihleri sonucunda Orta Doğu'nun tamamı, Kuzey Afrika, Batı Asya, Hint anakarası ve İber Yarımadası'nı kapsayan büyük ölçekte bir İslam İmparatorluğu ortaya çıktı. İslam dünyası, 8. yüzyılın ortalarından 15. yüzyılın sonlarına kadar bilimsel, teknolojik, sanat, kültür, askerî gibi pek çok alanda dünyanın en gelişmiş medeniyeti oldu. Bu bilgi birikimi, "İslam'ın Altın Çağı" olarak bilinen dönemi yaşattı.

Orta Çağ ayrıca; Haçlı Seferleri'nin başlangıcını, Mezoamerika'da medeniyetlerin gelişmesini ve etkileyici eserler inşa etmelerini, Hristiyan dünyasının 11. yüzyıl ortalarında ikili mezhep ayrılığına düşmesini, 13. yüzyıl başlarında Orta Asya'da başlayan Moğol istilalarını, Abbâsî Halifeliği'nin parçalanıp dünyanın farklı bölgelerinde farklı İslam devletlerinin kurulmasını, Batı Afrika'da Mali İmparatorluğu'nun yükselişini, 1299'da Batı Anadolu'da Osmanlı Beyliği'nin kuruluşunu ve Orta Doğu ticaret yolları vasıtasıyla Avrupa ve Asya medeniyetleri arasında ekonomik ve kültürel temasın sağlanmasını kapsamaktadır.

Büyük Orta Doğu

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ana maddeler: Orta Doğu, Kuzey Afrika tarihi ve İslam'ın Altın Çağı

İslam'ın gelişinden önceki 7. yüzyılda, Orta Doğu, birçok tartışmalı bölgenin kontrolü için sıklıkla birbirleriyle savaşan, o dönemin iki süper gücü olan Bizans İmparatorluğu ve Sasani İmparatorluğu tarafından yönetiliyordu. Bu iki devletin mücadelesi, aynı zamanda Bizans Hristiyan kültürünün Pers Zerdüşt gelenekleriyle rekabet ettiği bir kültürel savaştı. İslam'ın doğuşu, bu iki imparatorluğu da hızla aşan yeni bir rakip yarattı. Yeni din, Eski Dünya'nın siyasi, ekonomik ve askeri tarihini büyük ölçüde etkiledi; özellikle de Orta Doğu'yu.

Arap Yarımadası, MS 7. yüzyılda Muhammed'in altında birleşti.

7. yüzyıl başlarında, Arap Yarımadası'nda, tüccarlık yaparak geçimini sürdüren Muhammed'in, memleketi Mekke'nin geleneksel seçkin liderleriyle arası bozuldu. Bunun nedeni, Muhammed'in insanları yeni bir inanca ve tek bir Tanrı'ya tapmayı vaaz etmeye başlamasıydı. Muhammed 632'de Medine'de öldüğünde, Arabistan'ın tamamı üzerinde merkezi bir otorite kurmuştu ve yeni inancı tüm yarımadaya, hatta yarımadanın dışına da yaymıştı.

Erken Modern Çağ (1500–1800)

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ana madde: Yeni Çağ

Geç Modern Çağ (1800–günümüz)

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ana madde: Yakın Çağ

Çağdaş tarih, yaklaşık 1945'ten günümüze kadar olan tarihi dönemi tanımlayan modern tarihin bir alt kümesidir.[237] Çağdaş tarih, geç modern dönemin bir alt kümesidir ya da erken modern dönem ve geç modern dönemle birlikte modern tarihin üç ana alt kümesinden biridir. Çağdaş tarih terimi, en azından 19. yüzyılın başlarından beri kullanılmaktadır.[238]

Kaynakça

[değiştir | kaynağı değiştir]
  1. ^ a b "Home : Oxford English Dictionary". www.oed.com (İngilizce). 11 Haziran 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Haziran 2023. 
  2. ^ Chang, K.C.: "Studies of Shang Archaeology", pp. 6–7, 1. Yale University Press, 1982.
  3. ^ Tudge 1998, ss. 30–31.
  4. ^ Muscarella, Oscar White (1 Ocak 2013), "Jiroft and "Jiroft-Aratta": A Review Article of Yousef Madjidzadeh, Jiroft: The Earliest Oriental Civilization", Archaeology, Artifacts and Antiquities of the Ancient Near East, BRILL, ss. 485-522, doi:10.1163/9789004236691_016, ISBN 978-90-04-23669-1 
  5. ^ Muscarella, Oscar White. (2013). Archaeology, artifacts and antiquities of the ancient Near East : sites, cultures, and proveniences. Brill. ISBN 978-90-04-23669-1. OCLC 848917597. 
  6. ^ Maǧīdzāda, Y. (2003). Jiroft: The earliest oriental civilization. Tehran: Organization of the Ministry of Culture ans Islamic Guidance.
  7. ^ People, "New evidence: modern civilization began in Iran", 10 Ağustos 2007 24 Şubat 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., erişimtarihi 1 Ekim 2007
  8. ^ Xinhua, "New evidence: modern civilization began in Iran" 23 Kasım 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., xinhuanet.com, 10 Ağustos 2007
  9. ^ McNeill 1999, ss. 13–15.
  10. ^ Chakrabarti 2004, s. 11.
  11. ^ Baines & Malek 2000, s. 8.
  12. ^ Bard 2000, ss. 64–65.
  13. ^ Lee 2002, ss. 15–42.
  14. ^ "Şehir Nedir? Şehirler Nasıl Ortaya Çıkmıştır?". Evrim Ağacı. 3 Haziran 2020. 17 Eylül 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Haziran 2023. 
  15. ^ Kolektif (1 Ocak 2000). Tarih Kitabı. Alfa Basım Yayım Dağıtım. ss. 19, 35. ISBN 978-605-171-364-9. 12 Haziran 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Haziran 2023. 
  16. ^ Stearns & Langer 2001, s. 12.
  17. ^ Roberts & Westad 2013, s. 161.
  18. ^ Kipfer, Barbara Ann (30 Nisan 2000). Encyclopedic Dictionary of Archaeology (İngilizce). Springer Science & Business Media. ISBN 978-0-306-46158-3. 12 Haziran 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Haziran 2023. 
  19. ^ a b Stearns & Langer 2001, s. 14.
  20. ^ Roberts & Westad 2013, s. 535.
  21. ^ Bentley & Ziegler 2008, s. 595.
  22. ^ Roberts & Westad 2013, ss. 712–14.
  23. ^ Baten 2016, ss. 1–13.
  24. ^ Dawkins, Richard (1989) [1976]. "Memes: the new replicators". The Selfish Gene. 2 (İngilizce). Oxford: Oxford University Press. ss. 189-201. ISBN 978-0-19-286092-7. 
  25. ^ Mellars, Paul (20 Haziran 2006). "Why did modern human populations disperse from Africa ca. 60,000 years ago? A new model". Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America (İngilizce). 103 (25). ss. 9381-9386. Bibcode:2006PNAS..103.9381M. doi:10.1073/pnas.0510792103. ISSN 0027-8424. PMC 1480416 $2. PMID 16772383. 
  26. ^ Tudge, Colin (1998). Neanderthals, Bandits and Farmers: How Agriculture Really Began (İngilizce). Londra: Weidenfeld & Nicolson. ISBN 978-0-297-84258-3. 
  27. ^ Garcea, Elena (4 Temmuz 2013). Mitchell, Peter; Lane, Paul J. (Ed.). Hunter-Gatherers of the Nile Valley and the Sahara Before 12,000 Years Ago (İngilizce). doi:10.1093/oxfordhb/9780199569885.013.0029. 
  28. ^ Colledge, Sue; Conolly, James; Dobney, Keith; Manning, Katie; Shennan, Stephen (2013). Origins and Spread of Domestic Animals in Southwest Asia and Europe (İngilizce). Walnut Creek: Left Coast Press. ss. 13-17. ISBN 978-1-61132-324-5. OCLC 855969933. 
  29. ^ Scanes, Colin G. (Ocak 2018). "The Neolithic Revolution, Animal Domestication, and Early Forms of Animal Agriculture". Toukhsati, Samia (Ed.). Animals and Human Society (İngilizce). Elsevier Science. ss. 103-131. doi:10.1016/B978-0-12-805247-1.00006-X. ISBN 9780128052471. 
  30. ^ He, Keyang; Zhang, Jianping; Wang, Can; Lu, Houyuan (Haziran 2017). "Prehistoric evolution of the dualistic structure mixed rice and millet farming in China". The Holocene (İngilizce). 27 (12). ss. 1885-1898. Bibcode:2017Holoc..27.1885H. doi:10.1177/0959683617708455. 
  31. ^ Lu, Houyuan; Zhang, Jianping; Liu, Kam-biu; Wu, Naiqin; Li, Yumei; Zhou, Kunshu; Ye, Maolin; Zhang, Tianyu; Zhang, Haijiang; Yang, Xiaoyan; Shen, Licheng; Xu, Deke; Li, Quan (5 Mayıs 2009). "Earliest domestication of common millet (Panicum miliaceum) in East Asia extended to 10,000 years ago" (İngilizce). 106 (18). ss. 7367-7372. Bibcode:2009PNAS..106.7367L. doi:10.1073/pnas.0900158106. PMC 2678631 $2. PMID 19383791. 
  32. ^ Denham, T. P.; Haberle, S. G.; Lentfer, C.; Fullagar, R.; Field, J.; Therin, M.; Porch, N.; Winsborough, . (11 Temmuz 2003). "Origins of agriculture at Kuk Swamp in the highlands of New Guinea". Science (İngilizce). 301 (5630). ss. 189-93. doi:10.1126/science.1085255. PMID 12817084. 
  33. ^ Scarcelli, Nora; Cubry, Philippe; Akakpo, Roland; Thuillet, Anne-Céline; Obidiegwu, Jude; Baco, Mohamed N.; Otoo, Emmanuel; Sonké, Bonaventure; Dansi, Alexandre; Djedatin, Gustave; Mariac, Cédric; Couderc, Marie; Causse, Sandrine; Alix, Karine; Chaïr, Hâna; François, Olivier; Vigouroux, Yves (Mayıs 2019). "Yam genomics supports West Africa as a major cradle of crop domestication". Science Advances. 5 (5). ss. eaaw1947. Bibcode:2019SciA....5.1947S. doi:10.1126/sciadv.aaw1947. PMC 6527260 $2. PMID 31114806. 
  34. ^ Winchell, Frank; Stevens, Chris J.; Murphy, Charlene; Champion, Louis; Fuller, Dorian Q. (Ekim 2017). "Evidence for Sorghum Domestication in Fourth Millennium BC Eastern Sudan: Spikelet Morphology from Ceramic Impressions of the Butana Group" (PDF). Current Anthropology. 58 (5). ss. 673-683. doi:10.1086/693898. 23 Haziran 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 26 Ağustos 2021. 
  35. ^ Manning, Katie; Pelling, Ruth; Higham, Tom; Schwenniger, Jean-Luc; Fuller, Dorian Q. (Şubat 2011). "4500-Year old domesticated pearl millet (Pennisetum glaucum) from the Tilemsi Valley, Mali: new insights into an alternative cereal domestication pathway". Journal of Archaeological Science. 38 (2). ss. 312-322. doi:10.1016/j.jas.2010.09.007. 
  36. ^ a b c d Harari, Yuval Noah (2015). Hayvanlardan Tanrılara Sapiens. Genç, Ertuğrul tarafından çevrildi (26 bas.). İstanbul: Kolektif Kitap. ss. 78, 89, 113, 249. ISBN 9786055029357. 
  37. ^ Kaynak hatası: Geçersiz <ref> etiketi; :3 isimli refler için metin sağlanmadı (Bkz: Kaynak gösterme)
  38. ^ Roberts, J. M.; Westad, Odd Arne (2013). The Penguin History of the World. 6 (İngilizce). New York: Penguin Books. ss. 34-35. ISBN 978-1-84614-443-1. 
  39. ^ Jack (25 Eylül 2015). "Metal İşçiliği İlk Ne Zaman Başladı? Kim İcat Etti?". Kim Ne Zaman İcat Etti?. 25 Eylül 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Haziran 2023. 
  40. ^ Stearns, Peter N.; Langer, William L, (Ed.) (2001). The Encyclopedia of World History: Ancient, Medieval, and Modern, Chronologically Arranged. 6 (İngilizce). Boston: Houghton Mifflin Company. s. 15. ISBN 978-0-395-65237-4. 
  41. ^ Kaynak hatası: Geçersiz <ref> etiketi; :6 isimli refler için metin sağlanmadı (Bkz: Kaynak gösterme)
  42. ^ AÖF Ders Kitabı, Kent Sosyolojisi 5 Ekim 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Editör: Doç Dr. Fatime Güneş, Anadolu Üniversitesi, 2013
  43. ^ Noble, Thomas F. X.; Strauss, Barry; Osheim, Duane; Neuschel, Kristen; Accampo, Elinor (5 Mart 2013). Cengage Advantage Books: Western Civilization: Beyond Boundaries (İngilizce) (7 bas.). Cengage Learning. s. 16. ISBN 978-1-285-66153-7. 14 Aralık 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Ağustos 2021. 
  44. ^ Spielvogel, Jackson J. (1 Ocak 2014). Western Civilization: Volume A: To 1500 (İngilizce). Cenpage Learning. ISBN 978-1-285-98299-1. 26 Ağustos 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Ağustos 2021. 
  45. ^ Thornton, Bruce S. (2002). Greek Ways: How the Greeks Created Western Civilization (İngilizce). San Francisco, Kaliforniya: Encounter Books. ss. 1-14. ISBN 978-1-893554-57-3. 26 Ağustos 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Ağustos 2021. 
  46. ^ Diamond, Jared (2018) [1997]. "Başlangıç Çizgisine Kadar". Küçükgedik, Kemal (Ed.). Tüfek, Mikrop ve Çelik. İnce, Ülker tarafından çevrildi (1 bas.). İstanbul: Pegasus Yayınları. ss. 30, 33, 35, 39-40, 49. ISBN 978-605-299-457-3. Diğer özet. 
  47. ^ Tallet, Pierre (2017). Les Papyrus De La Mer Rouge: Le Journal De Merer (Fransızca). Institut français d'archéologie orientale. ISBN 978-2-7247-0706-9. 
  48. ^ Garfinkle, Steven J. (1 Şubat 2013). Bang, Peter Fibiger; Scheidel, Walter (Ed.). Ancient Near Eastern City-States (İngilizce). doi:10.1093/oxfordhb/9780195188318.001.0001. ISBN 9780195188318. 23 Haziran 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Ağustos 2021. 
  49. ^ Chant, Colin; Goodman, David (8 Kasım 2005). Pre-Industrial Cities and Technology (İngilizce). Routledge. s. 2. ISBN 978-1-134-63620-4. 12 Haziran 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Haziran 2023. 
  50. ^ Woods, Christopher (28 Şubat 2020). "The Emergence of Cuneiform Writing". Hasselbach-Andee, Rebecca (Ed.). A Companion to Ancient Near Eastern Languages. 1 (İngilizce). Wiley. ss. 27-46. doi:10.1002/9781119193814.ch2. ISBN 978-1-119-19329-6. 
  51. ^ Woolf, Daniel R.; Feldherr, Andrew; Hardy, Grant (17 Şubat 2011). The Oxford History of Historical Writing: Volume 1: Beginnings to AD 600 (İngilizce). Oxford University Press. s. 5. ISBN 978-0-19-921815-8. 12 Haziran 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Haziran 2023. 
  52. ^ Dyson, Tim (2018). A Population History of India: From the First Modern People to the Present Day (İngilizce). Oxford University Press. ISBN 978-0-19-882905-8. 12 Haziran 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Haziran 2023. 
  53. ^ Lee, Yun Kuen (2002). "Building the Chronology of Early Chinese History" (PDF). Asian Perspectives (İngilizce). 41 (1). doi:10.1353/asi.2002.0006. hdl:10125/17161. ISSN 1535-8283. 9 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 27 Ağustos 2021. 
  54. ^ Teeple, John B. (2006). Timelines of World History (İngilizce). New York: DK Publishing. ss. 14-20. ISBN 978-0-7566-1703-5. 
  55. ^ Muscarella, Oscar White (1 Ocak 2013). "Jiroft and 'Jiroft-Aratta': A Review Article of Yousef Madjidzadeh, Jiroft: The Earliest Oriental Civilization". Archaeology, Artifacts and Antiquities of the Ancient Near East (İngilizce). BRILL. ss. 485-522. doi:10.1163/9789004236691_016. ISBN 978-90-04-23669-1. 
  56. ^ Baines, John; Malek, Jaromir (2000). The Cultural Atlas of Ancient Egypt. Revised (İngilizce). Facts on File. s. 8. ISBN 978-0-8160-4036-0. 
  57. ^ Bard, Kathryn A. (2000). "The Emergence of the Egyptian State (c.3200–2686 BC)". Shaw, Ian (Ed.). The Oxford History of Ancient Egypt. Oxford: Oxford University Press. ss. 64-65. ISBN 978-0-19-280458-7. 
  58. ^ Chakrabarti, Dilip K. (2004). "Introduction". Indus Civilization Sites in India: New Discoveries (İngilizce). Mumbai: Marg Publications. s. 11. ISBN 978-81-85026-63-3. 
  59. ^ Robinson, Andrew (20 Ekim 2015). "Ancient civilization: Cracking the Indus script". Nature (İngilizce). 526 (7574). ss. 499-501. Bibcode:2015Natur.526..499R. doi:10.1038/526499a. PMID 26490603. 
  60. ^ Crawford, Harriet (29 Ağustos 2013). "Trade in the Sumerian world". The Sumerian World (İngilizce). ss. 447-61. ISBN 978-1-136-21911-5. 
  61. ^ Pryor, Frederic L. (1985). "The Invention of the Plow". Comparative Studies in Society and History (İngilizce). 27 (4). ss. 727-743. doi:10.1017/S0010417500011749. ISSN 0010-4175. JSTOR 178600. 
  62. ^ Carter, Robert (2012). "Watercraft". A companion to the archaeology of the ancient Near East (İngilizce). Chichester, Batı Sussex: Wiley-Blackwell. ss. 347-354. ISBN 978-1-4051-8988-0. 28 Nisan 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  63. ^ Bodnár, Mária (2018). "Prehistoric innovations: Wheels and wheeled vehicles". Acta Archaeologica Academiae Scientiarum Hungaricae (İngilizce). 69 (2). ss. 271-298. doi:10.1556/072.2018.69.2.3. ISSN 0001-5210. 23 Haziran 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Ağustos 2021. 
  64. ^ Pedersen, Olaf (1993). "Science Before the Greeks". Early physics and astronomy: A historical introduction (İngilizce). CUP Archive. s. 1. ISBN 978-0-521-40340-5. 
  65. ^ Robson, Eleanor (30 Haziran 2020). Mathematics in ancient Iraq: A social history (İngilizce). Princeton University Press. s. xxi. ISBN 9780691201405. 26 Ağustos 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Ağustos 2021. 
  66. ^ Mieroop, Marc Van De (6 Ekim 2006). A History of the Ancient Near East ca. 3000 - 323 BC (İngilizce). Wiley. s. 63. ISBN 978-1-4051-4911-2. 12 Haziran 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Haziran 2023. 
  67. ^ Voosen, Paul (10 Ağustos 2018). "New geological age comes under fire". Science (İngilizce). 361 (6402). ss. 537-538. Bibcode:2018Sci...361..537V. doi:10.1126/science.361.6402.537. PMID 30093579. 
  68. ^ Adams, Robert McCormick (1966). The Evolution of Urban Society. Transaction Publishers. s. 13. ISBN 9780202365947. 30 Aralık 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Ağustos 2019. 
  69. ^ Saggs, H. W. F. (2000). Babylonians (İngilizce). University of California Press. s. 7. ISBN 9780520202221. 26 Ağustos 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Ağustos 2021. 
  70. ^ Sassaman, Kenneth E. (1 Aralık 2005). "Poverty Point as Structure, Event, Process". Journal of Archaeological Method and Theory (İngilizce). 12 (4). ss. 335-364. doi:10.1007/s10816-005-8460-4. ISSN 1573-7764. 
  71. ^ "Genetic origins of the Minoans and Mycenaeans". Nature (İngilizce). 548 (7666). 2 Ağustos 2017. ss. 214-218. Bibcode:2017Natur.548..214L. doi:10.1038/nature23310. PMC 5565772 $2. PMID 28783727. 
  72. ^ Ghose, Sanujit. World History Encyclopedia (İngilizce). 25 Nisan 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  73. ^ "Veda Metinleri - Gorgon Dergisi". Gorgon Dergisi. 4 Ekim 2019. 10 Ekim 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Haziran 2023. 
  74. ^ Kaniewski, David; Guiot, Joël; Campo, Elise Van (6 Mayıs 2015). "Drought and societal collapse 3200 years ago in the Eastern Mediterranean: a review". WIREs Climate Change (İngilizce). 6 (4). ss. 369-382. doi:10.1002/wcc.345. 
  75. ^ Drake, Brandon L. (1 Haziran 2012). "The influence of climatic change on the Late Bronze Age Collapse and the Greek Dark Ages". Journal of Archaeological Science (İngilizce). 39 (6). ss. 1862-1870. doi:10.1016/j.jas.2012.01.029. 
  76. ^ Wells, Peter S. (30 Haziran 2011). "The Iron Age". Milisauskas, S. (Ed.). European Prehistory: A Survey (İngilizce). New York: Springer. ss. 405-460. doi:10.1007/978-1-4419-6633-9_11. 
  77. ^ Hughes-Warrington, Marnie (2 Kasım 2018). "Sense and non-sense in Ancient Greek histories". History as Wonder: Beginning with Historiography (İngilizce). Birleşik Krallık: Taylor & Francis. ISBN 978-0-429-76315-1. 26 Ağustos 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Ağustos 2021. 
  78. ^ Grant, Reg; Coward, Fiona; Cussans, Thomas; Levy, Joel; Parker, Philip; Regan, Sally; Wilkinson, Philip (2017), Tarih Kitabı (The History Book), Göbekçin, Tufan tarafından çevrildi, İstanbul: Alfa Yayınları, s. 12, 21 Ocak 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 21 Ocak 2023 
  79. ^ Beard, Mary (2 Ekim 2015). "Why ancient Rome matters to the modern world". The Guardian (İngilizce). 14 Nisan 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  80. ^ Vidergar, Angela Becerra (11 Haziran 2015). "Stanford scholar debunks long-held beliefs about economic growth in ancient Greece". Stanford Üniversitesi (İngilizce). 18 Nisan 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  81. ^ Daly, Jonathan (19 Aralık 2013). The Rise of Western Power: A Comparative History of Western Civilization (İngilizce). ss. 7-9. ISBN 978-1-4411-1851-6. 26 Ağustos 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Ağustos 2021. 
  82. ^ "Alexander the Great | Britannica". www.britannica.com (İngilizce). 16 Haziran 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Haziran 2023. 
  83. ^ Inomata, Takeshi; Triadan, Daniela; Vázquez López, Verónica A.; Fernandez-Diaz, Juan Carlos; Omori, Takayuki; Méndez Bauer, María Belén; García Hernández, Melina; Beach, Timothy; Cagnato, Clarissa; Aoyama, Kazuo; Nasu, Hiroo. "Monumental architecture at Aguada Fénix and the rise of Maya civilization". Nature (İngilizce). 582 (7813). ss. 530-533. Bibcode:2020Natur.582..530I. doi:10.1038/s41586-020-2343-4. PMID 32494009. 
  84. ^ Milbrath, Susan (Mart 2017). "The Role of Solar Observations in Developing the Preclassic Maya Calendar". Latin American Antiquity (İngilizce). 28 (1). Cambridge University Press. ss. 88-104. doi:10.1017/laq.2016.4. ISSN 1045-6635. 30 Temmuz 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Ağustos 2021. 
  85. ^ Benoist, Anne; Charbonnier, Julien; Gajda, Iwona (2016). "Investigating the eastern edge of the kingdom of Aksum: architecture and pottery from Wakarida". Proceedings of the Seminar for Arabian Studies (İngilizce). Cilt 46. ss. 25-40. ISSN 0308-8421. JSTOR 45163415. 
  86. ^ Farazmand, Ali (1 Ocak 1998). "Administration of the Persian achaemenid world-state empire: implications for modern public administration". International Journal of Public Administration (İngilizce). 21 (1). ss. 25-86. doi:10.1080/01900699808525297. ISSN 0190-0692. 
  87. ^ Ingalls, Daniel H. H. (1976). "Kālidāsa and the Attitudes of the Golden Age". Journal of the American Oriental Society (İngilizce). 96 (1). ss. 15-26. doi:10.2307/599886. ISSN 0003-0279. JSTOR 599886. 
  88. ^ Xie, Jing (1976). "Kālidāsa and the Attitudes of the Golden Age". Journal of the American Oriental Society (İngilizce). 96 (1). ss. 15-26. doi:10.2307/599886. ISSN 0003-0279. JSTOR 599886. 
  89. ^ Twitchett, Denis; Fairbank, John King (1978). The Cambridge History of China: Volume 1, The Ch'in and Han Empires, 221 BC-AD 220 (İngilizce). Cambridge University Press. ss. 595-596. ISBN 978-0-521-24327-8. 12 Haziran 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Haziran 2023. 
  90. ^ Merx, Werner; Haunschild, Robin; Bornmann, Lutz (2018). "Climate and the Decline and Fall of the Western Roman Empire: A Bibliometric View on an Interdisciplinary Approach to Answer a Most Classic Historical Question". Climate (İngilizce). 6 (4). s. 90. doi:10.3390/cli6040090. 
  91. ^ Brooke, John H.; Numbers, Ronald L., (Ed.) (14 Ocak 2011). Science and Religion Around the World. Oxford University Press (İngilizce). New York. s. 72. ISBN 978-0-195-32819-6. 26 Ağustos 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Ağustos 2021. 
  92. ^ Ponting, Clive (2011). Yeni Bir Bakış Açısıyla: Dünya Tarihi. Alfa Basım Yayım Dağıtım. ISBN 978-605-106-164-1. 8 Haziran 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Haziran 2023. 
  93. ^ Renima, Ahmed; Tiliouine, Habib; J. Estes, Richard (9 Nisan 2016). "The Islamic Golden Age: A Story of the Triumph of the Islamic Civilization". The State of Social Progress of Islamic Societies: Social, Economic, Political, and Ideological Challenges (İngilizce). Cham: Springer International Publishing. ss. 25-52. doi:10.1007/978-3-319-24774-8_2. ISBN 978-3-319-24774-8. 
  94. ^ Vidal-Nanquet, Pierre (1992). The Harper Atlas of World History (İngilizce). Harper & Row Publishers. s. 76. ISBN 9780062700674. 26 Ağustos 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Ağustos 2021. 
  95. ^ Kraemer, Joel L. (1986). Humanism in the Renaissance of Islam: The Cultural Revival During the Buyid Age (İngilizce). Brill Archive. ISBN 978-90-04-07259-6. 
  96. ^ "Bayt al-Ḥikmah". Encyclopedia Britannica (İngilizce). 12 Mart 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Eylül 2022. 
  97. ^ "BEYTÜLHİKME". TDV İslâm Ansiklopedisi. 13 Ekim 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Haziran 2023. 
  98. ^ Bilim Kitabı. Alfa Yayınları. 2015. s. 19. 12 Temmuz 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Temmuz 2022. 
  99. ^ Tarih Kitabı. Alfa Basım Yayım Dağıtım. 1 Ocak 2000. ss. 88-91. ISBN 978-605-171-364-9. 12 Haziran 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Haziran 2023. 
  100. ^ Törüner, Yaman (29 Nisan 2014). "İslam'ın Altın Çağı". Milliyet. 13 Nisan 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Haziran 2023. 
  101. ^ "İslam'ın Altın Çağı (Makale)". Khan Academy. 3 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Haziran 2023. 
  102. ^ King, Adam (2002). "Mississippian Period: Overview". New Georgia Encyclopedia (İngilizce). 24 Şubat 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  103. ^ Conrad, Geoffrey W.; Demarest, Arthur A. (31 Ağustos 1984). Religion and Empire: The Dynamics of Aztec and Inca Expansionism (İngilizce). Cambridge University Press. s. 2. ISBN 0521318963. 26 Ağustos 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Ağustos 2021. 
  104. ^ Centre, UNESCO World Heritage. "Historic Sanctuary of Machu Picchu". UNESCO World Heritage Centre (İngilizce). 29 Temmuz 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Haziran 2023. 
  105. ^ Cross, Frank Leslie; Livingstone, Elizabeth A. (2005). "Great Schism". The Oxford Dictionary of the Christian Church (İngilizce). Oxford: Oxford University Press. s. 706. ISBN 978-0-19-280290-3. 15 Mayıs 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Ağustos 2021. 
  106. ^ O'Callaghan, Joseph F. (10 Eylül 2013). Reconquest and Crusade in Medieval Spain (İngilizce). University of Pennsylvania Press. ISBN 978-0-8122-0306-6. 12 Haziran 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Haziran 2023. 
  107. ^ Asbridge, Thomas. "Introduction: The world of the crusades". The Crusades: The War for the Holy Land (İngilizce). Simon and Schuster. ISBN 978-1849837705. 
  108. ^ Chevedden, Paul E. "The Islamic View and the Christian View of the Crusades: A New Synthesis". History: The Journal of the Historical Association (İngilizce). doi:10.1111/j.1468-229X.2008.00421.x. 
  109. ^ "Clermont, Council of (1095) - The Crusades". erenow.net (İngilizce). 10 Haziran 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Haziran 2023. 
  110. ^ Bouquet, Martin (1877). Recueil des historiens des Gaules et de la France (Latince). Victor Palmé. 
  111. ^ François Valentin, Robert della Torre (1867). Geschichte der Kreuzzüge (Almanca). New York Public Library. G.J. Manz. 
  112. ^ France, John. "Jerusalem, Siege of (1099)". In The Crusades - An Encyclopedia, Alan V. Murray, ed. pp. 677-679.
  113. ^ Archer, Thomas Andrew; Kingsford, Charles Lethbridge (1904). The Crusades: The Story of the Latin Kingdom of Jerusalem. New York: G. P. Putnam. 12 Haziran 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Haziran 2023. 
  114. ^ Regan, Geoffrey (1 Ocak 1987). Saladin and the Fall of Jerusalem (İngilizce). Croom Helm. ISBN 978-0-7099-4208-5. 12 Haziran 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Haziran 2023. 
  115. ^ May, Timothy (15 Şubat 2013). The Mongol Conquests in World History (İngilizce). Reaktion Books. s. 7. ISBN 978-1-86189-971-2. 26 Ağustos 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Ağustos 2021. 
  116. ^ Çimen, Ali (2008). "Cengiz Han". Tarihi Değiştiren Askerler. Timaş. ss. 117-119. ISBN 9789752636293. 
  117. ^ Canós-Donnay, Sirio (25 Şubat 2019). "The Empire of Mali". Oxford Research Encyclopedia of African History (İngilizce). Oxford University Press. doi:10.1093/acrefore/9780190277734.013.266. ISBN 978-0-19-027773-4. 20 Ekim 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Eylül 2022. 
  118. ^ Canela, Shankar Aswani; W. Graves, Michael. "The Tongan Maritime Expansion: A Case in the Evolutionary Ecology of Social Complexity". Asian Perspectives (İngilizce). 37 (2). ss. 135-164. 
  119. ^ Kafadar, Cemal (1 Ocak 1994). "Ottomans and Europe". Handbook of European History 1400-1600: Late Middle Ages, Renaissance and Reformation (İngilizce). Brill. ss. 589-635. doi:10.1163/9789004391659_019. ISBN 978-90-04-39165-9. 
  120. ^ Goree, Robert (19 Kasım 2020). "The Culture of Travel in Edo-Period Japan". Oxford Research Encyclopedia of Asian History (İngilizce). Oxford University Press. doi:10.1093/acrefore/9780190277727.013.72. ISBN 978-0-19-027772-7. 12 Ağustos 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Eylül 2022. 
  121. ^ Mosca, Matthew W. (Aralık 2010). "CHINA'S LAST EMPIRE: The Great Qing". Pacific Affairs (İngilizce). 83 (4). 9 Mayıs 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Ağustos 2021. 
  122. ^ Suyanta, Sri; Ikhlas, Silfia (19 Temmuz 2016). "Islamic Education at Mughal Kingdom in India (1526-1857)". Al-Ta Lim Journal (İngilizce). 23 (2). ss. 128-138. doi:10.15548/jt.v23i2.228. ISSN 2355-7893. 26 Ağustos 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Ağustos 2021. 
  123. ^ Kirkpatrick, Robin (2002). The European Renaissance, 1400-1600 (İngilizce). Harlow, İngiltere. s. 1. ISBN 978-1-317-88646-4. OCLC 893909816. 
  124. ^ Butel, Paul (11 Mart 2002). The Atlantic (İngilizce). Taylor & Francis. ISBN 978-0-203-01044-0. 
  125. ^ Arnold, David (2002). The Age of Discovery, 1400-1600. 2 (İngilizce). Londra. s. xi. ISBN 978-1-136-47968-7. OCLC 859536800. 
  126. ^ Palan, Ronen (14 Ocak 2010). "International Financial Centers: The British-Empire, City-States and Commercially Oriented Politics". Theoretical Inquiries in Law (İngilizce). 11 (1). doi:10.2202/1565-3404.1239. ISSN 1565-3404. 26 Ağustos 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Ağustos 2021. 
  127. ^ Dixon, E. James (Ocak 2001). "Human colonization of the Americas: timing, technology and process". Quaternary Science Reviews (İngilizce). 20 (1-3). ss. 277-299. Bibcode:2001QSRv...20..277J. doi:10.1016/S0277-3791(00)00116-5. 
  128. ^ Lovejoy, Paul E. (1989). "The Impact of the Atlantic Slave Trade on Africa: A Review of the Literature". The Journal of African History (İngilizce). 30 (3). ss. 365-394. doi:10.1017/S0021853700024439. ISSN 0021-8537. JSTOR 182914. 
  129. ^ Cave, Alfred A. (2008). "Genocide in the Americas". The Historiography of Genocide (İngilizce). Londra: Palgrave Macmillan UK. ss. 273-295. doi:10.1057/9780230297784_11. ISBN 978-0-230-29778-4. 
  130. ^ Delisle, Richard G. (Eylül 2014). "Can a revolution hide another one? Charles Darwin and the Scientific Revolution". Endeavour (İngilizce). 38 (3-4). ss. 157-158. doi:10.1016/j.endeavour.2014.10.001. PMID 25457642. 
  131. ^ "Greatest Engineering Achievements of the 20th Century". Ulusal Mühendislik Akademisi (İngilizce). 6 Nisan 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  132. ^ Zafirovski, Milan (2010). The Enlightenment and Its Effects on Modern Society (İngilizce). Springer Science & Business Media. s. 144. ISBN 9781441973870. 26 Ağustos 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Ağustos 2021. 
  133. ^ Herring, George C. (2008). From colony to superpower : U.S. foreign relations since 1776 (İngilizce). New York: Oxford University Press. s. 1. ISBN 978-0-19-972343-0. OCLC 299054528. 
  134. ^ O’Rourke, Kevin H. (13 Mart 2006). "The worldwide economic impact of the French Revolutionary and Napoleonic Wars, 1793–1815" (İngilizce). 1 (1). Cambridge University Press. ss. 123-149. doi:10.1017/S1740022806000076. ISSN 1740-0228. 
  135. ^ Zimmerman, A. F. (Kasım 1931). "Spain and Its Colonies, 1808-1820". The Hispanic American Historical Review (İngilizce). 11 (4). ss. 439-463. doi:10.2307/2506251. JSTOR 2506251. 
  136. ^ Raudzens, George K. (Temmuz 2004). "The Australian Frontier Wars, 1788-1838 (review)". The Journal of Military History (İngilizce). 68 (3). ss. 957-959. doi:10.1353/jmh.2004.0138. ISSN 1543-7795. 
  137. ^ David, Saul (17 Şubat 2011). "Slavery and the 'Scramble for Africa'". BBC (İngilizce). 8 Mart 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  138. ^ Clark, Christopher M. (2012). "Polarization of Europe, 1887-1907". The sleepwalkers : how Europe went to war in 1914 (İngilizce). Londra: Allen Lane. ISBN 978-0-7139-9942-6. OCLC 794136314. 
  139. ^ Christian, Tomuschat (1995). The United Nations at Age Fifty: A Legal Perspective (İngilizce). Martinus Nijhoff Publishers. s. 77. ISBN 9789041101457. 26 Ağustos 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Ağustos 2021. 
  140. ^ Dahl, Robert Alan (1989). Democracy and Its Critics (İngilizce). Yale University Press. ss. 239-40. ISBN 0300153554. 
  141. ^ "Nat Geo UN". National Geographic (İngilizce). 23 Aralık 2012. 27 Nisan 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  142. ^ McNeill, William Hardy (1963). The Rise of the West: A History of the Human Community (İngilizce). Chicago, Illinois: University of Chicago Press. ss. 566, 807. ISBN 9780226561424. 
  143. ^ Kim, Jim Yong (Temmuz-Ağustos 2018). "The Human Capital Gap: Getting Governments to Invest in People". Foreign Affairs (İngilizce). 97 (4). ss. 92-101. 
  144. ^ Hack, Karl (2008). International Encyclopedia of the Social Sciences (İngilizce). Detroit: Macmillan Reference. ss. 255-257. ISBN 978-0-02-865965-7. 
  145. ^ Abernethy, David B. (2000). The Dynamics of Global Dominance : European Overseas Empires, 1415–1980 (İngilizce). New Haven, Connecticut: Yale University Press. s. 133. ISBN 978-0-300-09314-8. 
  146. ^ Plous, S. (1 Mayıs 1993). "The Nuclear Arms Race: Prisoner's Dilemma or Perceptual Dilemma?". Journal of Peace Research (İngilizce). 30 (2). ss. 163-179. doi:10.1177/0022343393030002004. ISSN 0022-3433. 
  147. ^ McDougall, Walter A. (Mayıs 1985). "Sputnik, the space race, and the Cold War". Bulletin of the Atomic Scientists (İngilizce). 41 (5). ss. 20-25. Bibcode:1985BuAtS..41e..20M. doi:10.1080/00963402.1985.11455962. ISSN 0096-3402. 
  148. ^ "Model Of The Sputnik On Display In Moscow". British Pathé. 4 Ekim 1957. 24 Ocak 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2021. 
  149. ^ Swenson, Loyd S.; Grimwood, James M.; Alexander, Charles C. (1966). This New Ocean: A History of Project Mercury. NASA (İngilizce). Washington, DC. s. 71. OCLC 569889. 
  150. ^ "Who has Walked on the Moon?". NASA. 27 Şubat 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  151. ^ "Russia: The First Spaceman - Yuri Gagarin". British Pathé (İngilizce). 14 Nisan 1961. 4 Aralık 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2021. 
  152. ^ Craig, Paul; De Burca, Grainne (2011). EU Law: Text, Cases and Materials. 5 (İngilizce). Oxford: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-957699-9. 26 Ağustos 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Ağustos 2021. 
  153. ^ Sachs, Jeffrey D. (31 Mart 2017). "Globalization—In the Name of Which Freedom?". Humanistic Management Journal. 1 (2). ss. 237-252. doi:10.1007/s41463-017-0019-5. ISSN 2366-603X. 
  154. ^ a b c Sunay, Çağlar, Astronotlar Üşür mü?, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, Ankara, 2017.
  155. ^ "Individuals using the Internet (% of population)". Dünya Bankası (İngilizce). 8 Mart 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  156. ^ "There will be more mobile phones than people by 2014: ITU". Deccan Herald. Yeni Delhi. 14 Mayıs 2013. 26 Ağustos 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Ağustos 2021. 
  157. ^ Chen & Li 2001, ss. 444–56.
  158. ^ Klein, Richard G. (Haziran 1995). "Anatomy, Behavior, and Modern Human Origins". Journal of World Prehistory. 9 (2): 167-98. doi:10.1007/BF02221838. ISSN 0892-7537. 
  159. ^ "Homo sapiens". The Smithsonian Institutions's Human Origins Program. Smithsonian Institution. 8 Şubat 2016. 26 Ocak 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Mayıs 2017. 
  160. ^ Stringer, C. (2012). "Evolution: What Makes a Modern Human". Nature dergisi. 485 (7396): 33-35. Bibcode:2012Natur.485...33S. doi:10.1038/485033a. PMID 22552077. 
  161. ^ Tarih Kitabı. Alfa Basım Yayım Dağıtım. 1 Ocak 2000. ISBN 978-605-171-364-9. 12 Haziran 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Haziran 2023. 
  162. ^ Hart-Davis 2012, ss. 24–29.
  163. ^ Hart-Davis 2012, s. 17.
  164. ^ Crystal, David (2018). Dilin Kısa Tarihi. Alfa Basım Yayım Dağıtım. ISBN 978-605-171-717-3. 4 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Temmuz 2023. 
  165. ^ Hart-Davis 2012, ss. 32–33.
  166. ^ Hart-Davis 2012, ss. 30–31.
  167. ^ Gavashelishvili, Alexander; Tarkhnishvili, David (2016). "Biomes and human distribution during the last ice age". Global Ecology and Biogeography. 25 (5): 563-74. doi:10.1111/geb.12437. 
  168. ^ a b c Head, Tom (2018). Dünya Tarihi 101. Say Yayınları. ISBN 978-605-02-0660-9. 4 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Temmuz 2023. 
  169. ^ Head, Tom (2018). Dünya Tarihi 101. Say Yayınları. s. 16. 
  170. ^ "Arşivlenmiş kopya". 9 Eylül 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Eylül 2022. 
  171. ^ Editors, History com. "Mesopotamia". HISTORY (İngilizce). 21 Mart 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Mart 2021. 
  172. ^ "https://www.etimolojiturkce.com/kelime/Mezopotamya". 6 Mayıs 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi.  |başlık= dış bağlantı (yardım)
  173. ^ "Sumer | Definition, Cities, Rulers, & Facts". Encyclopedia Britannica (İngilizce). 10 Temmuz 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Mart 2021. 
  174. ^ "Ancient Mesopotamian civilizations (article)". Khan Academy (İngilizce). 19 Ağustos 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Mart 2021. 
  175. ^ http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/26/1036/12508.pdf (PDF). 2 Haziran 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 23 Mart 2021.  |başlık= dış bağlantı (yardım)
  176. ^ a b "BÂBİL - TDV İslâm Ansiklopedisi". TDV İslam Ansiklopedisi. 23 Mayıs 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Mart 2021. 
  177. ^ "Akkad". World History Encyclopedia. 13 Ağustos 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Mart 2021. 
  178. ^ "https://arkeofili.com/biri-haric-antik-dunyanin-7-harikasinin-nerede-oldugunu-biliyoruz/". 9 Ağustos 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi.  |başlık= dış bağlantı (yardım)
  179. ^ "Hammurabi | Biography, Code, Importance, & Facts". Encyclopedia Britannica (İngilizce). 27 Haziran 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Mart 2021. 
  180. ^ "https://tr.khanacademy.org/humanities/world-history/world-history-beginnings/ancient-india/a/the-indus-river-valley-civilizations". 30 Eylül 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi.  |başlık= dış bağlantı (yardım)
  181. ^ "Indus Valley Civilization". World History Encyclopedia. 13 Ağustos 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Mart 2021. 
  182. ^ Society, National Geographic (20 Ağustos 2020). "Mauryan Empire". National Geographic Society (İngilizce). 23 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Mart 2021. 
  183. ^ "BUDİZM - TDV İslâm Ansiklopedisi". TDV İslam Ansiklopedisi. 13 Ekim 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Mart 2021. 
  184. ^ "Sunga Empire - New World Encyclopedia". www.newworldencyclopedia.org. 25 Ocak 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Mart 2021. 
  185. ^ "Gupta dynasty | History, Achievements, Founder, & Map". Encyclopedia Britannica (İngilizce). 14 Temmuz 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Mart 2021. 
  186. ^ https://acikders.ankara.edu.tr/pluginfile.php/47252/mod_resource/content/0/Eski%20Devlet%20Dönemi.pdf (PDF). 22 Ocak 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 11 Haziran 2022.  |başlık= dış bağlantı (yardım)
  187. ^ "Ancient Egypt". World History Encyclopedia. 13 Ağustos 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Mart 2021. 
  188. ^ "Mısır Hiyeroglif Yazısı - PDF Free Download". docplayer.biz.tr. 25 Temmuz 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Mart 2021. 
  189. ^ https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/155291.  |başlık= dış bağlantı (yardım)
  190. ^ https://acikders.ankara.edu.tr/pluginfile.php/47255/mod_resource/content/0/Orta%20Krallık.pdf (PDF). 22 Ocak 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 11 Haziran 2022.  |başlık= dış bağlantı (yardım)
  191. ^ "Firavun Akhenaton (IV. Amenhotep) Kimdir? ve Tek Tanrı İnancı Atenizm". Antik Tarih. 12 Nisan 2019. 15 Nisan 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Mart 2021. 
  192. ^ "https://www.khanacademy.org/humanities/whp-origins/era-3-cities-societies-and-empires-6000-bce-to-700-c-e/36-the-growth-of-empires-betaa/a/read-the-ptolemaic-dynasty-beta". 25 Mart 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Mart 2021.  |başlık= dış bağlantı (yardım)
  193. ^ "Elam | History, Definition, & Meaning". Encyclopedia Britannica (İngilizce). 23 Temmuz 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Nisan 2021. 
  194. ^ "Türkçe Bilgi: Medler". Türkçe Bilgi. 12 Ekim 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Nisan 2021. 
  195. ^ "Medes | Encyclopedia.com". www.encyclopedia.com. 19 Ocak 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Nisan 2021. 
  196. ^ C. Köhler (2014). Hayton - La Flor des estoires de la terre d’Orient (in French). p. 225. Après perdirent les Sarazins la seignorie ", e les Mediens, qui sont dis Cordins, occuperent la seignorie d'Egipte. 
  197. ^ Kürt Ulusal Hareketi: Kökenleri ve Gelişimi”. Sayfa: XV. Syracuse University Press. İlk baskı, 2006.[1]. 
  198. ^ Kapoïan-Kouymjian, Angèle (1988). L'Egypte vue par des Arméniens (XIe-XVIIe siècles) (Fransızca). Editions de la Fondation Singer-Polignac. ISBN 978-2-900927-21-2. 
  199. ^ Smith Williams, Henry. The Historians' History of the World, 1907, V.2 – P. 584. 
  200. ^ Aslanoğullari, Mehmet (30 Haziran 2017). "Kürtlerin Kökeni". Bingöl Üniversitesi Yaşayan Diller Enstitüsü Dergisi. 2 (3): 87-119. ISSN 2147-5679. [ölü/kırık bağlantı]
  201. ^ Pdf. 11 Nisan 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Temmuz 2021. 
  202. ^ Hakan Özoğlu, Kurdish notables and the Ottoman state: Evolving Identities, Competing Loyalties, and Shifting Boundaries, SUNY Press, 2004, p. 25. 
  203. ^ "Media | ancient region, Iran". Encyclopedia Britannica (İngilizce). 15 Haziran 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Nisan 2021. 
  204. ^ "İRAN - TDV İslâm Ansiklopedisi". TDV İslam Ansiklopedisi. 16 Şubat 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Nisan 2021. 
  205. ^ "Achaemenids - Livius". www.livius.org. 28 Ağustos 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Nisan 2021. 
  206. ^ Tarih Kitabı (The History Book), Alfa Yayınları, 2017. (sayfa: 45)
  207. ^ "Arşivlenmiş kopya". 17 Ağustos 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Ağustos 2021. 
  208. ^ Satraplık Sisteminin Pers Yönetim Teşkilatındaki Yeri∗ Muzaffer DURAN∗∗. SDÜ Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi. 20 Nisan 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Nisan 2021. 
  209. ^ http://auzefkitap.istanbul.edu.tr/kitap/ilahiyat_ue/dinlertarihi.pdf (PDF). 20 Eylül 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 4 Nisan 2021.  |başlık= dış bağlantı (yardım)
  210. ^ "Xia Dynasty". World History Encyclopedia. 14 Ocak 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Mart 2021. 
  211. ^ "KONFÜÇYÜSÇÜLÜK - TDV İslâm Ansiklopedisi". TDV İslam Ansiklopedisi. 4 Kasım 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Mart 2021. 
  212. ^ "TAOCULUK - TDV İslâm Ansiklopedisi". TDV İslam Ansiklopedisi. 16 Şubat 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Mart 2021. 
  213. ^ "Ancient China". World History Encyclopedia. 13 Ağustos 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Mart 2021. 
  214. ^ "ARABİSTAN - TDV İslâm Ansiklopedisi". TDV İslam Ansiklopedisi. 20 Ekim 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Nisan 2021. 
  215. ^ https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/614744. 25 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Nisan 2021.  |başlık= dış bağlantı (yardım)
  216. ^ "https://www.britannica.com/place/Phoenicia". 26 Ağustos 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi.  |başlık= dış bağlantı (yardım)
  217. ^ https://www.uralakbulut.com.tr/wp-content/uploads/2014/02/Mor_Boya_Binlerce_Yıl_Yalnızca_Kralların_Rengiydi.pdf (PDF). 28 Şubat 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 11 Haziran 2022.  |başlık= dış bağlantı (yardım)
  218. ^ "Mor Renk Hakkında Ne Biliyoruz?". Evrim Ağacı. 24 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Nisan 2021. 
  219. ^ "TRABLUSŞAM". TDV İslâm Ansiklopedisi. 8 Ağustos 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Eylül 2022. 
  220. ^ https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/31320.  |başlık= dış bağlantı (yardım)
  221. ^ a b "Phoenicia | Definition, Location, History, Religion, & Facts". Encyclopedia Britannica (İngilizce). 26 Ağustos 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Nisan 2021. 
  222. ^ http://acikerisimarsiv.selcuk.edu.tr:8080/xmlui/bitstream/handle/123456789/478/gunes_girgin_tez.pdf.pdf?sequence=1&isAllowed=y (PDF).  |başlık= dış bağlantı (yardım)[ölü/kırık bağlantı]
  223. ^ "DÂVÛD - TDV İslâm Ansiklopedisi". TDV İslam Ansiklopedisi. 24 Eylül 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Nisan 2021. 
  224. ^ "Israel | Facts, History, Population, & Map". Encyclopedia Britannica (İngilizce). 15 Haziran 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Nisan 2021. 
  225. ^ a b Hart-Davis, Adam, ed. (2012). History: The Definitive Visual Guide. New York: DK Publishing. ISBN 978-0-7566-7609-4.
  226. ^ Price, Simon; Thonemann, Peter (2010). The Birth of Classical Europe: A History from Troy to Augustine. New York: Penguin Books.
  227. ^ Martin, Thomas (2000) [1996]. Ancient Greece: From Prehistoric to Hellenic Times (Revised ed.). New Haven, CT: Yale University Press. ISBN 978-0-300-08493-1. pp. 106-107
  228. ^ Golden, Peter B. (2011). Central Asia in World History. Oxford, UK: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-515947-9. p. 25
  229. ^ "BBC - History - Alexander the Great". www.bbc.co.uk (İngilizce). 15 Ekim 2002 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Eylül 2022. 
  230. ^ "Art of the Hellenistic Age and the Hellenistic Tradition". www.metmuseum.org. April 2007. 23 Mayıs 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Eylül 2022. 
  231. ^ Stearns, Peter N.; Langer, William L., eds. (2001). The Encyclopedia of World History: Ancient, Medieval, and Modern, Chronologically Arranged (Sixth ed.). Boston: Houghton Mifflin Company. ISBN 978-0-395-65237-4.
  232. ^ Kelly, Christopher (2007). The Roman Empire: A Very Short Introduction. Oxford, UK: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-280391-7.
  233. ^ Parry, Ken (2009). Christianity: Religions of the World. Infobase Publishing. p. 139.
  234. ^ Parry, Ken (2010). The Blackwell Companion to Eastern Christianity. John Wiley & Sons. p. 368.
  235. ^ Pounds, Norman John Greville (1979). An historical geography of Europe, 1500-1840. Internet Archive. Cambridge [Eng.] ; New York : Cambridge University Press. s. 124. ISBN 978-0-521-22379-9. 
  236. ^ Weller, R. Charles (6 Kasım 2017). 21st-Century Narratives of World History: Global and Multidisciplinary Perspectives (İngilizce). Springer. ISBN 978-3-319-62078-7. 20 Eylül 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Eylül 2022. 
  237. ^ Brivati, Brian (1996). Brivati, Brian; Buxton, Julia; Seldon, Anthony (Ed.). The contemporary history handbook (1.1bölüm=Introduction bas.). Manchester: Manchester University Press. s. xvi. ISBN 9780719048364. 
  238. ^ Örneğin, Edinburgh review, 12. cilt (1808) p. 480 2 Ocak 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (cf., There is this general distinction between contemporary history and all other history, —that the former is a witness, the latter a judge. The opinions of a contemporary author on the events which he records, are only then authority, when the impression made on a bystander happens to be a material part of the case; nor is this any exception to the maxim, that his business is to testify, not to lecture. On facts, however, he is paramount evidence; and that, not only in the age immediately succeeding him, but also, which is generally forgotten, to the latest times. The modern historian, who consults original authorities through the-medium of some later predecessor, descends from the character of a judge to that of a faithful reporter of decisions.)
Kaynak hatası: <references> üzerinde tanımlanan "USCB_World population estimates" adındaki <ref> etiketi önceki metinde kullanılmıyor. (Bkz: Kaynak gösterme)

Bibliyografya

[değiştir | kaynağı değiştir]

Makaleler

[değiştir | kaynağı değiştir]

Kitaplar

[değiştir | kaynağı değiştir]

İnternet siteleri

[değiştir | kaynağı değiştir]
"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=İnsanlık_tarihi&oldid=33690452" sayfasından alınmıştır