Yerküre tarihi

Yerküre tarihi, yerkürenin oluşumundan günümüze kadar olan süreci ele alır ve tarihin coğrafi, biyolojik ve jeolojik unsurlarını kapsar. Yerküre tarihinin incelenmesi, birçok disiplinin bir araya gelmesini gerektirir. Bu disiplinler arasında jeoloji, biyoloji, paleontoloji, kimya, fizik ve astronomi gibi alanlar yer alır. Doğa bilimlerinin neredeyse bütün dalları, sürekli jeolojik değişim ve evrimle dolu yerküre geçmişindeki ana olayların anlaşılmasına katkıda bulunmuştur.

Uluslararası Stratigrafi Komisyonu tarafından tanımı yapılmış olan jeolojik zaman cetveli, yerkürenin oluşumundan günümüze kadar olan geniş zaman dilimlerini gösterir. Jeolojik zaman cetvelinin tüm bölümleri, yerküre tarihindeki olayların kaydı niteliğindedir. Cetveldeki ilk üst zaman olan Hadeen, yaşama dair doğrulanabilir bir kayıttan (yani fosillerden) önce gelen zaman dilimine verilen isimdir; yerkürenin oluşumuyla başladı ve 4 milyar yıl önce sona erdi. Hadeen'de yerkürenin oluşumu gerçekleşti ve yerkürenin yüzeyi yüksek sıcaklıklar ve yanardağ faaliyetleriyle şekillendi. Volkanik gaz çıkışı, büyük olasılıkla ilk atmosferi ve ardından okyanusları meydana getirdi. Ancak ilk atmosferde neredeyse hiç oksijen bulunmuyordu. Diğer gök cisimleriyle sık sık çarpışması nedeniyle yerkürenin büyük çoğunluğu eriyik hâldeydi. Yerküre en erken evresindeyken (Erken Dünya), Theia adı verilen gezegen büyüklüğündeki bir gök cismiyle çarpışması sonucunda Ay'ın oluştuğu düşünülmektedir. Yerkürenin zamanla soğuması, katı bir gezegen kabuğunun oluşmasına neden oldu ve suyun yüzeyde sıvı hâlde bulunabilmesini sağladı. Hadeen'den sonra gelen Arkeen ve Proterozoyik'te ise yerküre üzerinde evrim ve yaşam başladı. Arkeen, günümüzden 4 milyar önce başladı ve yaklaşık 2,5 milyar yıl öncesine kadar sürdü. Fotosentez yapan canlılar, 3,2 ila 2,4 milyar yıl önce ortaya çıktı ve atmosferi oksijen açısından zenginleştirmeye başladı. Proterozoyik ise yaklaşık 2,5 milyar yıl öncesinden 539 milyon yıl öncesine kadar devam etti. Proterozoyik'te atmosferin oksijen düzeyi arttı ve canlılar çeşitlenmeye başladı. Yaşam, 580 milyon yıl öncesine kadar çoğunlukla mikroskobik boyutlarda kaldı. Bu tarihten sonra karmaşık çok hücreli yaşam ortaya çıktı. İlk çok hücreli canlıların ortaya çıkışı, Proterozoyik'in kayda değer olaylarından biridir.

Proterozoyik'ten sonra gelen üst zaman ise Fanerozoyik'tir. Yaklaşık 539 milyon yıl önce Kambriyen Patlaması ile başlayan ve günümüze kadar devam eden Fanerozoyik, kendi içinde üç zamana ayrılır. Bunlar, sırasıyla eklem bacaklıların, balıkların ve karadaki ilk yaşamın çağı olan Paleozoyik; kuşlar haricindeki dinozorların yükselişi ve kitlesel yok oluşunu kapsayan Mezozoyik ve son olarak memelilerin yükselişe geçtiği Senozoyik Zaman'dır. Fanerozoyik'te, çiçekli bitkiler ve memeliler gibi modern canlılar evrimleşti. Fanerozoyik'i başlatan Kambriyen Patlaması'yla canlıların aniden çeşitlenmesi, günümüzde bilinen ana şubelerin çoğunun oluşmasını sağladı. İklim değişiklikleri zaman zaman canlıların büyük bir kısmının neslinin tükenmesine yol açmıştır. Örneğin Kretase-Paleojen yok oluşu olarak bilinen bir olay, yaklaşık 66 milyon yıl önce, büyük olasılıkla yerküreye bir meteorun çarpması sonucunda gerçekleşti. Bu olayın sonucunda, dinozorlar dahil birçok tür yok oldu ve yerküre üzerindeki yaşamda kökten bir değişim meydana geldi. İnsanın evrimi ise yaklaşık 7 milyon yıl önce başladı ve modern insan, Homo sapiens, yaklaşık 300.000 yıl önce ortaya çıktı. İnsanlar tarih boyunca çeşitli uygarlıklar kurdu ve yerküreyi etkileyen girişimlerde bulundular.

Dünya'nın yer kabuğu, oluşumundan itibaren tıpkı yaşam gibi sürekli değişim içindedir. Levha tektoniği, yerkürenin kıtalarını, okyanuslarını ve barındırdıkları yaşamı şekillendirmektedir. Türler evrilmeye, yeni biçimler almaya, başka türlere ayrılmaya veya sürekli değişen fiziksel ortamlar karşısında yok olmaya devam etmektedir. İnsanlar, ürettikleri ve geliştirdikleriyle içinde yaşadıkları doğayı çeşitli yönlerden etkilemektedir. Yerküre tarihi, yerkürenin geçmişine ışık tuttuğu gibi, geleceği hakkında da ipuçları sağlamaktadır.

Üst zamanlar[değiştir | kaynağı değiştir]

Yerküre tarihi, oluşumundan günümüze kadar Dünya gezegeninin gelişimiyle ilgilenir.^[1]^[2] Yerkürenin 4.540 myö oluşumuyla başlayan yerküre tarihi, Uluslararası Stratigrafi Komisyonu'nun belirlediği jeolojik zaman cetveline göre dört üst zamana ayrılır.^[3] Her bir üst zamanda, yerkürenin bileşimi, iklimi ve canlılığında kayda değer değişimler oldu. Üst zamanlar kendi içinde zamanlara, zamanlar dönemlere ve dönemler de devrelere ayrılır. Zaman, jeokronolojide genellikle myö (milyon yıl önce) ile ölçülür ve her bir myö, geçmişteki yaklaşık 1.000.000 yıllık dönemi temsil eder.

Üst zaman	Süre (myö)	Açıklama
Hadeen	4.540-4.000	Yerküre, Güneş'in öngezegen diskinin etrafındaki kalıntılardan oluşur.^[4] Henüz yaşam yoktur. Sürekli gerçekleşen yanardağ faaliyetleri, cehenneme benzer^[5] ortamlar (bu üst zamanın ismi bu nedenlerden ötürü Hades'ten gelir) ve oldukça yüksek sıcaklıklar mevcuttur. Hadeen'deki yerküre atmosferi, canlılar için zehirleyici olan amonyak ve metan gibi gazlara sahipti. Hadeen'in sonuna doğru yer kabuğu soğudu ve kıta levhaları oluşmaya başladı.^[6] Ay, muhtemelen bir öngezegenin yerküreye çarpmasıyla yaklaşık bu zamanlarda oluşur.^[7]
Arkeen	4.000-2.500	İlk yaşam biçimi olan prokaryot yaşam, Arkeen'in en başlarında, tahminen abiyogenez olarak bilinen bir süreçle ortaya çıkar. Ur, Vaalbara ve Kenorland kıtaları bu zaman diliminde var olmuş olabilir. Atmosfer, volkanik gazlardan ve sera gazlarından oluşmaktadır. İlkel okyanuslar (veya sıvı su kütleleri), Arkeen'de oluşur.^[8]
Proterozoyik	2.500-538,8	Proterozoyik, "erken yaşam" anlamına gelir. Çok hücreli canlıların bazı biçimleriyle beraber daha karmaşık bir yaşam biçimi olan ökaryotlar, bu üst zamanda ortaya çıkar. Bakteriler, oksijen üretmeye başlayarak Dünya atmosferini şekillendirir. Bitkiler, daha sonra hayvanlar ve muhtemelen ilkel mantar türleri bu zaman zarfında oluşur.^[9] Bu üst zamanın erken ve geç evrelerinde, tüm yerkürenin sıfırın altında sıcaklıklara maruz kaldığı "Kartopu Dünya" dönemleri gerçekleşmiş olabilir.^[10] Kronolojik sırayla Kolombiya, Rodinya ve Panotya kıtaları, tahminen bu üst zamanda oluştu.^[11]^[12]
Fanerozoyik	538,8-günümüz	Kambriyen Patlaması olarak bilinen bir süreçle omurgalılar dahil olmak üzere karmaşık yaşam biçimleri okyanuslara hâkim olmaya başlar. Pangea oluşur ve daha sonra Lavrasya ve Gondvana kıtalarına ayrılır. Bu kıtalar da zamanla bugünkü kıtalara dönüşür. Yaşam, yavaş yavaş karaya doğru genişler. Halkalı solucanlar, böcekler ve sürüngenler de dahil olmak üzere tanıdık bitki, hayvan ve mantar biçimleri ortaya çıkmaya başlar. Bundan dolayı bu üst zamana "görünür yaşam"^[13] anlamına gelen "Fanerozoyik" adı verilir. Çeşitli kitlesel yok oluşlar meydana gelir. Ardından kuş harici dinozorların torunları olan kuş türleri ve günümüze daha yakın zamanlarda da memeliler ortaya çıkar. İnsanlar ve modern hayvanlar, bu üst zamanın en son evrelerinde gelişir.^[14]

Jeolojik zaman cetveli[değiştir | kaynağı değiştir]

Yerkürenin tarihi, stratigrafik analize dayalı olarak belli aralıklara ayrılan jeolojik zaman cetveline göre kronolojik olarak düzenlenebilir.^[2]^[15] Aşağıdaki beş zaman çizelgesi, jeolojik dönemleri ölçeklerine göre göstermektedir. İlk çizelge, Dünya'nın oluşumundan günümüze kadar olan tüm dönemleri göstermektedir fakat bu durum günümüze en yakın dönemi göstermek için az yer kalmasına sebep olmaktadır. İkinci çizelge, ilk çizelgedeki en son dönemi genişletilmiş bir şekilde göstermektedir. Benzer şekilde, ikinci çizelgedeki en son dönem, üçüncü çizelgede genişletilmiş; üçüncüdeki son dönem dördüncü çizelgede ve dördüncüdeki son dönem de en altta bulunan beşinci çizelgede genişletilmiştir.

Milyon yıl (1'inci, 2'inci, 3'üncü ve 4'üncü çizelge)
Bin yıl (5. çizelge)

Güneş Sistemi'nin oluşumu[değiştir | kaynağı değiştir]

Bulutsu hipotezi, yerküre dahil bütün Güneş Sistemi'nin oluşumunu açıklayan standart bir modeldir.^[16] Bu modele göre Güneş Sistemi, Güneş bulutsusu adı verilen, dönmekte olan bir yıldızlararası toz ve gaz bulutundan oluşmuştur. Bu bulutsu, 13,8 milyar yıl önce, Büyük Patlama'dan kısa bir süre sonra gerçekleşen süpernovalardan uzaya saçılmış hidrojen, helyum ve ağır elementlerden oluşuyordu. Güneş bulutsusu, aşağı yukarı 4,5 milyar yıl önce büzülmeye başladı. Bu büzülmenin yakındaki bir süpernovadan gelen şok dalgasıya tetiklenmiş olması mümkündür.^[17] Bir şok dalgası da bulutsunun kendi etrafında dönmesini sağlamış olabilir. Bulutsunun dönüşü hızlanmaya başladığında, açısal momentum, yerçekimi ve eylemsizlik, bulutsuyu düzleştirerek kendi dönme eksenine dik bir öngezegezen diski hâline getirdi. Çarpışmalardan kaynaklanan küçük tedirginlikler ve diğer uzay kalıntılarının açısal momentumu, bulutsu merkezinin yörüngesinde dolanan kilometrelerce büyüklükteki öngezegenlerin oluşmasını sağladı.^[18]

Açısal momentumu yüksek olmayan bulutsunun merkezi, hızla kendi içine çöktü. Bu çökme sonucu oluşan sıkışma, hidrojenin helyuma dönüştüğü nükleer füzyon tepkimelerini başlatana kadar bulutsu merkezini ısıttı. Büzülmenin daha da artmasını takiben bir T Tauri yıldızı aşırı ısınarak Güneş'e dönüştü. Bu sırada bulutsunun dış kısmındaki maddeler, kütle çekiminin etkisiyle yoğunluk tedirgemeleri ve toz parçacıkları etrafında yoğunlaştı. Aynı zamanda öngezegen diskinin geri kalanı da halkalara ayrılmaya başladı. Kaçak yığılma olarak bilinen bir süreç sayesinde, toz parçaları ve uzay kalıntıları bir araya toplanarak gezegenleri meydana getirdi.^[18] Yerküre, evrenin yaşının yaklaşık üçte biri kadarlık bir süre önce, yani 4,54 milyar yıl önce (%1 belirsizlik payıyla),^[19]^[20] Güneş bulutsusunun yığılmasıyla oluştu.^[19]^[21]^[22] Yerkürenin oluşumu, 10 ila 20 milyon yıl içinde içinde tamamlandı.^[23] Yeni oluşan T Tauri yıldızının güneş rüzgârları, yığılarak daha büyük birer gök cismi hâline gelmemiş olan maddelerin çoğunu diskten temizledi. Aynı sürecin evrendeki hemen hemen tüm yeni oluşan yıldızların etrafında birer yığılma diski oluşturması ve bu disklerden bazılarının gezegenleri meydana getirmesi beklenmektedir.^[24]

Erken Dünya, iç kısmı ağır ve siderofil metalleri eritecek kadar sıcak olana değin yığılma süreciyle büyüdü. Silikatlardan daha yüksek yoğunluğa sahip olan bu metaller, yerküre merkezine doğru battı. Demir felaketi adıyla anılan bu olay, yerkürenin oluşmaya başlamasından sadece 10 milyon yıl sonra, ilkel manto ve (metalik) çekirdeğin birbirinden ayrılmasına sebep olarak yerkürenin katmanlı yapısının ve manyetik alanının oluşmasını sağladı.^[25] Bir araştırmada, yerkürenin içinin kademeli olarak soğuması nedeniyle (yaklaşık olarak her 1 milyar yılda 100°C kadar) yerkürenin iç çekirdeğinin (sıvı hâldeki dış çekirdekten farklı, katı hâlde bulunan merkezi) donmakta ve buna ek olarak giderek büyümekte olduğu öne sürüldü.^[26]^[27]

Hadeen ve Arkeen[değiştir | kaynağı değiştir]

Yerküre tarihindeki ilk üst zaman olan Hadeen, yerkürenin oluşumuyla başlar ve Hadeen'in ardından 3,8 milyar yıl önce başlamış olan Arkeen gelir.^[2]^:145 Yerkürede bulunan en eski kayaçlar, yaklaşık 4 milyar yıl öncesine tarihlenir. Kayaçlarda bulunan en eski kırıntılı zirkon kristallerinin yaşı ise yer kabuğunun ve yerkürenin oluşumundan kısa bir süre sonrasına denk gelen yaklaşık 4,4 milyar yıl öncesine kadar uzanır.^[28]^[29]^[30] Ay'ın oluşumunu açıklayan Büyük Çarpışma Hipotezi'ne göre, ilk yer kabuğunun oluşumundan nispeten kısa bir süre sonra, yerküreden daha küçük bir öngezegenin yerküreyle çarpışmasıyla manto ve yer kabuğunun bir kısmı uzaya fırlamıştır. Bu parçalar Ay'ı meydana getirmiştir.^[31]^[32]^[33]

Diğer gök cisimleri üzerindeki krater sayımlarından, göktaşı düşüşlerinin yoğun görüldüğü Geç Dönem Ağır Bombardıman adı verilen bir dönemin yaklaşık 4,1 milyar yıl öncesinde başladığı ve Hadeen'in bitişine denk gelen 3,8 milyar yıl öncesinde sonlandığı anlaşılmaktadır.^[34] Ayrıca bu üst zamandaki ısı akışı ve jeotermal gradyan nedeniyle yerküre üzerinde şiddetli yanardağ faaliyetleri mevcuttu.^[35] Bununla beraber 4,4 milyar yıl öncesine tarihlenen kırıntılı zirkon kristalleri üzerinde bu kristallerin sıvı su ile temas ettiğine dair kanıtlar bulunmaktadır. Bu kanıtlar, o tarihlerde yerküre üzerinde halihazırda okyanuslar veya denizler bulunduğuna işaret etmektedir.^[28]

Arkeen'in başlangıcında yerküre kayda değer ölçüde soğumuştu. Arkeen atmosferi oksijenden yoksundu ve bu nedenle morötesi ışınları engelleyecek bir ozon tabakasına sahip değildi. Bu nedenle günümüzde yerküre üzerinde yaşayan canlılar, Arkeen üst zamanında yerkürenin yüzeyinde hayatta kalamazlardı. Bununla birlikte yaklaşık 3,5 milyar yıl öncesine tarihlenen fosil adaylarına dayanarak ilk yaşamın Arkeen'in erken dönemlerinde evrimleşmeye başladığı düşünülmektedir.^[36] Bazı bilim insanları, yaşamın 4,4 milyar yıl kadar önce, Hadeen'in erken dönemlerinde başlamış ve yerküre yüzeyinin altındaki hidrotermal bacalarda olası Geç Dönem Ağır Bombardımandan kurtulmuş olabileceğini düşünmektedirler.^[37]

Ay'ın oluşumu[değiştir | kaynağı değiştir]

Yerkürenin tek doğal uydusu olan Ay, yörüngesinde olduğu Dünya'ya kıyasla diğer Güneş Sistemi uydularından daha büyüktür.^{[not 1]} Apollo Projesi'nde Ay'ın yüzeyinden alınmış kayaçlar Dünya'ya getirildi. Bu kayaçların radyometrik tarihlemeleri, Ay'ın 4,53±0,01 milyar yıl yaşında olduğunu^[40] ve Güneş Sistemi'nin oluşumundan en az 30 milyon yıl sonra oluştuğunu göstermektedir.^[41] Yeni kanıtlar ise Ay'ın daha geç bir tarih olan 4,48±0,02 milyar yıl önce, yani Güneş Sistemi'nin oluşumundan 70 ila 110 milyon yıl sonra oluştuğunu ortaya koymaktadır.^[42]

Ay'ın oluşumuna ilişkin teoriler, aşağıdaki gerçeklerin yanı sıra yerküreye kıyasla neden daha geç oluştuğunu da açıklama getirmelidir. İlki, Ay'ın düşük yoğunluğa (Ay'ın yoğunluğu suyun 3,3 katıdır, yerkürenin yoğunluğu ise suyun 5,5 katıdır^[43]) ve küçük bir metalik çekirdeğe sahip oluşudur. İkincisi, Dünya ve Ay'ın aynı oksijen izotopu imzasına sahip olmasıdır (oksijen izotoplarının nispeten bolluğu). Bu olayları açıklamak için ortaya atılan teorilerden biri olan Büyük Çarpışma Hipotezi, Mars büyüklüğünde bir gök cisminin (bazen Theia olarak da adlandırılır^[41]) Erken Dünya'ya çarpması sonucu Ay'ın meydana geldiğini öne sürer ve yaygın kabul görür.^[1]^:256^[44]^[45]

Bu çarpışma, kuşlar haricindeki dinozorların yok olmasına neden olduğu düşünülen ve günümüze daha yakın bir tarihte gerçekleşmiş olan Chicxulub Çarpışması'ndan yaklaşık 100 milyon kat daha fazla enerji açığa çıkardı. Çarpışmanın enerjisi, yerkürenin bazı dış katmanlarının buharlaşması ve hem yerkürenin hem de çarpan gök cisminin eriyik hâle gelmesi için yeterliydi.^[44]^[1]^:256 Yerkürenin manto içeriğinin bir kısmı, çarpışmanın etkisiyle yerküre etrafındaki yörüngeye fırladı. Büyük Çarpışma Hipotezi, Ay'daki metal maddelerin tükendiğini öngörmektedir^[46] ve bu sayede Ay'ın anormal element bileşimine bir açıklama getirmektedir.^[47] Dünya yörüngesindeki fırlamış maddeler, birkaç hafta içinde tek bir gök cismi hâline yoğunlaşabilecek durumdaydı. Dünya yörüngesindeki fırlamış madde, çarpışma sonrası kendi yerçekiminin etkisi altında daha küresel bir cisim hâline gelerek Ay'ı meydana getirdi.^[48]

Bir sanatçının gözünden nispeten yeni oluşmuş Ay'ın, Dünya'dan bakılınca henüz çok yakın göründüğü ve her iki gök cisminde de kuvvetli volkanizma faaliyetlerinin sürdüğü bir Hadeen manzarası.

İlk kıtalar[değiştir | kaynağı değiştir]

Levha tektoniğinin gerçekleşmesini sağlayan süreç olan manto konveksiyonu, yerkürenin iç kısmından yüzeyine doğru gerçekleşen ısı akışının bir sonucudur.^[49] Manto konveksiyonuyla okyanus ortası sırtlarında sert tektonik levhalar oluşur. Bu levhalar, yitim bölgelerinde manto içine dalarak yok olur. Manto, Erken Arkeen'de (yaklaşık 3 milyar yıl önce) günümüzden daha yüksek bir değer olan yaklaşık 1.600 °C (2.910 °F) sıcaklığındaydı.^[50]^:82 Bu sebeple manto içindeki konveksiyon daha hızlı gerçekleşmekteydi. Şu anki levha tektoniğine benzer süreçler o dönemde de gerçekleşiyor olmasına rağmen daha hızlıydı. Hadeen ve Arkeen'de dalma bölgelerinin daha yaygın olması ve bundan ötürü tektonik levhaların günümüze kıyasla daha küçük olması muhtemeldir.^[1]^:258^[49]

Yerkürenin yüzeyi ilk kez katılaştığında oluşan kabuk, Hadeen'de hızlı gerçekleşen levha tektoniği ve Geç Dönem Ağır Bombardıman'ın yoğun etkileri sebebiyle tamamen kayboldu. Bununla birlikte kabukta henüz çok az farklılaşma meydana geldiği için bu ilk kabuğun bileşiminin tıpkı günümüzdeki okyanusal kabuk gibi bazaltik olduğu düşünülmektedir.^[1]^:258 Daha altta yer alan kabukta meydana gelen kısmî erime sırasında hafif elementlerin farklılaşmasının bir ürünü olan kıtasal kabuğun ilk parçaları, ilk kez 4 milyar yıl önce, Hadeen'in sonunda ortaya çıktı. Bu ilk küçük kıtalardan geriye kalanlara kraton adı verilmektedir. Geç Hadeen ve Erken Arkeen kabuğunun bu parçaları, günümüzdeki kıtaların etrafında büyüdüğü merkezleri oluşturdu.^[51]

Yerküredeki en eski kayaçlar, Kanada'nın Kuzey Amerika kratonunda bulunur. Bu kayaçlar yaklaşık 4 milyar yaşındaki tonalitlerdir. Bu tonalitler, yüksek sıcaklıkta başkalaşım geçirdiklerine dair izler taşımalarının yanı sıra suyla sürüklenmeleri sırasında erozyona uğrayarak yuvarlanmış tortul granüllere ait izler de barındırır. Bu tortul granüllere ait izler, o zamanlarda nehirlerin ve denizlerin var olduğuna işaret eder.^[52] Kratonlar, temel olarak iki değişken mikrolevhadan oluşur. Bunlardan ilki, düşük derecede başkalaşım geçirmiş tortul kayaçlardan oluşan yeşiltaş kuşaklarıdır. Bu "yeşiltaşlar", günümüzdeki yitim bölgelerinin üzerinde bulunan okyanus çukurluklarındaki tortullara benzer. Bu nedenle yeşiltaşların varlığı kimi zaman Arkeen sırasında yitim gerçekleştiğine dair bir kanıt olarak görülür. İkincisi ise felsik magmatik kayaçlardan oluşan bir bileşimdir. Bunlar çoğunlukla bileşim olarak granite benzeyen tonalit, tronjemit veya granodiyorit gibi kayaç türleridir (bu nedenle bu tür mikrolevhalara kısaca TTG denilir). TTG bileşimleri, bazaltın kısmî erimesiyle oluşan ilk kıtasal kabuğun kalıntıları olarak görülmektedir.^[53]^{:Bölüm 5}

Okyanuslar ve atmosfer[değiştir | kaynağı değiştir]

Yerküre tanımlanırken genellikle geçmişte üç atmosfere sahip olduğu belirtilir. Yerkürenin Güneş bulutsusundan aldığı ilk atmosfer, hafif elementlerden (atmofil), çoğunlukla hidrojen ve helyumdan oluşuyordu. Güneş rüzgârları ve yerkürenin ısısı, bu atmosferi yerküreden uzaklaştırdı. Bundan dolayı günümüzde Dünya atmosferi artık kozmik bolluklarına kıyasla bu hafif elementlerden yoksundur.^[54] Ay'ı meydana getiren çarpışmanın ardından eriyik hâldeki yerküreden uçucu gazlar salındı. Sonrasında yanardağlardan salınan gazlar ve sera gazları açısından zengin fakat oksijen açısından fakir ikinci bir atmosfer oluştu.^[1]^:256 Son olarak, bakteriler yaklaşık 2,8 milyar yıl önce oksijen üretmeye başladığında, oksijen açısından zengin üçüncü atmosfer meydana geldi.^[55]^{:83-84, 116-117}

Bir sanatçının, puslu metan bakımından zengin *prebiyotik ikinci atmosferi* sayesinde turuncu göründüğüne inanılan Erken Dünya, diğer bir deyişle soluk turuncu nokta^{[not 2]} izlenimi.^[56]^[57] Dünya'nın atmosferi, bu çağda Titan'ın günümüzdeki atmosferine benziyordu.^[58]

Atmosfer ve okyanusun oluşumunu açıklamak için yapılmış ilk modellerde, Dünya'nın ikinci atmosferinin uçucu maddelerin yerkürenin içinden dışarı atılmasıyla meydana geldiği varsayılıyordu. Günümüzde ise bu uçucu maddelerin birçoğunun yığılma esnasında gök cisimlerinin çarpışmasıyla buharlaştığı ve çarpışma etkisiyle gaz çıkışı olarak bilinen bir süreç ile yerküreye ulaştığı düşünülmektedir. Bu nedenle yerküre henüz yeni meydana geldiği sırada okyanus ve atmosfer oluşmaya başladı.^[59] Yeni atmosfer muhtemelen su buharı, karbondioksit, azot ve az miktarda diğer gazlardan oluşuyordu.^[60]

Güneş bulutsusunun buz oluşumuna engel olacak kadar sıcak olması ve kayaçların su buharıyla hidratasyonunun çok uzun sürmesinden ötürü, Dünya'ya 1 astronomik birim (AU) uzaklığındaki (yani Dünya'nın Güneş'e olan uzaklığı kadar) gezegenciklerin yerkürede su oluşumuna tahminen bir katkısı olmadı.^[59]^[61] Yerküredeki su, dış asteroit kuşağındaki göktaşlarından ve tahmini olarak 2,5 AU ve ötesinde bulunan bazı embriyo gezegenlerden geldi.^[59]^[62] Kuyruklu yıldızların da yerküreye su getirmiş olma ihtimali bulunmaktadır. Günümüzde kuyruklu yıldızların çoğu Güneş'in etrafında Neptün'den daha uzak yörüngelerde bulunsalar da, bilgisayar simülasyonları kuyruklu yıldızların Güneş Sistemi'nin iç kısımlarında eskiden çok daha yaygın bulunduğunu göstermektedir.^[52]^:130-132

Yerküre soğudukça bulutlar oluştu. Yağmurlar, okyanusları meydana getirdi. Güncel kanıtlar, okyanusların 4,4 milyar yıl öncesine kadar eski bir tarihte oluşmaya başlamış olabileceğini göstermektedir.^[28] Arkeen'in başlangıcında, yerkürenin çoğunluğu okyanuslarla kaplıydı. Sönük genç Güneş paradoksu olarak bilinen bir sorun nedeniyle bu erken tarihli okyanus oluşumu açıklanması zor bir doğa olayıydı. Yıldızlar, yaşlandıkça daha parlak hâle gelmektedir; Güneş de oluşumu sırasında mevcut gücünün sadece %70'i kadar enerji yaymaktaydı. Güneş, son 4,5 milyar yılda %30 daha parlak hâle geldi.^[63] Birçok model, okyanusların oluştuğu sırada yerkürenin buzla kaplı olması gerektiğini göstermektedir.^[59]^[64] O dönemde atmosferde sera etkisi yaratacak kadar karbondioksit ve metan bulunuyor olması ihtimali, bu soruna karşı olası cevaplardan biridir. Yanardağlardan karbondioksit, ilkel mikroplardan ise metan gazı ortaya çıkmış olabilir. Bunlara ek olarak o dönemde metan fotolizi ürünlerinden oluşan ve sera karşıtı etkiye sahip bir organik pusun var olduğu hipotezi öne sürülmüştür.^[65] Bir diğer sera gazı olan amonyak, yanardağların patlaması sırasında açığa çıkıyordu ancak morötesi radyasyon sebebiyle hızlı bir biçimde parçalanmaktaydı.^[55]^:83

Yaşamın kökeni[değiştir | kaynağı değiştir]

Yaşamın zaman çizelgesi

−4500 —

–

—

–

−4000 —

–

—

–

−3500 —

–

—

–

−3000 —

–

—

–

−2500 —

–

—

–

−2000 —

–

—

–

−1500 —

–

—

–

−1000 —

–

—

–

−500 —

–

—

–

0 —

B
i
t
k
i
l
e
r

Eklem bacaklılar Yumuşakçalar

H
a
d
e
e
n

A
r
k
e
e
n

P
r
o
t
e
r
o
z
o
y
i
k

F
a
n
e
r
o
z
o
y
i
k

←

←

←

←

←

←

←

Pongola buzullaşması*

←

Atmosferik oksijen

←

Huronian buzullaşması*

←

Eşeyli üreme

←

İlk çok hücreli yaşam

←

İlk mantarlar

←

İlk bitkiler

←

İlk hayvanlar

←

Kriyojeniyen buz çağı*

←

←

←

←

←

←

İlk insansılar / insanlar

←

Kuvaterner buzul çağı*

(milyon yıl önce)

*Buzul çağları

İlkel atmosfer ve okyanusa dair bilimsel ilginin nedenlerinden biri de yaşamın ilk ortaya çıktığı koşulları oluşturmalarıdır. Yaşamın cansız kimyasallardan nasıl ortaya çıktığı konusunda pek çok model olmasına karşın bu konuda çok az bilimsel fikir birliği vardır. Laboratuvarda oluşturulan kimyasal sistemler, canlı bir organizmanın sahip olduğu asgarî karmaşıklığın oldukça gerisindedir.^[66]^[67]

Yaşamın ortaya çıkışındaki ilk adım, canlılığın yapı taşları olan nükleobazlar ve amino asitler de dahil olmak üzere basit organik bileşiklerin çoğunu oluşturan kimyasal reaksiyonlar olabilir. 1953 yılında Stanley Miller ve Harold Urey tarafından yapılan bir deney, bu tür moleküllerin, su, metan, amonyak ve hidrojen içeren bir atmosferde kıvılcımlar (yıldırımın etkisini taklit etmek için kıvılcım kullanılmıştır) yardımıyla oluşabileceğini gösterdi.^[68] Atmosferin kimyasal bileşimi, muhtemelen Miller ve Urey'in deneyinde kullandığından farklı olmasına rağmen bu deneyden sonra daha gerçekçi bileşimlerle yapılan deneylerde de organik moleküller başarıyla sentezlendi.^[69] Bilgisayar simülasyonları, dünya dışı organik moleküllerin yerkürenin oluşumundan önceki öngezegen diskinde meydana gelmiş olabileceğini göstermektedir.^[70]

Canlılarda en az üç olası başlangıç noktasından daha fazla karmaşıklığa ulaşılabilir. Bunlar sırasıyla: Bir canlının kendisine benzer yavrular üretme yeteneği anlamına gelen kendini kopyalama; canlının kendini besleme ve onarma yeteneği olan metabolizma ve yiyeceklerin içeri girmesine, atıkların da dışarı çıkmasına izin vererek istenmeyen maddeleri dışarıda tutan dış hücre zarlarıdır.^[71]

Önce replikasyon: RNA dünyası[değiştir | kaynağı değiştir]

Üç modern üst âlemin en basit üyeleri bile kendi "tariflerini" kaydetmek için DNA'yı kullanır. DNA'daki bu bilgileri ise büyüme, bakım ve kendini kopyalama amacıyla "okumak" için karmaşık bir RNA ve protein moleküller dizisi kullanırlar.^[72]^[73]

Ribozim adı verilen bir tür RNA molekülünün, hem kendi replikasyonunu hem de proteinlerin yapımını katalizleyebildiğinin keşfi, ilkel yaşamın tamamen RNA'ya dayandığı hipotezinin kurulmasını sağladı.^[74] Mutasyonlar ve yatay gen transferlerinin varlığı, her nesildeki yavruların ebeveynlerinden farklı genomlara sahip olma olasılığını yükselteceğinden, ilkel canlılar tarafından bireysel organizmaların mevcut olduğu ancak biyolojik türlerin olmadığı bir RNA dünyası meydana getirilmiş olabilir.^[75] RNA'nın yerini daha sonra kimyasal açıdan daha kararlı olan ve bu nedenle daha uzun genomlar oluşturabilen, tek bir canlının sahip olabileceği yetenek aralığını genişleten DNA aldı.^[76] Ribozimler ise modern hücrelerin "protein fabrikaları" olan ribozomların ana bileşenleri olarak kaldılar.^[77]

Kısa ve kendi kendini kopyalayan RNA molekülleri laboratuvarlarda yapay olarak üretilmiştir.^[78] Ancak RNA'nın doğal yollarla (biyolojik olmayan doğal yollar, örneğin kimyasal) sentezinin mümkün olup olmadığı konusunda şüpheler ortaya çıkmıştır.^[79]^[80]^[81] İlk ribozimler, daha sonra yerini RNA'ya bırakmış olan PNA, TNA veya GNA gibi daha basit nükleik asitlerden oluşmuş olabilir.^[82]^[83] Kristaller^[84]^:150 ve hatta kuantum sistemleri, diğer bazı RNA öncesi replikatör önerilerindendir.^[85]

2003 yılında, hidrotermal bacaların yakınında, okyanus tabanı ve basıncında, yaklaşık 100 °C'de, gözenekli metal sülfür çökeltilerinin RNA sentezine yardımcı olacağı fikri ortaya atıldı. Bu hipoteze göre ilkel hücreler, lipit zarların sonradan gelişimine kadar metal substratın gözeneklerinde tutulur.^[86]

Önce metabolizma: Demir ve kükürt dünyası[değiştir | kaynağı değiştir]

Uzun süredir varlığı devam eden bir başka hipotez de, ilk canlılığın protein moleküllerinden oluştuğudur. Proteinlerin yapı taşları olan amino asitler, tıpkı iyi birer katalizör olan peptitler (amino asit polimerleri) gibi uygun prebiyotik koşullarda kolayca sentezlenir.^[87]^:295-297 1997'de başlayan bir dizi deney, katalizör olarak demir sülfür ve nikel sülfürün kullanıldığı bir ortamda, karbonmonoksit ve hidrojen sülfür varlığında amino asit ve peptitlerin oluşabileceğini gösterdi. Amino asit ve peptitlerin oluşumundaki basamakların çoğu, yaklaşık 100 °C (212 °F) kadar sıcaklık ve ortalama düzeyde basınç gerektiriyordu. Fakat bu basamaklar arasından birinin gerçekleşmesi için 250 °C (482 °F) sıcaklık ve yerkürenin 7 kilometre (4,3 mi) altında görülen düzeylerde bir basınç gerekmekteydi. Proteinlerin kendi kendine devam edebilen sentezleri, bu nedenle hidrotermal bacaların yakınında meydana gelmiş olabilir.^[88]

Önce metabolizmanın oluştuğu senaryolardaki zorluklardan biri de canlıların evrimleşmesi için gerekli yolların azlığıdır. Molekül kümelerinin bireysel olarak çoğalma yeteneği olmadığı sürece, her biri doğal seçilimin hedefi olan "bileşimsel genomlara" (topluluktaki molekül türlerinin sayısı) sahip olacaktır. Yakın tarihli bir model, böylesi bir sistemin doğal seçilime yanıt verecek şekilde evrimleşemeyeceğini göstermektedir.^[89]

Önce zarlar: Lipit dünyası[değiştir | kaynağı değiştir]

Tıpkı hücrelerin dış zarlarını oluşturanlara benzeyen çift duvarlı lipit "kabarcıklarının", yaşam için temel bir ilk adım olabileceği öne sürülmüştür.^[90] Erken Dünya'nın koşullarını simüle eden deneyler, lipitlerin oluşabildiğini göstermiştir. Bu lipitler kendiliğinden lipozomlar (çift duvarlı "kabarcıklar") meydana getirebilir ve sonrasında kendi kendilerine çoğalabilirler. Lipitler, nükleik asitler gibi özünde birer bilgi taşıyıcısı olmasalar da, uzun ömürlülük ve üreme için doğal seçilime tabidirler. RNA gibi nükleik asitler, lipozomların içinde dış ortama kıyasla daha kolay bir şekilde oluşmuş olabilir.^[91]

Kil teorisi[değiştir | kaynağı değiştir]

Bazı killer, özellikle de montmorillonit, bir RNA dünyasının ortaya çıkmasında olası hızlandırıcı etkiye sahip özellikler bulundurur. Killer, kristal yapılarının kendini kopyalamasıyla büyür, doğal seçilimin bir benzerine tabidirler (en hızlı büyüyen kil "türlerinin" belli bir ortamda hızla baskın hale gelmesi gibi) ve RNA moleküllerinin oluşumunu katalizleyebilirler.^[92] Bu fikir bir bilimsel konsensüs hâline gelmemiş olsa da, fikrin hâlâ aktif destekçileri bulunmaktadır.^[84]^:150-158^[93]

Bir lipozom kesiti (lipitlerden oluşan bir kabarcık görünümündedir)

2003'teki araştırmalar, montmorillonitin yağ asitlerinin "kabarcıklara" dönüşümünü hızlandırabileceğini ve bu kabarcıkların kile bağlı RNA'yı kapsülleyebileceğini bildirdi. Kabarcıklar, sonrasında ilave lipitleri absorplayarak ve bölünerek büyüyebilir. En ilkel hücrelerin oluşumunda buna benzer süreçler etkili olmuş olabilir.^[94]

Benzer bir hipotezde, kendini kopyalayabilen ve demir açısından zengin killerin, nükleotitler, lipitler ve amino asitlerin öncülü olduğu öne sürülmektedir.^[95]

Son evrensel ortak ata[değiştir | kaynağı değiştir]

Çok sayıdaki ilkel hücreden sadece bir soyun hayatta kaldığı düşünülmektedir. Mevcut filogenetik kanıtlar, son evrensel ortak atanın (SEOA kısaltması ile anılır) günümüzden tahmini olarak 3,5 milyar yıl veya daha öncesinde yaşamış olduğunu göstermektedir.^[96]^[97] Yerküre üzerindeki yaşamın tartışmasız en eski kanıtı, yerkürenin eriyik hâlde bulunduğu Hadeen'i takiben yeryüzünde bir jeolojik kabuğun katılaşmaya başladığı Eoarkeen üst zamanındadır ve en az 3,5 milyar yıl öncesine tarihlenir.^[98]^[99]^[100] Bu son evrensel ortak ata hücresi, bugün yerküre üzerinde var olan tüm yaşamın atasıdır. Bu hücre muhtemelen bir prokaryottu, bir hücre zarına ve muhtemelen ribozomlara sahipti ancak bir çekirdeğe, mitokondriye veya kloroplastlar gibi zarla çevrili organellere sahip değildi. Tıpkı modern hücreler gibi genetik kodu olarak DNA'yı, bilgi aktarımı ve protein sentezi için RNA'yı ve reaksiyonları katalizlemek için enzimleri kullandı. Bazı bilim insanları, tek bir son evrensel ortak ata yerine, yatay gen transferi yoluyla genleri değiş tokuş eden canlı popülasyonları olduğunu düşünmektedir.^[96]

Bir sanatçının Geç Arkeen'deki yerküre izlenimi. Yer kabuğunun belli ölçüde soğumuş olduğu ve yeryüzünün su bakımından zengin ancak bitki örtüsü bakımından fakir olduğu görülmektedir. Yeryüzünde yanardağlar, kıtalar ve hâli hazırda kümelenmiş mikrobiyalitler bulunmaktadır. Ay, Dünya'ya bugünkü mesafesine göre çok daha yakındı, gökyüzünü kaplıyor ve şiddetli gelgitlere sebep oluyordu.^[101]

Proterozoyik[değiştir | kaynağı değiştir]

Proterozoyik üst zaman, 2,5 milyar yıl öncesinden 538,8 milyon yıl öncesine kadar sürdü.^[3] Bu zaman diliminde, kratonlar günümüz boyutlarındaki kıtalara dönüştü. Proterozoyik'te, oksijen açısından zengin bir atmosfer meydana geldi. Yaşam, prokaryot hücrelerden, ökaryotlara ve çok hücrelilere evrildi.^[9] Proterozoyik'te, Kartopu Dünya olarak adlandırılan birkaç şiddetli buzul çağı görüldü.^[10] Yaklaşık 600 milyon yıl süren son Kartopu Dünya olayından sonra, yaşamın evrimi hızlandı. Yaklaşık 580 milyon yıl önce de Ediyakaran biyotası ile Kambriyen Patlaması başladı.^[9]^[102]^[103]

Oksijen devrimi[değiştir | kaynağı değiştir]

İlk hücreler, çevredeki ortamdan enerji ve besin aldı. Daha karmaşık bileşiklerin görece daha az enerjiyle daha basit bileşiklere parçalanmasını sağlayan fermantasyon süreciyle serbest kalan enerjiyi, büyümek ve çoğalmak için kullandılar. Fermantasyon sadece anaerobik (oksijensiz) bir ortamda gerçekleşebilir. Fotosentezin evrimi, hücrelerin Güneş'ten enerji elde etmesini mümkün kıldı.^[104]^:377

Yerküre yüzeyini kaplayan canlıların çoğu, doğrudan veya dolaylı olarak fotosenteze bağlıdır. En yaygın şekli olan oksijenli fotosentez, karbondioksit, su ve güneş ışığını besine dönüştürür. Fotosentez, Güneş ışığının enerjisini yakalayarak ATP gibi enerji açısından zengin moleküllerde depolar ve sonrasında bu moleküller şeker üretmek için hücrelere enerji sağlar. Fotosentezde kullanılan elektronlar, hidrojenin sudan sıyrılmasıyla elde edilir ve arta kalan oksijen atık ürün olarak doğaya bırakılır.^[105] Mor bakteriler ve yeşil kükürt bakterileri de dahil bazı canlılar, elektron verici olarak sudan sıyrılan hidrojen yerine başka alternatiflerin kullanıldığı oksijensiz bir fotosentez biçimi gerçekleştirirler. Bu tarz su kullanmayan fotosentez biçimlerindeki elektron kaynaklarına örnek olarak hidrojen sülfür, kükürt ve demir verilebilir. Bu bileşikleri kullanarak fotosentez yapan ekstremofil canlıların yaşadığı yerler, kaplıca ve hidrotermal bacalar gibi ortamlarla sınırlıdır.^[104]^:379-382^[106]

Daha basit bir oksijensiz fotosentez türü, yaşamın başlangıcından nispeten kısa bir süre sonra, 3,8 milyar yıl önce ortaya çıktı. Oksijenli fotosentezin başlangıç tarihi daha tartışmalıdır. Oksijenli fotosentezin yaklaşık 2,4 milyar yıl önce ortaya çıkmış olduğu kesindir fakat bazı araştırmacılar bu tarihi daha eski olduğunu savunup 3,2 milyar yıl önce ortaya çıktığını öne sürer.^[105] Oksijenli fotosentezin ortaya çıkışıyla "canlı üretkenliği muhtemelen küresel olarak en az iki ila üç kat arttı".^[107]^[108] Oksijen üreten canlıların en eski kalıntıları arasında stromatolitler bulunur.^[107]^[108]^[109] Batı Avustralya'daki 3,48 milyar yıllık bir kumtaşında, stromatolitler gibi mikrobiyal mat fosilleri bulunduğu keşfedilmiştir.^[110]^[111]^[112] Grönland'ın güneybatısında keşfedilen 3,7 milyar yıllık metasedimanter kayaçlarda bulunan grafit^[113] ve Batı Avustralya'daki 4,1 milyar yıllık kayaçlarda bulunan "biyotik yaşam kalıntıları", biyojenik maddelere dair diğer erken dönem fiziksel kanıtlardır.^[114]^[115]

Fotosentezle salınan oksijen, ilk başta kireçtaşı, demir ve diğer minerallere kimyasal olarak bağlandı. Oksitlenmiş demir, Sideriyen Dönemi'nde (2,5 ile 2,3 milyar yıl öncesi aralığında) bol miktarda oluşan ve bantlı demir formasyonu adı verilen jeolojik katmanlarda kırmızı tabakalar hâlinde görünür.^[2]^:133 Açıkta bulunan ve kolayca tepkimeye giren minerallerin çoğunluğu oksitlendiğinde, nihayet atmosferde oksijen birikmeye başladı. Her hücre tek başına yok denecek kadar oksijen üretmiş olsa da, birçok hücrenin toplam metabolizmasıyla uzun bir süre boyunca oksijen üretmesi, Dünya'nın atmosferini dönüştürerek bugünkü durumuna getirdi. Bu yeni oluşan atmosfer, Dünya'nın üçüncü atmosferiydi.^[116]^:50-51^[55]^{:83-84, 116-117}

Bir miktar oksijen Güneş'in ultraviyole radyasyonuyla uyarılarak ozon hâlini aldı ve atmosferin üst kısmına yakın bir tabakada toplandı. Ozon tabakası, bir zamanlar atmosferden geçmiş olan ultraviyole radyasyonu soğurdu ve soğurmaya da devam etmektedir. Ozon tabakası bu işleviyle, hücrelerin okyanus yüzeyinde ve en nihayetinde karada kolonileşmesini sağladı. Ozon tabakası olmasaydı, kara ve denizler üzerine yağan ultraviyole radyasyon bombardımanı, bu ışınlara maruz kalan hücrelerde sürdürülemez seviyede mutasyonlara neden olurdu.^[117]^[52]^:219-220

Jeolojik zamanlar boyunca oksijenin atmosferdeki kısmi basıncının yaklaşık değerini gösteren grafik^[109]

Fotosentezin bir başka etkisi daha oldu. Oksijen, zehirli bir elementtir. Atmosferdeki oksijen seviyesi arttıkça, oksijen felaketi olarak bilinen bir olay ile yerküredeki canlıların kayda değer bir kısmı tahminen yok oldu. Dirençli canlılar hayatta kalarak gelişirken kimi canlılar da metabolizmalarını artırmak ve aynı besinden daha fazla enerji elde etmek için oksijen kullanma yeteneğini geliştirdiler.^[117]

Kartopu Dünya[değiştir | kaynağı değiştir]

Güneş'in doğal evrimi, Arkeen ve Proterozoyik boyunca Güneş'i giderek daha parlak hâle getirdi. Güneş'in parlaklığı her bir milyar yılda %6 oranında artar.^[52]^:165 Sonuç olarak yerküre, Proterozoyik Üst Zaman'da Güneş'ten daha fazla ısı almaya başladı. Buna karşın yerküre ısınmadı. Aksine, jeolojik kayıtlar Proterozoyik'in başlarında yerkürenin dramatik bir şekilde soğuduğunu göstermektedir. Güney Afrika'da bulunan buzul çökellerinin yaşı, 2,2 milyar yıl öncesine kadar uzanmaktadır ve paleomanyetik kanıtlara göre o zamanlarda ekvatorun yakınında bulunmuş olmaları gerekmektedir. Bu nedenle Huronian buzullaşması olarak bilinen bu buzullaşma, küresel boyutta gerçekleşmiş olabilir. Bazı bilim insanlarına göre bu buzullaşma öylesine şiddetliydi ki, yerküre kutuplardan ekvatora kadar dondu. Bilimde bu hipoteze "Kartopu Dünya" adı verilir.^[118]

Huronian buzul çağı, atmosferde artan oksijen miktarından kaynaklanmış olabilir. Artan oksijen miktarı, atmosferdeki metan gazının (CH₄) azalmasına neden oldu. Metan etkin bir sera gazıdır ancak oksijenle tepkimeye girerek daha az etkili bir sera gazı olan karbondioksiti (CO₂) meydana getirir.^[52] Atmosferde serbest oksijen mevcutken, metan gazı miktarı Güneş'ten gelen ve artmakta olan ısı akışının etkisine karşı koymaya yetecek ölçüde azalmış olabilir.^[119]

Kartopu Dünya terimi, daha sonraları Kriyojeniyen dönemde gerçekleşen ekstrem buzul çağlarını tanımlamak için daha yaygın olarak kullanılır. 750 myö ile 580 myö aralığında, en yüksek dağlar dışında yerkürenin tamamen buzla kaplı olduğu düşünülen ve ortalama sıcaklıkların -50 °C (-58 °F) civarında olduğu düşünülen her biri yaklaşık 10 milyon yıl süren dört dönem vardı.^[120] Kartopu Dünya olayı, kısmen ekvatorun üstü ve altına yayılmış olan süperkıta Rodinya'nın konumundan dolayı gerçekleşmiş olabilir. Karbondioksit yağmurla birleşerek kayaları aşındırır ve bunun sonucunda karbonik asit oluşur. Karbonik asit de daha sonra suyla birlikte denizlere akar ve böylece sera gazı olan karbondioksit atmosferden uzaklaşmış olur. Kıtalar kutuplara yakın olduğunda, buzulların ilerlemesiyle kayalar kaplanır ve bu olay karbondioksitin atmosferde azalma sürecini yavaşlatır. Ancak Rodinya'nın aşınması, Kriyojeniyen'de buzulların tropik bölgelere ilerleyişine kadar kontrolsüz biçimde devam etti. Devam eden bu süreç, yanardağlardan karbondioksit emisyonu veya metan gazı hidratlarının destabilizasyonuyla tersine dönmüş olabilir. Kartopu Dünya'ya alternatif Sulu kar dünyası teorisine göre buzul çağlarının zirve yaptığı zamanlarda bile ekvatorda hâlâ sıvı hâlde su bulunmaktaydı.^[121]^[122]

Ökaryotların ortaya çıkışı[değiştir | kaynağı değiştir]

Modern taksonomi, yaşamı üç üst âleme ayırır. Bu üç üst âlemin ne zaman ortaya çıktığı belirsizdir. Bakteriler (bazen Neomura olarak adlandırılır), muhtemelen diğer canlılardan ilk ayrılan üst âlemdi fakat bu varsayım tartışmalıdır. 2 milyar yıl önce^[123] bakterilerin ayrılmasından sonra Neomura, Arkeler ve Ökaryotlar olarak ikiye ayrıldı. Ökaryot hücreler, prokaryot hücrelerden (bakteriler ve arkeler) daha büyüktür ve daha karmaşıktır. Bu karmaşıklığın sebebi ancak şimdilerde anlaşılmaya başlanmıştır.^[124] Mantarlara özgü özelliklere sahip en eski fosiller, yaklaşık 2,4 milyar yıl öncesine tarihlenir ve Paleoproterozoyik Zaman'a aittir. Bu çok hücreli bentik canlılar, anastomoz yapabilen ipliksi yapılara sahipti.^[125]

Bu sıralarda ilk proto-mitokondri oluştu. Evrimleşerek oksijenli solunum yapabilir hâle gelen ve günümüzün Riketsiya cinsi bakterileriyle akraba olan bir bakteri hücresi,^[126] oksijenli solunum yeteneğinden yoksun daha büyük bir prokaryot hücrenin içine girdi. Tahminen büyük olan hücre, daha küçük olanı sindirmeye çalıştı ancak bunda (muhtemelen avların savunma biçimlerinin evrimi sebebiyle) başarısız oldu. Daha küçük hücre, daha büyük olana parazit olmuş olabilir. Her hâlükarda, daha küçük olan hücre daha büyük hücrenin içinde hayatta kaldı. Oksijen kullanarak, daha büyük hücrenin ürettiği atıkları metabolizmasında kullandı ve böylece daha fazla enerji elde etti. Bu fazla enerjinin bir kısmı konak hücreye (büyük olana) geri döndü. Küçük hücre, daha büyük olanın içinde çoğaldı. Kısa süre içinde büyük hücre ile içinde barındırdığı küçük hücreler arasında kalıcı bir simbiyoz gelişti. Konak hücre zamanla içindeki daha küçük hücrelerden bazı genler edindi ve iki hücre de birbirine bağımlı hâle geldi. Büyük hücre, küçük hücrelerin ürettiği enerji olmadan hayatta kalamaz ve küçük hücreler de daha büyük hücre tarafından sağlanan hammaddeler olmadan hayatta kalamaz duruma geldi. Tüm hücre, artık tek bir canlı olarak kabul edilmektedir ve içindeki küçük hücreler, organel olarak sınıflandırılan birer mitokondridir.^[127]

Buna benzer bir diğer olay da fotosentetik siyanobakterilerin^[128] heterotrofik hücrelerin içine girip kloroplastlara dönüşmesidir.^[116]^:60-61^[129]^:535-538 Muhtemelen bu değişikliklerin bir sonucu olarak, fotosentez yapabilen bir hücre soyu, diğer ökaryotlardan 1 milyar yıl önce ayrıldı. Tahminen buna benzer birkaç tane daha hücre içine girme olayı gerçekleşmişti. Mitokondri ve kloroplastların hücresel kökenini açıklayan köklü endosimbiyotik teorinin yanı sıra, hücrelerin peroksizom oluşumuna, spiroketlerin sil ve kamçı oluşumuna ve hatta bir DNA virüsünün hücre çekirdeği oluşumuna sebep olduğuna dair teoriler vardır.^[130]^[131] Ancak hiçbiri yaygın kabul görmemiştir.^[132]

Arkeler, bakteriler ve ökaryotlar çeşitlenmeye, daha karmaşık hâle gelmeye ve çevrelerine daha iyi adapte olmaya devam ettiler. Her bir üst âlem tekrar tekrar birden fazla soya bölünmüştür fakat arkeler ve bakterilerin tarihi hakkında çok az şey bilinmektedir. Süperkıta Rodinya, 1,1 milyar yıl önce oluşum sürecindeydi.^[133]^[134] Bitki, hayvan ve mantar soyları, henüz tek hücreli olarak var olmalarına rağmen birbirlerinden ayrılmıştı. Bunlardan bazıları koloniler hâlinde yaşıyordu ve zamanla aralarında bir iş bölümü oluşmaya başladı. Koloninin dış yüzeyindeki hücrelerin, iç kısımdakilerden farklı roller üstlenmeye başlamış olması muhtemeldir. Özelleşmiş hücrelere sahip bir koloni ve birçok hücreli canlı arasındaki ayrım her zaman net olmasa da yaklaşık 1 milyar yıl önce^[135] ilk çok hücreli bitkiler ortaya çıktı. Bunlar muhtemelen yeşil alglerdi.^[136] Tahminen, yaklaşık 900 milyon yıl önce^[129]^:489 gerçek çok hücrelilik hayvanlarda da evrimleşti.^[137]

İlk çok hücreli hayvan, muhtemelen bozulmuş bir organizmanın kendini yeniden bir araya getirmesini sağlayan totipotent hücrelere sahip günümüz süngerlerine benziyordu.^[129]^:484-488 Çok hücreli canlıların tüm türlerinde iş bölümü tamamlandıkça, hücreler daha özelleşmiş ve birbirlerine daha bağımlı hâle gelirken izole hücreler de öldü.^[138]

Proterozoyik'te süperkıtalar[değiştir | kaynağı değiştir]

Kıta kenarlarının uydurumu, okyanus tabanındaki manyetik anomaliler ve paleomanyetik kutuplar kullanılarak son 250 milyon yıla (Senozoyik ve Mezozoyik Zaman) ait tektonik levha hareketleri güvenilir bir şekilde yeniden oluşturulabilir. Son 250 milyon yılın daha öncesindeyse hiçbir okyanus kabuğu gözlemlenemediğinden bu tarihten önceki tektonik haritaları oluşturmak zordur. Eski levhaların kenarlarını belirleyen orojenik kuşaklar, flora ve faunanın geçmişteki dağılımları gibi çeşitli jeolojik kanıtlar, paleomanyetik kutupları destekler. Zamanda geriye gidildikçe, jeolojik verilerin sayısı azalır ve yorumlanması zorlaşır. Bu sebeple daha eski dönemler için hazırlanan haritaların kesinliği azalır.^[139]^:370

Yerküre tarihi boyunca kıtaların çarpışarak bir süperkıta oluşturduğu ve daha sonra başka yeni kıtalara ayrıldığı zamanlara rastlanır. Yaklaşık 1000 ila 830 milyon yıl önce kara kütlelerinin çoğu birleşerek bir süperkıta olan Rodinya'yı meydana getirdi.^[139]^:370^[140] Rodinya'dan önce, Erken-Orta Proterozoyik'te Kolombiya (diğer adıyla Nuna) adı verilen kıta var olmuş olabilir.^[139]^:374^[141]^[142]

Rodinya'nın yaklaşık 800 myö parçalanmasından sonra dağılan kıtaların, yaklaşık 550 myö kısa ömürlü başka bir süperkıta meydana getirmiş olması mümkündür. Bu varsayımsal süperkıta kimi zaman Panotya veya Vendia olarak adlandırılır.^[143]^:321-322 Bu süperkıtaya dair bir kanıt da günümüzdeki Afrika, Güney Amerika, Antarktika ve Avustralya kıtalarını birleştiren ve Pan-Afrikan orojenezi olarak bilinen bir kıtasal çarpışmadır. Panotya'nın varlığı, Gondvana (bu kıta, Arap Yarımadası ve Hint alt kıtasıyla beraber Güney Yarımküre'deki kara kütlelerinin çoğuna sahipti) ve Laurentia (kabaca günümüzdeki Kuzey Amerika) arasındaki riftleşmenin zamanlamasına bağlıdır.^[139]^:374 Proterozoyik Üst Zaman'ın sonuna gelindiğinde, kıtaların çoğunun Güney Kutbu etrafındaki bir konumda birleştiği ise kesindir.^[144]

Geç Proterozoyik'te iklim ve yaşam[değiştir | kaynağı değiştir]

Proterozoyik'in sonlarında en az iki Kartopu Dünya olayı yaşandı. Bu olayların şiddeti, okyanusların yüzeyinin tamamen donmasına sebep olmuş olabilir. Bu olaylar 716,5 ve 635 milyon yıl önce, Kriyojeniyen döneminde meydana geldi.^[145] Her iki buzullaşmanın yoğunluğu ve mekanizmaları hâlâ araştırılmaktadır ve bu buzullaşmalara bir açıklama getirmek Erken Proterozoyik'te meydana gelen Kartopu Dünya olayına kıyasla daha zordur.^[146] Çoğu paleoklimatolog, soğuk dönemlerin süperkıta Rodinya'nın oluşumuyla bağlantılı olduğunu düşünmektedir.^[147] Rodinya'nın merkezi ekvatorda bulunduğundan, kimyasal ayrışma oranları arttı ve bu nedenle atmosferden karbondioksit (CO₂) emilimi gerçekleşti. CO₂ bir sera gazı olduğundan, Dünya iklimi küresel olarak soğudu.^[148] Aynı şekilde, Kartopu Dünya olayları sırasında, kıtaların yüzeyi kimyasal ayrışmayı azaltan ve böylece buzullaşmayı sona erdiren donmuş toprak ile kaplandı. Bir başka hipotez ise sera etkisiyle küresel sıcaklıkların yükselmesine sebep olacak miktarda karbondioksitin yanardağlardan gaz çıkışıyla atmosfere yayıldığıdır.^[147] Artan yanardağ faaliyetleri, Rodinya'nın yaklaşık olarak aynı zamanda parçalanmasından kaynaklandı.^[149]

Kriyojeniyen Dönemi'ni, yeni çok hücreli canlıların hızlı bir şekilde geliştiği Ediyakaran dönemi izledi.^[150] Şiddetli buzul çağlarının sona ermesiyle canlı çeşitliliğinin artması arasında bir bağlantı olup olmadığı net değildir ancak tesadüfî de görünmemektedir. Ediyakaran biyotası adı verilen bu yeni canlılar, o zamana kadarki canlılardan boyut olarak daha büyük ve daha çeşitliydi. Çoğu Ediyakaran canlısının taksonomisi net olmasa da, bazıları modern canlı gruplarının atalarıydı.^[151] Ediyakaran Dönemi'ndeki kayda değer gelişmelerden biri de kas ve sinir hücrelerinin ilk kez ortaya çıkışıdır. Ediyakaran fosillerinin hiçbirinde iskelet benzeri sert vücut bölümleri yoktu. Bunlar ilk olarak Proterozoyik ve Fanerozoyik üst zamanlarda; diğer bir deyişle Ediyakaran ve Kambriyen dönemleri arasındaki sınırdan sonra ortaya çıktı.^[152]

Fanerozoyik[değiştir | kaynağı değiştir]

Fanerozoyik, yerkürenin şu an içinde bulunduğu üst zamandır ve yaklaşık 538,8 milyon yıl önce başlamıştır. Kronolojik sırayla Paleozoyik, Mezozoyik ve Senozoyik adı verilen üç jeolojik zamandan oluşur.^[3] Fanerozoyik, çok hücreli yaşamın bugün bilinen neredeyse tüm canlılara çeşitlendiği üst zamandır.^[153]

Paleozoyik Zaman (Grekçe: "Eski yaşam"), 538,8 milyon yıl öncesinden 251,902 milyon yıl öncesine kadar sürmüş olup Fanerozoyik'in ilk ve en uzun bölümüydü.^[3] Paleozoyik sırasında birçok modern canlı grubu ortaya çıktı. Yaşam, önce bitkiler sonra da hayvanlarla karada kolonileşti. İki yok oluş meydana geldi. Proterozoyik'in sonunda Panotya ve Rodinya'nın parçalanmasıyla oluşan kıtalar, yavaş yavaş tekrar bir araya gelerek Geç Paleozoyik'te süperkıta Pangea'yı oluşturdu.^[154]

Mezozoyik Zaman (Grekçe: "orta yaşam"), 251,902 milyon yıl öncesinden 66 milyon yıl öncesine kadar sürdü.^[3] Mezozoyik Zaman, kendi içinde Triyas, Jura ve Kretase olmak üzere üç döneme ayrılır. Mezozoyik, fosil kayıtlarındaki en şiddetli yok oluşlardan biri olan Permiyen-Triyas yok oluşuyla başladı ve bu yok oluşla yerküredeki canlı türlerinin %95'inin nesli tükendi.^[155] Dinozorların neslinin tükenmesine sebep olan Kretase-Paleojen yok oluşuyla Mezozoyik Zaman sona erdi.^[156]

Senozoyik Zaman (Grekçe: "yeni yaşam"), 66 milyon yıl önce başladı. Paleojen, Neojen ve Kuvaterner dönemi şeklinde üçe ayrılır. Bu üç dönem sırasıyla kendi içinde farklı devrelere ayrılır. Paleojen Dönem, Paleosen, Eosen ve Oligosen'e; Neojen Dönem, Miyosen ve Pliyosen'e; son olarak Kuvaterner Dönem de Pleyistosen ve Holosen'e ayrılır.^[157] Kretase-Paleojen yok oluşu, kuşlar haricindeki dinozorlar ve diğer birçok canlının neslinin tükenmesine sebep oldu. Memeliler, kuşlar, amfibiler, timsahlar, kaplumbağalar ve lepidozorlar, bu yok oluştan kurtuldular. Kurtulan canlılar, günümüzdeki hâllerine Senozoyik Zaman'da çeşitlendiler.^[158]

Tektonik hareketler, paleocoğrafya ve iklim[değiştir | kaynağı değiştir]

Proterozoyik'in sonunda, Panotya süperkıtası, Laurentia, Baltika, Sibirya ve Gondvana'dan oluşan daha küçük kıtalara bölünmüştü.^[159] Kıtaların birbirinden ayrıldığı dönemlerde, yanardağ faaliyetiyle daha fazla okyanus kabuğu oluştu. Genç yanardağ kabuğu, eski okyanus kabuğuna kıyasla daha sıcak ve daha az yoğun olduğundan bu dönemlerde okyanus tabanları yükselir. Bu da deniz seviyesinin yükselmesine neden olur. Paleozoyik'in ilk yarısında geniş kıtasal bölgeler bu sebepten dolayı deniz seviyesinin altındaydı.^[160]^[161]

Erken Paleozoyik iklimi günümüzden daha sıcaktı. Ancak Ordovisiyen'in sonunda, Gondvana kıtasının bulunduğu güney kutbu bölgesinin buzullarla kaplandığı kısa süreli bir buzul çağı meydana geldi. Bu döneme ait buzullaşmaya dair izler yalnızca Gondvana'da bulunmaktadır. Geç Ordovisiyen buzul çağında, birçok brakiyopod, trilobit, Bryozoa ve deniz mercanının neslinin tükendiği birkaç kitlesel yok oluş meydana geldi. Bu deniz canlıları muhtemelen denizlerin giderek azalan sıcaklık seviyelerine dayanamadılar.^[162]

Laurentia ve Baltika kıtaları, Kaledoniyen Orojenezi sırasında 450 myö ila 400 myö aralığında çarpışarak Lavrusya'yı (Avroamerika olarak da bilinir) meydana getirdi.^[163] Bu çarpışmanın neden olduğu sıradağın izleri, İskandinavya, İskoçya ve Kuzey Apalaşlar'da bulunabilir. Devoniyen Dönemi'nde (416-359 myö)^[15] Gondvana ve Sibirya, Lavrusya'ya doğru hareket etmeye başladı. Sibirya'nın Lavrusya ile çarpışması Ural Orojenezi'ne neden oldu. Gondvana'nın Lavrusya ile çarpışmasına Avrupa'da Variskan veya Hersiniyen Orojenezi adı verilirken, Kuzey Amerika'da Allegheniyen Orojenezi adı verilir. Allegheniyen Orojenezi, Karbonifer Dönemi'nde (359-299 myö)^[15] gerçekleşti ve son süperkıta Pangea'nın oluşumuyla sonuçlandı.^[53] Pangea ise günümüzden 180 milyon yıl önce Lavrasya ve Gondvana kıtalarına ayrıldı.^[164]^[165]

Kambriyen Patlaması[değiştir | kaynağı değiştir]

Fosil kayıtlarında yaşamın evrimleşme hızı görülebilir. Kambriyen Dönemi'nde (542-488 myö) canlıların evrimleşme hızı arttı.^[15] Bu dönemde aniden birçok yeni türün, şubenin ve canlı biçiminin ortaya çıkmasına Kambriyen Patlaması adı verilir. Kambriyen Patlaması'ndaki biyolojik gelişim, o zamandan önce ve sonra eşi görülmemiş bir örnektir.^[52]^:229 Ediyakaran canlılarının henüz ilkel olmasına ve bu canlıları herhangi bir modern şube içinde sınıflandırmanın zorluğuna rağmen Kambriyen Dönemi'nin sonunda günümüzdeki tüm şubeler artık mevcuttu. Yumuşakçalar, derisidikenliler, deniz zambakları ve eklembacaklılar (Alt Paleozoyik'ten iyi bilinen bir eklembacaklı grubu da trilobitlerdir) gibi hayvanlarda kabuk, iskelet veya dış iskelet gibi sert vücut parçalarının gelişimi, bu tür canlıların yıllar boyu korunmalarını ve fosilleşmelerini, Proterozoyik'teki atalarına kıyasla daha kolay hâle getirdi. Bu nedenden ötürü, Kambriyen ve sonrasındaki canlılık hakkında Kambriyen'den daha eski dönemlere göre daha fazla bilgi mevcuttur. Kambriyen canlı gruplarından bazıları karmaşık görünmekle beraber görünüş olarak bugünkü canlılardan farklılardı. Buna bir örnek olarak Anomalocaris ve Haikouichthys cinsleri verilebilir. Ancak günümüzde bu canlıların modern sınıflandırmada bir yer bulmuş olma ihtimalleri vardır.^[166]

Kambriyen Dönemi'nde, aralarında ilk balıkların da bulunduğu ilk omurgalı hayvanlar ortaya çıkmıştı.^[129]^:363-364 Balıkların atası olabilecek ya da muhtemelen balıklarla yakından ilişkisi olan canlılardan biri de Pikaia'ydı. Pikaia'nın daha sonra bir vertebral kolona dönüşebilecek ilkel bir notokordu vardı. İlk çeneli balıklar (Gnathostomata) bir sonraki jeolojik dönem olan Ordovisiyen'de ortaya çıktı. Yeni nişlerin kolonileşmesi, vücut boyutlarının büyümesine sebep oldu. Böylelikle Erken Paleozoyik sırasında, 7 metre (23 ft) uzunluğa erişebilen bir zırhlı balık olan Dunkleosteus gibi boyutları giderek büyüyen balıklar ortaya çıktı.^[167]

Biyomer adlı yaygın biyostratigrafik birimleri belirleyen bir dizi kitlesel yok oluş nedeniyle canlı biçimlerinin çeşitliliği kayda değer ölçüde artış göstermedi.^[168] Kıta sahanlığı bölgeleri, başka bölgelerde yavaş bir şekilde evrimleşen benzer canlılar tarafından her yok oluş dalgasından sonra yeniden dolduruldu.^[169] Kambriyen'in sonlarına doğru, trilobitler çeşitlilik açısından doruktaydı ve neredeyse tüm fosil topluluklarında en çok görülen canlıydı.^[170]^:34

Karanın kolonileşmesi[değiştir | kaynağı değiştir]

Bir sanatçının gözünden Devoniyen florası

Fotosentez ile atmosferde biriken oksijen, Güneş'in ultraviyole radyasyonunun çoğunu emen bir ozon tabakasının oluşmasına neden oldu. Bu durum, karaya çıkan tek hücreli canlıların ölme olasılığının düşmesini, prokaryotların suyun dışında hayatta kalmaya ve çoğalmaya daha iyi adapte olmasını sağladı. Prokaryotlar, ökaryotların ortaya çıkışından da önce, tahminen günümüzden 2,6 milyar yıl öncesine kadar erken bir tarihte karada kolonileşmişti.^[171]^[172] Kara parçaları, uzun bir süre boyunca çok hücreli canlılardan yoksundu. Süperkıta Panotya, yaklaşık 600 milyon yıl önce oluştu ve bundan 50 milyon yıl sonra parçalandı.^[173] En eski omurgalılar olan balıklar, yaklaşık 530 myö okyanuslarda evrimleşti.^[129]^:361 488 milyon yıl önce sona eren Kambriyen Dönemi'nin sonlarına doğru^[174] bir yok oluş meydana geldi.^[175]

Birkaç yüz milyon yıl önce, (muhtemelen alglere benzeyen) bitkiler ve mantarlar, suyun kenarlarında ve daha sonra dışında büyümeye başladı.^[176]^:138-140 Kara mantarları ve kara bitkilerinin en eski fosilleri 480-460 milyon yıl öncesine aittir. Ancak moleküler kanıtlar, mantarların 1000 myö, bitkilerin de 700 myö karada kolonileşmiş olabileceğini öne sürmektedir.^[177] Başlangıçta su kenarlarında yaşayan mantarlar ve bitkiler, geçirdikleri mutasyon ve varyasyonlarla karasal ortamlarda daha fazla kolonileşti. Hayvanların, okyanusları ilk kez tam olarak ne zaman terk ettikleri bilinmemektedir. Buna dair en eski ve kesin kanıt, yaklaşık 450 myö karada bulunan eklembacaklılara aittir.^[178] Eklembacaklılar muhtemelen karasal bitkilerin sağladığı besin kaynakları sayesinde gelişti ve karaya daha iyi adapte olmaya başladı. Eklembacaklıların 530 milyon yıl önce karada görülmüş olabileceğine dair doğrulanmamış kanıtlar da bulunmaktadır.^[179]

Dört üyelilerin evrimi[değiştir | kaynağı değiştir]

443 milyon yıl önce,^[15] muhtemelen Ordovisiyen Dönemi'nin sonuyla eşzamanlı gerçekleşen bir buzul çağı sebebiyle başka yok oluşlar da meydana geldi.^[162] Yaklaşık 380 ila 375 milyon yıl önce, ilk dört üyeliler balıklardan evrildi.^[180] Yüzgeçler, ilk dört üyelilerin hava solumak için başlarını sudan çıkardıkları uzuvlar hâline geldi. Bu durum, oksijen bakımından fakir sularda yaşamalarına ve sığ sularda küçük avlar peşinde koşabilmelerini sağlamıştı.^[180] Daha sonra kısa süren aralıklarla karaya çıkmış olma ihtimalleri vardır. Sonunda bazıları karasal yaşama adapte oldu ve suda yumurtadan çıkıp, yumurtlamak için suya yine geri dönmelerine rağmen erişkinlik dönemlerini karada geçirdiler. Bu olay, amfibilerin kökenini teşkil eder. 365 milyon yıl önce tahminen küresel soğumanın bir sonucu olarak başka bir yok oluş dönemi meydana geldi.^[181] Bitkiler, bu süre zarfında (yaklaşık 360 myö) evrimleşerek karada yayılmalarını kayda değer ölçüde hızlandıran tohumlar geliştirdiler.^[182]^[183]

Yaklaşık 20 milyon yıl sonra (340 myö^[129]^:303-306), karaya bırakılabilen ve dört üyelilerin embriyolarına hayatta kalma avantajı sağlayan amniyotik yumurta, evrim süreciyle ortaya çıktı.^[184]^[185]^[186] Bu durum, amniyotların amfibilerden ayrılmasına neden oldu. Bundan 30 milyon yıl sonra (310 myö^[129]^:264-266) ise sinapsitler (memeliler dahil) sauropsitlerden (kuşlar ve sürüngenler dahil) ayrıldı.^[187]

Permiyen-Triyas yok oluşu (251~250 myö) ardından dinozorlar yaklaşık 230 milyon yıl önce sürüngen atalarından ayrıldı.^[188] 200 myö gerçekleşen Triyas-Jura yok oluşunda, dinozorların çoğu hayatta kaldı^[15]^[189] ve çok geçmeden omurgalılar arasında baskın hâle geldiler. Bu dönemde bazı memeli soyları birbirinden ayrılmaya başlasa da, o zamanki memeliler muhtemelen sivri faregillere benzeyen küçük hayvanlardı.^[129]^:180 Kuşlar ve kuşlar haricindeki dinozorlar arasındaki ayrım net değildi fakat geleneksel olarak ilk kuşlardan biri olarak kabul edilen Archaeopteryx 150 milyon yıl önce yaşadı.^[190]

Kapalı tohumluların evrim yoluyla çiçekleri oluşturduğuna dair en erken kanıt bundan yaklaşık 20 milyon yıl sonra (132 myö), Kretase Dönemi'ndedir.^[191]

Yok oluşlar[değiştir | kaynağı değiştir]

"Beş büyük" kitlesel yok oluştan^[192] ilki Ordovisiyen-Silüriyen yok oluşuydu. Bu kitlesel yok oluş, tahminen Gondvana kıtasının yoğun bir biçimde buzullaşarak bir Kartopu Dünya meydana getirmesinden ötürü gerçekleşti. Bu yok oluştan dolayı deniz omurgasızlarının %60'ı ve tüm familyaların %25'inin nesli tükendi.^[193]^[194]

İkinci kitlesel yok oluş, muhtemelen ağaçların evrimleşmesi sonucunda sera gazlarının (CO₂ gibi) tükenmesi ya da suyun ötrofikasyonu dolayısıyla gerçekleşen Geç Devoniyen yok oluşuydu. Bu yok oluş ile bütün canlı türlerinin %70'inin nesli tükendi.^[195]

Üçüncü kitlesel yok oluş, Permiyen-Triyas veya gayriresmî adıyla "Büyük Ölüm" olayıdır. Bu yok oluş, muhtemelen bir asteroitin Dünya'ya çarpması, Sibirya Trapları volkanik olayı, metan hidrat gazlaşması, deniz seviyesi dalgalanmaları ve bir anoksik olayı gibi sebeplerin birleşiminden ötürü gerçekleşti. Antarktika'daki Wilkes Toprakları krateri^[196] veya Avustralya'nın kuzeybatı kıyısındaki Bedout yapısı, Permiyen-Triyas yok oluşunun, Dünya'ya çarpan asteroitlerle bir bağlantısı olduğuna işaret ediyor olabilir. Ancak bunların veya diğer önerilen Permiyen-Triyas sınır kraterlerinin gerçek zamanlı çarpışma kraterleri olup olmadığı ve hatta bunların Permiyen-Triyas yok oluşuyla eş zamanlı olup olmadığı bile belirsizliğini korumaktadır. Permiyan-Triyas yok oluşu, tüm familyaların yaklaşık %57'si ve tüm cinslerin %83'ünün neslinin tükendiği için o zamana kadar gerçekleşmiş en ölümcül yok oluştu.^[197]

Dördüncü kitlesel yok oluş ise tahminen dinozorlardan kaynaklı yeni rekabet nedeniyle neredeyse tüm sinapsitlerin ve arkozorların neslinin tükendiği Triyas-Jura yok oluşudur.^[198]

Beşinci ve son kitlesel yok oluş, Kretase-Paleojen yok oluşudur. 66 milyon yıl önce, 10 kilometre (6,2 mi) genişliğinde bir asteroit, Yucatán Yarımadası'nın hemen dışında (o zamanlar Lavrasya'nın güneybatı ucunda bir yere denk geliyordu), bugün Chicxulub Krateri'nin bulunduğu bölgede Dünya'ya çarptı. Çarpışmanın etkisiyle gökyüzüne güneş ışığını ve dolayısıyla fotosentezi engelleyen yüksek miktarda partikül madde ve buhar çıktı. Kuşlar dışındaki dinozorlar da dahil olmak üzere tüm canlıların %75'inin soyu tükendi.^[199] Böylece Kretase Dönemi ve Mezozoyik Zaman sonlandı.^[200]^[201]

Yeryüzünde yaşamış tüm türlerin yüzde 99'unun, yani beş milyardan fazla türün^[202] neslinin tükendiği tahmin edilmektedir.^[203]^[204] Aynı zamanda yerküredeki mevcut canlı türlerinin sayısının 10 milyon ila 14 milyon arasında olduğu tahmin edilmektedir.^[205] Bu türlerin yaklaşık 1,2 milyonu belgelenmiştir ancak yüzde 86'dan fazlası henüz tanımlanmamıştır.^[206] 2016 yılında yayınlanan bir araştırmaya göre, yerküre üzerinde 1 trilyon tür yaşamaktadır ve bu türlerin yüzde birlik kısmından yalnızca binde biri tanımlanabilmiştir.^[207]^[208]

Memelilerin çeşitlenmesi[değiştir | kaynağı değiştir]

İlk gerçek memeliler, Triyas'ın sonlarına doğru yerküreyi dolduran dinozorların ve diğer arkozorların gölgesinde gelişti. İlk memeliler vücut boyutları açısından nispeten küçüktü ve muhtemelen yırtıcı hayvanlardan kaçmak amacıyla gececildiler. Memeli çeşitliliği tam anlamıyla ancak Kretase-Paleojen yok oluşundan sonra başladı.^[209] Erken Paleosen'e gelindiğinde, yerküre yok oluş evresinden çıktı ve memeli çeşitliliği arttı. Ambulocetus gibi canlılar, okyanuslarda yayılarak en nihayetinde balinalara dönüşürken,^[210] primatlar gibi bazı canlılar ağaçlarda yaygınlaştı.^[211] Tüm bu durum, Antarktika çevresinde Eosen'in ortalarından sonlarına doğru Antarktika ve Avustralya arasındaki hava durumu modellerini küresel olarak bozan Antarktik Kutup Çevresi Akıntısı'nın oluşmasıyla değişti. Otsuz savanlar, arazilerin çoğuna hâkim bitki örtüsü olmaya başladı ve Andrewsarchus gibi memeliler şimdiye kadar bilinen en büyük yırtıcı kara memelisi hâline geldi.^[212] Aynı zamanda Basilosaurus gibi ilkel balinalar, denizlerdeki süper avcılardı.^[213]

Bir sanatçının gözünden buzul çağındaki yerkürenin buzul maksimum sırasındaki görünümü.

Otların evrimi, yerkürenin arazilerinde dikkate değer bir değişiklik meydana getirdi ve ortaya çıkan yeni açık alanlar, memelileri vücut boyutu açısından giderek daha büyük olmaya itti. Otlaklar Miyosen'de genişlemeye başladı ve birçok modern memeli ilk kez Miyosen'de ortaya çıktı. Paraceratherium ve Deinotherium gibi dev toynaklılar, evrimleşerek otlaklara hükmetmeye başladılar. Otların evrimi, primatları ağaçlardan yere indirerek insan evrimini başlattı. İlk büyük kediler de bu dönemde evrimleşti.^[214] Tetis Okyanusu, Afrika ve Avrupa'nın çarpışmasıyla kapandı.^[215]

Panama'nın oluşumu, son 60 milyon yılda meydana gelen kayda değer jeolojik olaylardan biriydi. Atlantik ve Pasifik akıntılarının birbirine karışmasının durması, Avrupa'yı daha sıcak hâle getiren Körfez Akıntısı'nın oluşumunu sağladı. Oluşan kara köprüsü, Güney Amerika'da izole hâlde yaşayan canlıların Kuzey Amerika'ya göç etmesini sağlarken aynı şekilde Kuzey Amerika'daki canlılar da Güney Amerika'ya göç edebilir hâle geldiler.^[216] Çeşitli türler güneye göç ederek lama, gözlüklü ayı, kinkaju ve jaguarların Güney Amerika'da yaşamasına olanak tanıdı.^[217]

Yaklaşık üç milyon yıl önce, buzul çağları nedeniyle belirgin iklim değişikliklerinin görüldüğü Pleyistosen Devresi başladı.^[218] Buzul çağları, modern insanın Afrika'da evrimine ve genişlemesine sebep oldu.^[219] Egemen hâle gelen megafauna, o güne kadar subtropikal dünyanın çoğunu ele geçirmiş olan otlaklarla beslenmekteydi.^[220]^[221] Buzulların içindeki su kütleleri, Kuzey Buz Denizi ve Bering Boğazı gibi çeşitli su kütlelerinin ufalmasına ve kimi zaman kaybolmasına yol açtı.^[222]^[223]^[224] Birçokları tarafından Beringia boyunca kayda değer bir göçün gerçekleştiğine ve bu göç sayesinde bugün develer, atlar (develer ve atlar Kuzey Amerika'da evrimleşti ve nesilleri tükendi) ve Amerika yerlilerinin var olduğu öne sürülmektedir.^[223]^[225] Son buzul çağının sona erişi; buzul çağı megafaunasının yok oluşu ve insanlığın yerküre boyunca genişlemesiyle aynı zamana denk geldi.^[226]^[227] Bu yok oluş, "altıncı yok oluş" takma adıyla anılır.^[226]^[228]

İnsanın evrimi[değiştir | kaynağı değiştir]

Hominin zaman çizelgesi

−10 —

–

−9 —

–

−8 —

–

−7 —

–

−6 —

–

−5 —

–

−4 —

–

−3 —

–

−2 —

–

−1 —

–

0 —

Miyosen

Pliyosen

Pleyistosen

Hominini

Nakalipithecus

Samburupithecus

Ouranopithecus
(Ou. turkae)
(Ou. macedoniensis)

Chororapithecus

Oreopithecus

Sivapithecus

Sahelanthropus

Graecopithecus

Orrorin

(O. praegens)
(O. tugenensis)

Ardipithecus

(Ar. kadabba)

(Ar. ramidus)

Australopithecus
(Au. africanus)
(Au. afarensis)
(Au. anamensis)

H. habilis
(H. rudolfensis)
(Au. garhi)

H. erectus
(H. antecessor)
(H. ergaster)
(Au. sediba)

H. heidelbergensis

Homo sapiens

Neandertaller

Denisovalılar

←

İlk kuyruksuz maymunlar

←

Gorillerin soy ayrımı

←

Şempanzelerin soy ayrımı

←

İlk iki ayaklı

←

Ardipithecus cinsine ait ilk iz

←

Australopithecus cinsine ait ilk iz

←

İlk taş aletler

←

Homo cinsine ait ilk iz

←

Afrika ötesine yayılma

←

←

←

←

İ

n

s

a

n

g

i

l

l

e

r

P
a
r
a
n
t
h
r
o
p
u
s

(milyon yıl önce)

6 milyon yıl önce yaşayan küçük bir Afrika insansı maymunu, kendisinden sonra gelen nesillerdeki modern insanlar ve insanların en yakın akrabaları olan şempanzelerin nihai ortak atasıydı.^[129]^:112-113 Bu insansının soy ağacında sadece iki dal hayatta kaldı. Soydaki bölünmeden nispeten kısa bir süre sonra, hâlâ belirsizliğini koruyan nedenlerden dolayı, bölünmüş soy dallarından birindeki insansı maymunlar dik yürüme yeteneğini geliştirdiler.^[129]^:107-111 Beyin boyutu arttı ve 2 milyon yıl önce, Homo cinsi altında sınıflandırılan ilk hayvanlar ortaya çıktı.^[176]^:300 Canlılar nesiller boyunca sürekli değiştiğinden dolayı farklı türler ve hatta cinsler arasındaki ayrım kısmen gelişigüzeldir. Evrim tüm canlılarda eş zamanlı olarak devam ederken insansı soy ağacının diğer dalı, şempanzenin ve bonobonun atalarını oluşturacak şekilde ikiye ayrıldı.^[129]^:112-113

Ateşi kontrol etme yeteneği tahminî olarak en az 790.000 yıl önce^[229] hatta belki de 1,5 milyon yıl kadar önce Homo erectus (veya Homo ergaster) ile başladı.^[129]^:78-79 Ateşin keşfi, kontrolü ve kullanımı Homo erectus'tan bile eski olabilir. Ateş, muhtemelen erken Alt Paleolitik (Oldovan) hominid türü Homo habilis ya da Paranthropus gibi güçlü australopitesinler tarafından kullanıldı.^[230] Ağaçlardan elde edilen odunların bir yapı oluşturma amacıyla homininler tarafından ilk kullanımı ise arkeolojik bulgulara dayalı olarak yaklaşık 476.000 yıl öncesine tarihlenmektedir.^[231]

Dilin kökenini saptamak daha zordur; Homo erectus'un konuşup konuşamadığı ya da bu yeteneğin Homo sapiens'e kadar başlamış olup olmadığı belirsizdir.^[129]^:78-79 Beyin boyutu büyüdükçe bebekler daha erken; diğer bir deyişle başları pelvisten geçemeyecek kadar büyümeden önce doğmaya başladı. Sonuç olarak daha fazla plastisite sergileyen bebekler bu sayede daha yüksek bir öğrenme kapasitesine sahip oldu ve bu durumun bir sonucu olarak ebeveynlere bağımlılık süresi uzadı. Sosyal beceriler daha karmaşık hâle geldi, dil daha çok gelişti ve kullanılan aletler daha ayrıntılı hâle geldi. Bu durum, işbirliğinin artmasına ve düşünsel gelişime katkıda bulundu.^[233]^:7 Modern insanların (Homo sapiens) yaklaşık 200.000 yıl veya daha öncesinde Afrika'da ortaya çıktığı düşünülmektedir. En eski fosiller yaklaşık 160.000 yıl öncesine kadar uzanmaktadır.^[234]

Maneviyat belirtileri gösteren ilk insanlar Neandertallerdir (genellikle nesli tükenmiş ayrı bir insan türü olarak sınıflandırılırlar). Neandertaller, ölülerini genellikle yanına hiçbir yiyecek ya da alet koymadan gömüyorlardı.^[235]^:17 Bununla birlikte, erken Cro-Magnon mağara resimleri (muhtemelen büyüsel veya dinî öneme sahip) gibi daha karmaşık inançlara dair kanıtlara^[235] günümüzden 32.000 yıl öncesine kadar rastlanılmadı.^[236] Cro-Magnonlar geriye Willendorf Venüsü gibi muhtemelen dinî inancı simgeleyen taş heykelcikler de bırakmıştır.^[235]^:17-19 Homo sapiens, 11.000 yıl önce ayak basılmamış kıtaların sonuncusu olan Güney Amerika'nın güney ucuna ulaşmıştı (MS 1820'ye kadar keşfedilmemiş olan Antarktika hariç).^[237] Alet kullanımı ve iletişim gelişmeye devam ederken, kişilerarası ilişkiler daha karmaşık hâle geldi.^[238]

İnsanlık tarihi[değiştir | kaynağı değiştir]

Homo sapiens, tarihinin %90'ından fazlası boyunca küçük göçebe avcı-toplayıcı grupları hâlinde yaşadı.^[233]^:8 Richard Dawkins tarafından ortaya atılan bir teoriye göre, dil daha karmaşık hale geldikçe bilgiyi hatırlama ve iletme yeteneği, yeni bir çoğaltıcı olan mem hâlini aldı.^[239] Böylece fikirler hızla değiş tokuş edilebiliyor ve nesiller boyu aktarılabiliyordu. Kültürel evrim, daha hızlı gerçekleştiği için biyolojik evrimi geride bıraktı.^[240]^[241] MÖ 8500 ile 7000 yılları arasında Orta Doğu'da bulunan Bereketli Hilâl coğrafyasındaki insanlar, sistematik bitki yetiştiriciliğine ve hayvancılığa; yani tarıma başladılar.^[242] Tarım, komşu bölgelere yayıldı ve çoğu Homo sapiens yerleşik hayata geçip çiftçiliğe başlayana kadar bağımsız olarak farklı yerlerde gelişti. Avustralya gibi evcilleştirilebilir bitki türleri açısından fakir olan izole bölgelerde yaşayan toplumlar, göçebeliği tam anlamıyla terk etmedi.^[243] Bununla birlikte tarımın sağladığı istikrar ve verimlilik, tarımı benimseyen uygarlıklarda nüfusun artmasını sağladı.^[244]

Tarımın kayda değer bir etkisi oldu; insanlar çevreyi daha önce hiç görülmemiş bir düzeyde etkilemeye başladı. İhtiyaç fazlası yiyecek, bir rahip ya da yönetici sınıfının ortaya çıkmasına yol açtı ve bunu takiben iş bölümü arttı. Bu durum MÖ 4000 ila 3000 yılları arasında, Orta Doğu'da dünyanın ilk uygarlıklardan biri olan Sümer'in kurulmasının yolunu açtı.^[233]^:15 Eski Mısır'da, İndus Nehri vadisinde ve Çin'de başka uygarlıklar da ortaya çıktı. Yazının bulunuşu, karmaşık toplumların ortaya çıkmasını sağladı.^[245]^[246] Tutulan kayıtlar ve kütüphaneler, insanlığa birer bilgi deposu olarak hizmet etti ve kültürel bilgi aktarımını artırdı.^[247] Bu sayede insanlık artık tüm zamanını hayatta kalmak için harcamak zorunda kalmıyordu. Bu da ilk uzmanlık gerektiren mesleklerin (örneğin zanaatkârlar, tüccarlar, rahipler vb.) ortaya çıkmasını mümkün kıldı.^[244]^[248] Merak ve eğitim, bilgi ve bilgelik arayışını körükleyerek bilim (ilkel bir hâli) dahil çeşitli disiplinlerin ortaya çıkmasını sağladı.^[249] Bu durum da zaman zaman birbirleriyle ticaret yapan ya da toprak ve kaynaklar için savaşan, daha geniş ve yapısal açıdan karmaşık medeniyetlerin (örneğin ilk imparatorluklar) ortaya çıkmasına neden oldu.^[250]

MÖ 500 civarında, Orta Doğu, İran, Hindistan, Çin ve Yunanistan'da zaman zaman genişleyen, kimi zaman da düşüşe geçen gelişmiş uygarlıklar vardı.^[233]^:3 MÖ 221'de Çin tek bir devlet haline geldi ve kültürünü Doğu Asya'ya yayarak genişledi. Bu dönemde, İndus Vadisi Uygarlığı'nda vedalar olarak bilinen Hindu metinleri ortaya çıktı. Batı uygarlığının temelleri, felsefe ve bilimdeki ilerlemeleriyle dünyanın ilk demokratik hükûmeti olan Antik Yunanistan'da kayda değer ölçüde şekillenirken; hukuk, hükûmet ve mühendislikteki ilerlemeleriyle de Antik Roma'da şekillendi.^[251] Roma İmparatorluğu, MS 4. yüzyılın başlarında İmparator Konstantin tarafından Hristiyanlaştırıldı ve 5. yüzyılın sonunda çöktü. MS 7. yüzyıldan itibaren Avrupa Hristiyanlaşmaya başladı ve en geç 4. yüzyıldan itibaren Batı medeniyetinin şekillenmesinde Hristiyanlık kayda değer bir rol oynadı.^[252] MS 610 yılında İslam ortaya çıktı ve hızla Batı Asya'daki yaygın din haline geldi. Abbâsîler döneminde Irak'ın Bağdat şehrinde Beyt'ül Hikme kuruldu.^[253] 9. ile 13. yüzyıllar arasında Müslüman âlimlerin Moğolların Bağdat'ı 1258 yılında yağmalamasına kadar Bağdat ve Kahire'de gelişim göstermesi dolayısıyla Beyt'ül Hikme'nin İslam'ın Altın Çağı boyunca entelektüel bir merkez olduğu düşünülür.^[254]^[255] 1054'te Roma Katolik Kilisesi ile Doğu Ortodoks Kilisesi arasındaki bölünme, Batı ve Doğu Avrupa arasında belirgin kültürel farklılıkların ortaya çıkmasına sebep oldu.^[256]

14. yüzyılda, İtalya'da din, sanat ve bilimdeki ilerlemelerle Rönesans başladı.^[233]^:317-319 1492'de Kristof Kolomb Amerika'ya ulaştı ve böylece Yeni Dünya'da Avrupa kolonileri kurulmasının yolu açıldı.^[257] 16. yüzyılda gerçekleşen Protestan Reformu ile Katolik Kilisesinin siyasi açıdan güç kaybetmesine sebep oldu.^[258] Avrupa kıtası, Sömürge dönemi olarak bilinen zaman boyunca, dünyadaki diğer insan toplulukları üzerinde siyasi ve kültürel hâkimiyet kurdu (ayrıca bkz. Keşifler Çağı). Avrupa medeniyeti 1500 yılından itibaren değişmeye başladı ve bu değişimler bilimsel ve endüstriyel devrimlere yol açtı.^[233]^:295-299 18. yüzyılda Aydınlanma Çağı olarak bilinen kültürel akım, Avrupa'nın düşünce biçimini şekillendirdi ve sekülerleşmesine katkıda bulundu.^[259] 1789'da Fransız İhtilali başladı ve başarıya ulaşarak demokratik idealleri ve milliyetçiliği Avrupa'ya ve en nihayetinde dünyaya yaydı.^[260]^[261] Dünyanın dört bir yanındaki uluslar, 1914'ten 1918'e I. Dünya Savaşı ve 1939'dan 1945'e kadar II. Dünya Savaşı'nda birbirleriyle savaştı.^[262]^[263] I. Dünya Savaşı'nın ardından kurulan Milletler Cemiyeti, anlaşmazlıkları barışçıl yollarla çözmek için uluslararası kurumların kurulması adına ilk adımdı.^[264] Milletler Cemiyeti, insanlığın bugüne kadar en çok kayıp verdiği savaş olan II. Dünya Savaşı'nı engelleyemeyince cemiyetin yerini Birleşmiş Milletler aldı.^[265]^[266]^[267] II. Dünya Savaşı'ndan sonraki dekolonizasyon döneminde birçok millet bağımsızlığını ilan ederek veya bağımsızlık kazanarak yeni devletler kurdu.^[268]^[269] Demokratik kapitalist Amerika Birleşik Devletleri ve sosyalist komünist Sovyetler Birliği, bir süreliğine dünyanın baskın süper güçleri hâline geldiler ve Sovyetler Birliği 1991 yılında dağılana kadar aralarında Soğuk Savaş olarak bilinen, silahların yerine daha çok siyasi ve ekonomik araçların kullanıldığı bir rekabet mevcuttu.^[270]^[271] 1992'de Maastricht Antlaşması'yla Avrupa Birliği resmî olarak kuruldu.^[272]^[273] Uluslararası ekonomik, siyasi ve kültürel faaliyetlerin gelişmesiyle küreselleşme arttı.^[274]^[275]

Son olaylar[değiştir | kaynağı değiştir]

1900 yılına kadar insanlığın geliştirdiği teknolojilere rağmen, 1900'den sonraki yıllarda o zamana kadar tarihte kaydedilen gelişimin tamamından daha fazla ilerleme görüldü.^[276] Bu yüzyıldaki gelişmelere uçaklar, roketler, antibiyotikler, nükleer silahlar, bilgisayarlar, genetik mühendisliği ve nanoteknoloji gibi araç ve teknolojiler örnek verilebilir.^[276]^[277] İletişim ve ulaşım teknolojisindeki gelişmelerin teşvik ettiği ekonomik küreselleşme, dünyanın birçok yerinde günlük yaşamı etkiledi.^[278] Demokrasi, kapitalizm ve çevrecilik gibi kültürel ve kurumsal modellerin etkisi arttı.^[279] Hastalık, savaş, yoksulluk gibi sorunlar dünya çapında azalırken,^[280] insan kaynaklı iklim değişikliği, çevre ve su kirliliği gibi sorunlar dünya nüfusunun artmasıyla yoğunlaştı.^[281]

1957'de Sovyetler Birliği ilk yapay uyduyu Dünya yörüngesine fırlattı ve kısa bir süre sonra Yuri Gagarin uzaya çıkan ilk insan oldu.^[282]^[283] Neil Armstrong, Ay'a ilk ayak basan kişi oldu. Güneş Sistemi'nde bilinen tüm gezegenlere insansız sondalar gönderildi ve bunlardan bazıları (Voyager uzay araçları gibi) Güneş Sistemi'nin dışına çıktı. On beşten fazla ülkeyi temsil eden beş uzay ajansı,^[284] Uluslararası Uzay İstasyonu'nu inşa etmek için birlikte çalıştı. 2000 yılından beri istasyon ile uzayda sürekli bir insan varlığı olmuştur.^[285] World Wide Web, 1990'larda günlük yaşamın bir parçası hâline geldi ve o zamandan beri gelişmiş dünyada "vazgeçilmez" bir bilgi kaynağıdır.^[286]^[287]^[288]

Ayrıca bakınız[değiştir | kaynağı değiştir]

Dünya'nın geleceği - Yerkürenin uzun vadede tahmini jeolojik ve biyolojik değişiklikleri
Küresel felaket riski - Dünya çapında gerçekleşmesi hâlinde zarar verebilecek olaylar
Kozmik Takvim - Evrenin kronolojisini görselleştirmeye yarayan bir yöntem
Yaşamın evrimsel tarihi - Canlıların yerküre üzerinde evrimleştiği süreçler
Yaşamın evrimsel tarihi kronolojisi - Yaşamın gelişimi sırasındaki kayda değer olaylar

Notlar[değiştir | kaynağı değiştir]

^ Plüton'un uydusu Charon daha büyüktür^[38] ancak Plüton bir cüce gezegen olarak tanımlanır.^[39]
^ Dünya'nın soluk mavi nokta fotoğrafına ithafen.

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Stanley 2005.
^ ^a ^b ^c ^d Gradstein, Ogg & Smith 2004.
^ ^a ^b ^c ^d ^e "Stratigraphic Chart 2022" (PDF). Uluslararası Stratigrafi Komisyonu. Şubat 2022. 2 Nisan 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 22 Nisan 2022.
^ Righter, K.; Schonbachler, M. (7 Mayıs 2018). "Ag Isotopic Evolution of the Mantle During Accretion: New Constraints from Pd and Ag Metal-Silicate Partitioning". Differentiation: Building the Internal Architecture of Planets. Cilt 2084. s. 4034. Bibcode:2018LPICo2084.4034R. 6 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Ekim 2020.
^ Valley, John W.; Peck, William H.; King, Elizabeth M.; Wild, Simon A. (2002). "A cool early Earth". Geology. ss. 351-354. doi:10.1130/0091-7613(2002)030<0351:ACEE>2.0.CO;2. 12 Temmuz 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Mart 2023.
^ "The Archean Eon and the Hadean". ucmp.berkeley.edu. 9 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.
^ Taylor, G. Jeffrey. "Origin of the Earth and Moon". Solar System Exploration. NASA. 8 Mart 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^ "Archean Eon | Atmosphere, Timeline, and Facts | Britannica". www.britannica.com (İngilizce). 9 Ocak 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.
^ ^a ^b ^c "The Proterozoic Era". ucmp.berkeley.edu. 16 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.
^ ^a ^b "SNOWBALL EARTH". www.snowballearth.org. 9 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.
^ "GEOL 102 The Proterozoic Eon II: Rodinia and Pannotia". www.geol.umd.edu. 18 Ağustos 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.
^ Scotese, Christopher R. (2009). "Late Proterozoic plate tectonics and palaeogeography: a tale of two supercontinents, Rodinia and Pannotia". Geological Society, London, Special Publications. 326 (1): 67-83. doi:10.1144/sp326.4. ISSN 0305-8719.
^ Parry, L., & Pisani, D. (2016), R. Kliman (Ed.), "The Cambrian Explosion: A Molecular Paleobiological Overview", Encyclopedia of Evolutionary Biology, Amsterdam: Elsevier, ss. 246-253, doi:10.1016/B978-0-12-800049-6.00271-7, 27 Mart 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 27 Mart 2023
^
- "Phanerozoic Eon | geochronology | Britannica". www.britannica.com (İngilizce). 17 Mart 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.
- Climate change : observed impacts on planet Earth. T. M. Letcher (1. bas.). Amsterdam: Elsevier. 2009. ISBN 978-0-444-53301-2. OCLC 424572006.
- Ancient supercontinents and the paleogeography of earth. Lauri J. Pesonen, Lauri J. Pesonen, Johanna Salminen, Sten-Åke Elming, David A. D. Evans, Toni Veikkolainen. Amsterdam, Netherlands. 2021. ISBN 978-0-12-818534-6. OCLC 1273969504.
^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Gradstein, Ogg & van Kranendonk 2008.
^ The solar system. 3rd ed. Thérèse Encrenaz, Thérèse Encrenaz. Berlin: Springer. 2004. s. 89. ISBN 3-540-00241-3. OCLC 52860168.
^ Matson, John (7 Temmuz 2010), "Luminary Lineage: Did an Ancient Supernova Trigger the Solar System's Birth?", Scientific American, 13 Temmuz 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 13 Nisan 2012
^ ^a ^b P. Goldreich (1973). "The Formation of Planetesimals". Astrophysical Journal. 183: 1051-1062. doi:10.1086/152291.
^ ^a ^b Newman, William L. (1997). "Age of the Earth". U.S. Geological Survey. 23 Aralık 2005 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Ocak 2006.
^ Stassen, Chris (10 Eylül 2005), "The Age of the Earth", TalkOrigins Archive, 20 Ağustos 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 30 Aralık 2008
^ Dalrymple, G. Brent (2001). "The age of the Earth in the twentieth century: a problem (mostly) solved". Special Publications, Geological Society of London. 190 (1): 205-221. Bibcode:2001GSLSP.190..205D. doi:10.1144/GSL.SP.2001.190.01.14.
^ Manhesa, Gérard; Allègre, Claude J.; Dupréa, Bernard; Hamelin, Bruno (1980). "Lead isotope study of basic-ultrabasic layered complexes: Speculations about the age of the earth and primitive mantle characteristics". Earth and Planetary Science Letters. 47 (3): 370-382. Bibcode:1980E&PSL..47..370M. doi:10.1016/0012-821X(80)90024-2.
^ Yin, Qingzhu; Jacobsen, S.B.; Yamashita, K.; Blichert-Toft, J.; Télouk, P.; Albarède, F. (2002), "A short timescale for terrestrial planet formation from Hf-W chronometry of meteorites", Nature, 418 (6901), ss. 949-952, Bibcode:2002Natur.418..949Y, doi:10.1038/nature00995, PMID 12198540
^ Kokubo, Eiichiro; Ida, Shigeru (2002), "Formation of protoplanet systems and diversity of planetary systems", The Astrophysical Journal, 581 (1), ss. 666-680, Bibcode:2002ApJ...581..666K, doi:10.1086/344105
^ Charles Frankel (1996), Volcanoes of the Solar System, Cambridge University Press, ss. 7-8, ISBN 978-0-521-47770-3
^ van Hunen (2007). "Plate tectonics on the early Earth: Limitations imposed by strength and buoyancy of subducted lithosphere". Lithos. 103 (1–2): 217-235. doi:10.1016/j.lithos.2007.09.016.
^ J.A. Jacobs (1953). "The Earth's inner core". Nature. 172 (4372): 297-298. doi:10.1038/172297a0.
^ ^a ^b ^c Wilde, S.A.; Valley, J.W.; Peck, W.H. & Graham, C.M. (2001), "Evidence from detrital zircons for the existence of continental crust and oceans on the Earth 4.4 Gyr ago" (PDF), Nature, 409 (6817), ss. 175-178, Bibcode:2001Natur.409..175W, doi:10.1038/35051550, PMID 11196637, 1 Eylül 2006 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi, erişim tarihi: 25 Mayıs 2013
^ Lindsey, Rebecca; David Morrison; Robert Simmon (1 Mart 2006), "Ancient crystals suggest earlier ocean", Earth Observatory, NASA, 12 Mayıs 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 18 Nisan 2012
^ Cavosie, A.J.; Valley, J.W.; Wilde, S.A.; Edinburgh Ion Microprobe Facility (E.I.M.F.) (2005), "Magmatic δ¹⁸O in 4400–3900 Ma detrital zircons: A record of the alteration and recycling of crust in the Early Archean", Earth and Planetary Science Letters, 235 (3–4), ss. 663-681, Bibcode:2005E&PSL.235..663C, doi:10.1016/j.epsl.2005.04.028
^ Belbruno, E.; Gott, J. Richard III (2005), "Where Did The Moon Come From?", The Astronomical Journal, 129 (3), ss. 1724-1745, arXiv:astro-ph/0405372 $2, Bibcode:2005AJ....129.1724B, doi:10.1016/j.epsl.2005.04.028
^ Münker, Carsten; Jörg A. Pfänder; Stefan Weyer; Anette Büchl; Thorsten Kleine; Klaus Mezger (4 Temmuz 2003), "Evolution of Planetary Cores and the Earth-Moon System from Nb/Ta Systematics", Science, 301 (5629), ss. 84-87, Bibcode:2003Sci...301...84M, doi:10.1126/science.1084662, PMID 12843390, 2 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 13 Nisan 2012
^ Nield, Ted (2009), "Moonwalk" (PDF), Geoscientist, Geological Society of London, 18 (9), s. 8, 5 Haziran 2011 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi, erişim tarihi: 18 Nisan 2012
^ Britt, Robert Roy (24 Temmuz 2002), New Insight into Earth's Early Bombardment, Space.com, 20 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 9 Şubat 2012
^ Green, Jack (2011), "Academic Aspects of Lunar Water Resources and Their Relevance to Lunar Protolife", International Journal of Molecular Sciences, 12 (9), ss. 6051-6076, doi:10.3390/ijms12096051, PMC 3189768 $2, PMID 22016644, 5 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi
^ Taylor, Thomas N.; Edith L. Taylor; Michael Krings (2006), Paleobotany: the biology and evolution of fossil plants, Academic Press, s. 49, ISBN 978-0-12-373972-8
^ Steenhuysen, Julie (21 Mayıs 2009), Study turns back clock on origins of life on Earth, Reuters.com, 2 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 21 Mayıs 2009
^ "Space Topics: Pluto and Charon". The Planetary Society. 18 Şubat 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Nisan 2010.
^ "Pluto: Overview". Solar System Exploration. National Aeronautics and Space Administration. 16 Aralık 2002 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Nisan 2012.
^ Kleine, T.; Palme, H.; Mezger, K.; Halliday, A.N. (2005), "Hf-W Chronometry of Lunar Metals and the Age and Early Differentiation of the Moon", Science, 310 (5754), ss. 1671-1674, Bibcode:2005Sci...310.1671K, doi:10.1126/science.1118842, PMID 16308422
^ ^a ^b Halliday, A.N. (2006). "The Origin of the Earth; What's New?". Elements. 2 (4): 205–210. doi:10.2113/gselements.2.4.205.
^ Halliday, Alex N. (2008). "A young Moon-forming giant impact at 70–110 million years accompanied by late-stage mixing, core formation and degassing of the Earth". Philosophical Transactions of the Royal Society A. 366 (1883): 4163–4181. Bibcode:2008RSPTA.366.4163H 5 Ekim 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. doi:10.1098/rsta.2008.0209. PMID 18826916 8 Ekim 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. S2CID 25704564.
^ Williams, David R. (2004). "Earth Fact Sheet" 8 Mayıs 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. NASA. 9 Ağustos 2010 tarihinde alınmıştır.
^ ^a ^b High Energy Astrophysics Science Archive Research Center (HEASARC). "StarChild Question of the Month for October 2001" 29 Temmuz 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Goddard Uzay Uçuş Merkezi. Retrieved 20 April 2012.
^ Canup, R.M.; Asphaug, E. (2001). "Origin of the Moon in a giant impact near the end of the Earth's formation". Nature. 412 (6848): 708–712. Bibcode:2001Natur.412..708C 5 Ekim 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. doi:10.1038/35089010. PMID 11507633 8 Ekim 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. S2CID 4413525.
^ Liu, Lin-Gun (1992). "Chemical composition of the Earth after the giant impact". Earth, Moon, and Planets. 57 (2): 85–97. Bibcode:1992EM&P...57...85L 5 Ekim 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. doi:10.1007/BF00119610. S2CID 120661593.
^ Newsom, Horton E.; Taylor, Stuart Ross (1989). "Geochemical implications of the formation of the Moon by a single giant impact". Nature. 338 (6210): 29–34. Bibcode:1989Natur.338...29N 5 Ekim 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. doi:10.1038/338029a0. S2CID 4305975.
^ Taylor, G. Jeffrey (April 26, 2004). "Origin of the Earth and Moon". NASA. Archived from the original on October 31, 2004. Retrieved 2006-03-27., Taylor (2006) at the NASA website.
^ ^a ^b Davies, Geoffrey F. (2011). Mantle convection for geologists. Cambridge: Cambridge University Press. doi:10.1017/CBO9780511973413. ISBN 978-0-521-19800-4.
^ Cattermole, Peter; Moore, Patrick (1985). The story of the earth. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-26292-7.
^ Bleeker, W.; B.W. Davis (May 2004). What is a craton?. Spring meeting. American Geophysical Union. Bibcode:2004AGUSM.T41C..01B 5 Ekim 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. T41C-01.
^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Lunine 1999.
^ ^a ^b Condie, Kent C. (1997). Plate tectonics and crustal evolution (4th ed.). Oxford: Butterworth Heinemann. ISBN 978-0-7506-3386-4.
^ Kasting, James F. (1993). "Earth's early atmosphere". Science. 259 (5097): 920–926. Bibcode:1993Sci...259..920K 5 Ekim 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. doi:10.1126/science.11536547. PMID 11536547 9 Ekim 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. S2CID 21134564.
^ ^a ^b ^c Gale, Joseph (2009). Astrobiology of Earth : the emergence, evolution, and future of life on a planet in turmoil. Oxford: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-920580-6.
^ Trail, Dustin; Elsila, Jamie; Mller, Ulrich; Lyons, Timothy; Rogers, Karyn (2022-02-04). "Rethinking the Search for the Origins of Life". Eos. American Geophysical Union (AGU). 103. doi:10.1029/2022eo220065. ISSN 2324-9250. S2CID 246620824.
^ "NASA Astrobiology" 5 Ekim 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Astrobiology. 2017-06-05. Retrieved 2022-09-13.
^ Trainer, Melissa G.; Pavlov, Alexander A.; DeWitt, H. Langley; Jimenez, Jose L.; McKay, Christopher P.; Toon, Owen B.; Tolbert, Margaret A. (2006-11-28). "Organic haze on Titan and the early Earth" 8 Ekim 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Proceedings of the National Academy of Sciences. 103 (48): 18035–18042. doi:10.1073/pnas.0608561103. ISSN 0027-8424. PMC 1838702 8 Ekim 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. PMID 17101962 8 Ekim 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi..
^ ^a ^b ^c ^d Kasting, James F.; Catling, David (2003). "Evolution of a habitable planet". Annual Review of Astronomy and Astrophysics. 41 (1): 429–463. Bibcode:2003ARA&A..41..429K 8 Ekim 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. doi:10.1146/annurev.astro.41.071601.170049.
^ Kasting, James F.; Howard, M. Tazewell (September 7, 2006). "Atmospheric composition and climate on the early Earth". Philosophical Transactions of the Royal Society B. 361 (1474): 1733–1742. doi:10.1098/rstb.2006.1902. PMC 1664689 8 Ekim 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. PMID 17008214 8 Ekim 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Archived from the original 19 Nisan 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. on April 19, 2012.
^ Selsis, Franck (2005). "Chapter 11. The Prebiotic Atmosphere of the Earth". Astrobiology: Future perspectives. Astrophysics and space science library. Vol. 305. pp. 267–286. doi:10.1007/1-4020-2305-7_11. ISBN 978-1-4020-2304-0.
^ Morbidelli, A.; Chambers, J.; Lunine, Jonathan I.; Petit, J.M.; Robert, F.; Valsecchi, G.B.; Cyr, K.E. (2000). "Source regions and timescales for the delivery of water to the Earth". Meteoritics & Planetary Science. 35 (6): 1309–1320. Bibcode:2000M&PS...35.1309M 11 Ekim 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. doi:10.1111/j.1945-5100.2000.tb01518.x.
^ "The Sun's Evolution". Weinberg College of Arts & Sciences - Northwestern University. 5 Ağustos 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Ekim 2022.
^ Sagan, Carl; Mullen, George (1972). "Earth and Mars: Evolution of Atmospheres and Surface Temperatures". Science. 177 (4043): 52–56. Bibcode:1972Sci...177...52S 5 Ekim 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. doi:10.1126/science.177.4043.52. PMID 17756316 8 Ekim 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. S2CID 12566286.
^ Kump, Lee R. (2010). The earth system. James F. Kasting, Robert G. Crane (3rd ed.). San Francisco: Prentice Hall. ISBN 978-0-321-59779-3. OCLC 268789401.
^ Szathmáry, E. (2005). "In search of the simplest cell". Nature. 433 (7025): 469–470. Bibcode:2005Natur.433..469S 5 Ekim 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. doi:10.1038/433469a. PMID 15690023 8 Ekim 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. S2CID 4360797.
^ Luisi, P.L.; Ferri, F. & Stano, P. (2006). "Approaches to semi-synthetic minimal cells: a review". Naturwissenschaften. 93 (1): 1–13. Bibcode:2006NW.....93....1L 5 Ekim 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. doi:10.1007/s00114-005-0056-z. PMID 16292523 8 Ekim 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. S2CID 16567006.
^ A. Lazcano; J.L. Bada (2004). "The 1953 Stanley L. Miller Experiment: Fifty Years of Prebiotic Organic Chemistry". Origins of Life and Evolution of Biospheres. 33 (3): 235–242. Bibcode:2003OLEB...33..235L 5 Ekim 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. doi:10.1023/A:1024807125069. PMID 14515862 7 Ekim 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. S2CID 19515024.
^ Dreifus, Claudia (2010-05-17). "A Conversation With Jeffrey L. Bada: A Marine Chemist Studies How Life Began" 18 Ocak 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. The New York Times.
^ Moskowitz, Clara (29 March 2012). "Life's Building Blocks May Have Formed in Dust Around Young Sun" 14 Ağustos 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Space.com. Retrieved 30 March 2012.
^ Peretó, J. (2005). "Controversies on the origin of life". Int. Microbiol. 8 (1): 23–31. PMID 15906258 8 Ekim 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
^ Robinson, Nicholas P.; Bell, Stephen D. (4 Temmuz 2005). "Origins of DNA replication in the three domains of life: Origins of DNA replication". FEBS Journal (İngilizce). 272 (15): 3757-3766. doi:10.1111/j.1742-4658.2005.04768.x.
^ O'Donnell, M.; Langston, L.; Stillman, B. (1 Temmuz 2013). "Principles and Concepts of DNA Replication in Bacteria, Archaea, and Eukarya". Cold Spring Harbor Perspectives in Biology (İngilizce). 5 (7): a010108-a010108. doi:10.1101/cshperspect.a010108. ISSN 1943-0264. PMC 3685895 $2. PMID 23818497. KB1 bakım: PMC biçimi (link)
^ Joyce, Gerald F. (2002). "The antiquity of RNA-based evolution". Nature (İngilizce). 418 (6894): 214-221. doi:10.1038/418214a. ISSN 0028-0836. 7 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.
^ Hoenigsberg, Hugo (30 Aralık 2003). "Evolution without speciation but with selection: LUCA, the Last Universal Common Ancestor in Gilbert's RNA world". Genetics and molecular research: GMR. 2 (4): 366-375. ISSN 1676-5680. PMID 15011140. 9 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.
^ Forterre, Patrick (2005). "The two ages of the RNA world, and the transition to the DNA world: a story of viruses and cells". Biochimie. 87 (9-10): 793-803. doi:10.1016/j.biochi.2005.03.015. ISSN 0300-9084. PMID 16164990. 9 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.
^ Tr, Cech (11 Ağustos 2000). "Structural biology. The ribosome is a ribozyme". Science (New York, N.Y.) (İngilizce). 289 (5481). doi:10.1126/science.289.5481.878. ISSN 0036-8075. PMID 10960319. 9 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.
^ Johnston, Wendy K.; Unrau, Peter J.; Lawrence, Michael S.; Glasner, Margaret E.; Bartel, David P. (1 Mayıs 2001). "RNA-Catalyzed RNA Polymerization: Accurate and General RNA-Templated Primer Extension". Science. 292: 1319-1325. doi:10.1126/science.1060786. ISSN 0036-8075. 22 Temmuz 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.
^ Levy, Matthew; Miller, Stanley L. (7 Temmuz 1998). "The stability of the RNA bases: Implications for the origin of life". Proceedings of the National Academy of Sciences (İngilizce). 95 (14): 7933-7938. doi:10.1073/pnas.95.14.7933. ISSN 0027-8424. PMC 20907 $2. PMID 9653118. 1 Ocak 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Ocak 2023. KB1 bakım: PMC biçimi (link)
^ R, Larralde; Mp, Robertson; Sl, Miller (29 Ağustos 1995). "Rates of decomposition of ribose and other sugars: implications for chemical evolution". Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America (İngilizce). 92 (18). doi:10.1073/pnas.92.18.8158. ISSN 0027-8424. PMID 7667262. 9 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.
^ T, Lindahl (22 Nisan 1993). "Instability and decay of the primary structure of DNA". Nature (İngilizce). 362 (6422). doi:10.1038/362709a0. ISSN 0028-0836. PMID 8469282. 9 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.
^ Orgel, Leslie (17 Kasım 2000). "A Simpler Nucleic Acid". Science (İngilizce). 290 (5495): 1306-1307. doi:10.1126/science.290.5495.1306. ISSN 0036-8075. 9 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.
^ Nelson, Kevin E.; Levy, Matthew; Miller, Stanley L. (1 Nisan 2000). "Peptide nucleic acids rather than RNA may have been the first genetic molecule". Proceedings of the National Academy of Science. 97: 3868-3871. doi:10.1073/pnas.97.8.3868. ISSN 0027-8424. 22 Temmuz 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.
^ ^a ^b Dawkins, Richard (1986). The blind watchmaker. First American edition. Liz Pyle. New York. ISBN 0-393-02216-1. OCLC 11842129.
^ Davies, Paul (1 Ekim 2005). "A quantum recipe for life". Nature. 437: 819. doi:10.1038/437819a. ISSN 0028-0836. 22 Temmuz 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.
^ Allen, J. F.; Raven, J. A.; Martin, William; Russell, Michael J. (29 Ocak 2003). "On the origins of cells: a hypothesis for the evolutionary transitions from abiotic geochemistry to chemoautotrophic prokaryotes, and from prokaryotes to nucleated cells". Philosophical Transactions of the Royal Society of London. Series B: Biological Sciences. 358 (1429): 59-85. doi:10.1098/rstb.2002.1183. PMC 1693102 $2. PMID 12594918. 9 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022. KB1 bakım: PMC biçimi (link)
^ Kauffman, Stuart A. (1993). The origins of order : self-organization and selection in evolution. New York: Oxford University Press. ISBN 0-19-505811-9. OCLC 23253930. 4 Haziran 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.
^ Wächtershäuser, Günter (25 Ağustos 2000). "Life as We Don't Know It". Science (İngilizce). 289 (5483): 1307-1308. doi:10.1126/science.289.5483.1307. ISSN 0036-8075. 9 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.
^ Vasas, Vera; Szathmáry, Eörs; Santos, Mauro (1 Ocak 2010). "Lack of evolvability in self-sustaining autocatalytic networks constraints metabolism-first scenarios for the origin of life". Proceedings of the National Academy of Science. 107: 1470-1475. doi:10.1073/pnas.0912628107. ISSN 0027-8424. 13 Ağustos 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.
^ Jt, Trevors; R, Psenner (2001). "From self-assembly of life to present-day bacteria: a possible role for nanocells". FEMS microbiology reviews (İngilizce). 25 (5). doi:10.1111/j.1574-6976.2001.tb00592.x. ISSN 0168-6445. PMID 11742692. 9 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.
^ Segré, Daniel; Ben-Eli, Dafna; Deamer, David W.; Lancet, Doron (1 Şubat 2001). "The Lipid World". Origins of Life and Evolution of the Biosphere. 31: 119-145. doi:10.1023/A:1006746807104. ISSN 0169-6149. 17 Eylül 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.
^ Aron, Raymond (5 Temmuz 2017). "An Approach Sc a Blueprint for a Primitive Organism". Waddington, C.H. (Ed.). The Origin of Life: Toward a Theoretical Biology. 1 (İngilizce). Routledge. ss. 57-66. doi:10.4324/9781315133638. ISBN 978-1-315-13363-8.
^ Ferris, J. P. (1999). "Prebiotic synthesis on minerals: bridging the prebiotic and RNA worlds". The Biological Bulletin. 196 (3): 311-314. doi:10.2307/1542957. ISSN 0006-3185. PMID 10390828. 9 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.
^ Hanczyc, Martin M.; Fujikawa, Shelly M.; Szostak, Jack W. (1 Ekim 2003). "Experimental Models of Primitive Cellular Compartments: Encapsulation, Growth, and Division". Science. 302: 618-622. doi:10.1126/science.1089904. ISSN 0036-8075. 2 Mayıs 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.
^ Hartman, Hyman (1 Ekim 1998). "Photosynthesis and the Origin of Life". Origins of Life and Evolution of the Biosphere. 28: 515-521. doi:10.1023/A:1006548904157. ISSN 0169-6149. 14 Nisan 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.
^ ^a ^b Penny, D.; Poole, A. (1999). "The nature of the last universal common ancestor". Current Opinion in Genetics & Development. 9 (6): 672-677. doi:10.1016/s0959-437x(99)00020-9. ISSN 0959-437X. PMID 10607605. 9 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.
^ "Earliest Life". Münster Üniversitesi. 2003. Archived from the original on 2006-04-26. Retrieved 2006-03-28.
^ Schopf, J. William; Kudryavtsev, Anatoliy B.; Czaja, Andrew D.; Tripathi, Abhishek B. (1 Ekim 2007). "Evidence of Archean life: Stromatolites and microfossils". Precambrian Research. 158: 141-155. doi:10.1016/j.precamres.2007.04.009. 20 Eylül 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.
^ Schopf, J. William (29 Haziran 2006). "Fossil evidence of Archaean life". Philosophical Transactions of the Royal Society of London. Series B, Biological Sciences. 361 (1470): 869-885. doi:10.1098/rstb.2006.1834. ISSN 0962-8436. PMC 1578735 $2. PMID 16754604. 9 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.
^ Raven, Peter H. (2002). Biology. 6th ed. George B. Johnson. Boston: McGraw-Hill. s. 68. ISBN 0-07-303120-8. OCLC 45806501. 23 Mayıs 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.
^ "Earth-Moon Dynamics". Lunar and Planetary Institute. 7 Eylül 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Eylül 2022.
^ "Proterozoic Eon | Oxygen Crisis, Animals, & Facts | Britannica". www.britannica.com (İngilizce). 9 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.
^ "Ediacaran Period | Definition, Biota, and Facts | Britannica". www.britannica.com (İngilizce). 9 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.
^ ^a ^b Condie, Kent C. (2011). Earth as an Evolving Planetary System. 2nd ed. Burlington: Elsevier Science. ISBN 978-0-12-385228-1. OCLC 746746879.
^ ^a ^b Leslie, Mitch (6 Mart 2009). "Origins. On the origin of photosynthesis". Science (New York, N.Y.). 323 (5919): 1286-1287. doi:10.1126/science.323.5919.1286. ISSN 1095-9203. PMID 19264999. 9 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.
^ Nisbet, E. G.; Sleep, N. H. (1 Şubat 2001). "The habitat and nature of early life". Nature. 409: 1083-1091. doi:10.1038/35059210. ISSN 0028-0836. 26 Temmuz 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.
^ ^a ^b Marais, D. D. (2000). "When Did Photosynthesis Emerge on Earth?". Science. doi:10.1126/SCIENCE.289.5485.1703. 9 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.
^ ^a ^b Jm, Olson (2006). "Photosynthesis in the Archean era". Photosynthesis research (İngilizce). 88 (2). doi:10.1007/s11120-006-9040-5. ISSN 0166-8595. PMID 16453059. 9 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.
^ ^a ^b Holland, Heinrich D (29 Haziran 2006). "The oxygenation of the atmosphere and oceans". Philosophical Transactions of the Royal Society B: Biological Sciences (İngilizce). 361 (1470): 903-915. doi:10.1098/rstb.2006.1838. ISSN 0962-8436. PMC 1578726 $2. PMID 16754606. 25 Aralık 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Nisan 2023. KB1 bakım: PMC biçimi (link)
^ Borenstein, Seth (2013). "Oldest fossil found: Meet your microbial mom" Excite. Yonkers, NY: Mindspark Interactive Network. Associated Press. 29 Haziran 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
^ "'Oldest signs of life on Earth found'". www.telegraph.co.uk. 16 Aralık 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.
^ Noffke, Nora; Christian, Daniel; Wacey, David; Hazen, Robert M. (1 Aralık 2013). "Microbially Induced Sedimentary Structures Recording an Ancient Ecosystem in theca.3.48 Billion-Year-Old Dresser Formation, Pilbara, Western Australia". Astrobiology. 13: 1103-1124. doi:10.1089/ast.2013.1030. ISSN 1531-1074. 25 Mart 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.
^ Ohtomo, Yoko; Kakegawa, Takeshi; Ishida, Akizumi; Nagase, Toshiro; Rosing, Minik T. (1 Ocak 2014). "Evidence for biogenic graphite in early Archaean Isua metasedimentary rocks". Nature Geoscience. 7: 25-28. doi:10.1038/ngeo2025. 25 Mart 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.
^ Borenstein, Seth (2015). "Hints of life on what was thought to be desolate early Earth". Excite. Yonkers, NY: Mindspark Interactive Network. Associated Press.
^ Bell, Elizabeth A.; Boehnke, Patrick; Harrison, T. Mark; Mao, Wendy L. (1 Kasım 2015). "Potentially biogenic carbon preserved in a 4.1 billion-year-old zircon". Proceedings of the National Academy of Science. 112: 14518-14521. doi:10.1073/pnas.1517557112. ISSN 0027-8424. 25 Mart 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.
^ ^a ^b Fortey, Richard (1999). "Dust to Life". Life: A Natural History of the First Four Billion Years of Life on Earth. New York: Vintage Books. ISBN 978-0-375-70261-7.
^ ^a ^b Chaisson, Eric J. (2005). "Early Cells". Cosmic Evolution. Tufts Üniversitesi. Archived from the original on July 14, 2007. Retrieved 2006-03-29.
^ "Snowball Earth" (2009). snowballearth.org. 23 Nisan 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
^ "What caused the snowball earths?" snowballearth.org. (2009). 29 Ekim 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
^ Allaby, Michael, ed. (2013). "Snowball Earth". Oxford Dictionary of Geology & Earth Sciences (4th ed.). Oxford University Press. p. 539. ISBN 978-0-19-965306-5.
^ Bjornerud, Marcia (2005). Reading the Rocks: The Autobiography of the Earth. Westview Press. ss. 131-138. ISBN 978-0-8133-4249-8.
^ "Slushball Earth hypothesis | Britannica". www.britannica.com (İngilizce). 5 Eylül 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Nisan 2023.
^ Woese, Carl; Gogarten, J. Peter (1999). "When did eukaryotic cells evolve? What do we know about how they evolved from earlier life-forms?". Scientific American. 15 Ekim 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
^ Cooper, Geoffrey M. (2000). "The Origin and Evolution of Cells" The Cell: A Molecular Approach. 2nd Edition. 21 Nisan 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
^ Bengtson, Stefan; Rasmussen, Birger; Ivarsson, Magnus; Muhling, Janet; Broman, Curt; Marone, Federica; Stampanoni, Marco; Bekker, Andrey (24 Nisan 2017). "Fungus-like mycelial fossils in 2.4-billion-year-old vesicular basalt". Nature Ecology & Evolution (İngilizce). 1 (6): 1-6. doi:10.1038/s41559-017-0141. ISSN 2397-334X. 2 Haziran 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Nisan 2023.
^ Andersson, Siv G. E.; Zomorodipour, Alireza; Andersson, Jan O.; Sicheritz-Pontén, Thomas; Alsmark, U. Cecilia M.; Podowski, Raf M.; Näslund, A. Kristina; Eriksson, Ann-Sofie; Winkler, Herbert H.; Kurland, Charles G. (1998). "The genome sequence of Rickettsia prowazekii and the origin of mitochondria". Nature (İngilizce). 396 (6707): 133-140. doi:10.1038/24094. ISSN 1476-4687. 22 Aralık 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Nisan 2023.
^ "From prokaryotes to eukaryotes - Understanding Evolution" (İngilizce). 27 Ağustos 2021. 17 Aralık 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Nisan 2023.
^ Bergsland, K J; Haselkorn, R (1991). "Evolutionary relationships among eubacteria, cyanobacteria, and chloroplasts: evidence from the rpoC1 gene of Anabaena sp. strain PCC 7120". Journal of Bacteriology (İngilizce). 173 (11): 3446-3455. doi:10.1128/jb.173.11.3446-3455.1991. ISSN 0021-9193. PMC 207958 $2. PMID 1904436. 26 Nisan 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Nisan 2023. KB1 bakım: PMC biçimi (link)
^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l ^m Dawkins 2004.
^ Takemura, Masaharu (1 Mayıs 2001). "Poxviruses and the Origin of the Eukaryotic Nucleus". Journal of Molecular Evolution. 52: 419-425. doi:10.1007/s002390010171. 9 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.
^ Livingstone Bell, Philip John (1 Eylül 2001). "Viral Eukaryogenesis: Was the Ancestor of the Nucleus a Complex DNA Virus?". Journal of Molecular Evolution. 53: 251-256. doi:10.1007/s002390010215. 28 Temmuz 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.
^ Gabaldón, Toni; Snel, Berend; van Zimmeren, Frank; Hemrika, Wieger; Tabak, Henk; Huynen, Martijn A. (23 Mart 2006). "Origin and evolution of the peroxisomal proteome". Biology Direct. 1: 8. doi:10.1186/1745-6150-1-8. ISSN 1745-6150. PMC 1472686 $2. PMID 16556314. 9 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.
^ Hanson, Richard E.; Crowley, James L.; Bowring, Samuel A.; Ramezani, Jahandar; Gose, Wulf A.; Dalziel, Ian W. D.; Pancake, James A.; Seidel, Emily K.; Blenkinsop, Thomas G.; Mukwakwami, Joshua (21 Mayıs 2004). "Coeval large-scale magmatism in the Kalahari and Laurentian cratons during Rodinia assembly". Science (New York, N.Y.). 304 (5674): 1126-1129. doi:10.1126/science.1096329. ISSN 1095-9203. PMID 15105458. 9 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.
^ Li, Z. X.; Bogdanova, S. V.; Collins, A. S.; Davidson, A.; De Waele, B.; Ernst, R. E.; Fitzsimons, I. C. W.; Fuck, R. A.; Gladkochub, D. P.; Jacobs, J.; Karlstrom, K. E. (1 Ocak 2008). "Assembly, configuration, and break-up history of Rodinia: A synthesis". Precambrian Research. 160: 179-210. doi:10.1016/j.precamres.2007.04.021. 9 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.
^ Chaisson, Eric J. (2005). "Ancient Fossils". Cosmic Evolution. Tufts Üniversitesi. Archived from the original on July 14, 2007. Retrieved 2006-03-31.
^ Bhattacharya, D.; Medlin, a L. (1998). "Algal Phylogeny and the Origin of Land Plants". Plant Physiology (İngilizce). 116 (1): 9. 9 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.
^ Sperling, Erik A; Stockey, Richard G (1 Ekim 2018). "The Temporal and Environmental Context of Early Animal Evolution: Considering All the Ingredients of an "Explosion"". Integrative and Comparative Biology. 58 (4): 605-622. doi:10.1093/icb/icy088. ISSN 1540-7063. PMID 30295813.
^ Traxler, Matthew F; Rozen, Daniel E (1 Haziran 2022). "Ecological drivers of division of labour in Streptomyces". Current Opinion in Microbiology (İngilizce). 67: 102148. doi:10.1016/j.mib.2022.102148. ISSN 1369-5274. PMID 35468363. 2 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Ekim 2022.
^ ^a ^b ^c ^d Kearey, Philip; Keith A. Klepeis; Frederick J. Vine (2009). Global tectonics (3rd ed.). Oxford: Wiley-Blackwell. ISBN 978-1-4051-0777-8.
^ Torsvik, Trond H. (30 Mayıs 2003). "The Rodinia Jigsaw Puzzle". Science (İngilizce). 300 (5624): 1379-1381. doi:10.1126/science.1083469. ISSN 0036-8075. 14 Mart 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Nisan 2023.
^ Zhao, Guochun; Cawood, Peter A; Wilde, Simon A; Sun, Min (1 Kasım 2002). "Review of global 2.1–1.8 Ga orogens: implications for a pre-Rodinia supercontinent". Earth-Science Reviews (İngilizce). 59 (1): 125-162. doi:10.1016/S0012-8252(02)00073-9. ISSN 0012-8252. 7 Kasım 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Nisan 2023.
^ Zhao, Guochun; Sun, Min; Wilde, Simon A.; Li, Sanzhong (1 Eylül 2004). "A Paleo-Mesoproterozoic supercontinent: assembly, growth and breakup". Earth-Science Reviews (İngilizce). 67 (1): 91-123. doi:10.1016/j.earscirev.2004.02.003. ISSN 0012-8252. 7 Kasım 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Nisan 2023.
^ McElhinny, Michael W.; Phillip L. McFadden (2000). Paleomagnetism continents and oceans (2nd ed.). San Diego: Academic Press. ISBN 978-0-12-483355-5.
^ Dalziel, Ian W. D. (1995). "Earth before Pangea". Scientific American. 272 (1): 58-63. doi:10.1038/scientificamerican0195-58. ISSN 0036-8733. 17 Ağustos 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Nisan 2023.
^ "Snowball Earth: New evidence hints at global glaciation 716.5 million years ago". ScienceDaily (İngilizce). 6 Mart 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Nisan 2023.
^ "'Snowball Earth' Hypothesis Challenged". 19 Ekim 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Eylül 2012.
^ ^a ^b Hoffman, Paul F.; Kaufman, Alan J.; Halverson, Galen P.; Schrag, Daniel P. (28 Ağustos 1998). "A Neoproterozoic Snowball Earth". Science (İngilizce). 281 (5381): 1342-1346. doi:10.1126/science.281.5381.1342. ISSN 0036-8075. 4 Nisan 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Nisan 2023.
^ "Carbon Cycle and the Earth's Climate". www.columbia.edu. 23 Haziran 2003 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Temmuz 2022.
^ "Rodinia - an overview | ScienceDirect Topics". www.sciencedirect.com. 15 Temmuz 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Temmuz 2022.
^ "Two Explosive Evolutionary Events Shaped Early History Of Multicellular Life". Science Daily. 3 Ocak 2008. 7 Temmuz 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Nisan 2012.
^ Xiao, Shuhai; Laflamme, Marc (2009). "On the eve of animal radiation: phylogeny, ecology and evolution of the Ediacara biota". Trends in Ecology & Evolution. 24 (1): 31-40. doi:10.1016/j.tree.2008.07.015. ISSN 0169-5347.
^ McArthur, J.M.; Howarth, R.J.; Shields, G.A.; Zhou, Y. (2020), "Strontium Isotope Stratigraphy", Geologic Time Scale 2020 (İngilizce), Elsevier, ss. 211-238, doi:10.1016/B978-0-12-824360-2.00007-3, ISBN 9780128243602, 15 Temmuz 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 15 Temmuz 2022
^ Patwardhan, A.M. (2010). The Dynamic Earth System. New Delhi: PHI Learning Private Limited. s. 146. ISBN 978-81-203-4052-7.
^ "Pangea | Definition, Map, History, & Facts | Britannica". www.britannica.com (İngilizce). 12 Temmuz 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Temmuz 2022.
^ "BBC - Science & Nature - Horizon - The Day The Earth Nearly Died". www.bbc.co.uk. 1 Aralık 2002 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Nisan 2023.
^ "K–T extinction | Overview & Facts | Britannica". www.britannica.com (İngilizce). 24 Ağustos 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Temmuz 2022.
^ "The Cenozoic Era". University of California Museum of Paleontology. June 2011. 10 Ocak 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Ocak 2016.
^ "GEOL 104 The Cretaceous-Paleogene Extinction: All Good Things..." www.geol.umd.edu. 15 Temmuz 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Temmuz 2022.
^ "Pannotia". UCMP Glossary. 4 Şubat 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Mart 2006.
^ Haq, Bilal U.; Schutter, Stephen R. (3 Ekim 2008). "A Chronology of Paleozoic Sea-Level Changes". Science (İngilizce). 322 (5898): 64-68. doi:10.1126/science.1161648. ISSN 0036-8075. 9 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.
^ The Paleozoic Era : Diversification of Plant and Animal Life. John P. Rafferty, Britannica Educational Publishing. Chicago: Britannica Educational Pub. 2011. ISBN 978-1-61530-196-6. OCLC 630537569.
^ ^a ^b "The Mass Extinctions: The Late Ordovician Extinction". BBC. Archived from the original on 2006-02-21. Retrieved 2006-05-22.
^ Murphy, Dennis C. (20 Mayıs 2006). "The paleocontinent Euramerica". Devonian Times. 19 Ekim 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Nisan 2012.
^ Olsen, P. E. (1997). Stratigraphic record of the early Mesozoic breakup of Pangea in the Laurasia-Gondwana rift system . Annual Review of Earth and Planetary Sciences, 25(1), 337-401. ISO 690. 9 Ekim 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
^ Rogers, John J. W. (1 Ocak 1996). "A History of Continents in the past Three Billion Years". The Journal of Geology. 104 (1): 91-107. doi:10.1086/629803. ISSN 0022-1376. 9 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.
^ "Welcome to CK-12 Foundation | CK-12 Foundation". www.ck12.org. 15 Temmuz 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Temmuz 2022.
^ "placoderm | fossil fish | Britannica". www.britannica.com (İngilizce). 15 Temmuz 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Temmuz 2022.
^ Runkel, Anthony C.; Mackey, Tyler J.; Cowan, Clinton A.; Fox, David L. (1 November 2010). "Tropical shoreline ice in the late Cambrian: Implications for Earth's climate between the Cambrian Explosion and the Great Ordovician Biodiversification Event". GSA Today: 4–10. doi:10.1130/GSATG84A.1.
^ Palmer, Allison R. (1984). "The biomere problem: Evolution of an idea". Journal of Paleontology. 58 (3): 599–611.
^ Hallam, A.; Wignall, P.B. (1997). Mass extinctions and their aftermath (Repr. ed.). Oxford [u.a.]: Oxford Univ. Press. ISBN 978-0-19-854916-1.
^ Battistuzzi, Fabia U.; Feijao, Andreia; Hedges, S. Blair (2004). "A genomic timescale of prokaryote evolution: insights into the origin of methanogenesis, phototrophy, and the colonization of land". BMC Evolutionary Biology. Cilt 4. s. 44. doi:10.1186/1471-2148-4-44. PMC 533871 $2. PMID 15535883.
^ Pisani, Davide; Poling, Laura L.; Lyons-Weiler, Maureen; Hedges, S. Blair (19 Ocak 2004). "The colonization of land by animals: molecular phylogeny and divergence times among arthropods". BMC Biology. 2 (1): 1. doi:10.1186/1741-7007-2-1. ISSN 1741-7007. PMC 333434 $2. PMID 14731304. KB1 bakım: PMC biçimi (link)
^ Lieberman, Bruce S. (2003). "Taking the pulse of the cambrian radiation". Integrative and Comparative Biology. 43 (1): 229-237. doi:10.1093/icb/43.1.229. ISSN 1540-7063. PMID 21680426. 9 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.
^ "The Mass Extinctions: The Late Cambrian Extinction" (2000) BBC. 7 Nisan 2000 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
^ Landing, E.; Bowring, S. A.; Davidek, K. L.; Rushton, A. W. A.; Fortey, R. A.; Wimbledon, W. a. P. (2000). "Cambrian–Ordovician boundary age and duration of the lowest Ordovician Tremadoc Series based on U–Pb zircon dates from Avalonian Wales". Geological Magazine (İngilizce). 137 (5): 485-494. doi:10.1017/S0016756800004507. ISSN 1469-5081. 9 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.
^ ^a ^b Fortey, Richard A. (1998). Life : a natural history of the first four billion years of life on earth. 1st American ed. New York: Alfred A. Knopf. ISBN 0-375-40119-9. OCLC 38002657. 20 Mayıs 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.
^ Heckman, Daniel S.; Geiser, David M.; Eidell, Brooke R.; Stauffer, Rebecca L.; Kardos, Natalie L.; Hedges, S. Blair (10 Ağustos 2001). "Molecular Evidence for the Early Colonization of Land by Fungi and Plants". Science (İngilizce). 293 (5532): 1129-1133. doi:10.1126/science.1061457. ISSN 0036-8075. 9 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.
^ Johnson, E. W.; Briggs, D. E. G.; Suthren, R. J.; Wright, J. L.; Tunnicliff, S. P. (1994). "Non-marine arthropod traces from the subaerial Ordovician Borrowdale Volcanic Group, English Lake District". Geological Magazine (İngilizce). 131 (3): 395-406. doi:10.1017/S0016756800011146. ISSN 1469-5081. 9 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.
^ MacNaughton, Robert B.; Cole, Jennifer M.; Dalrymple, Robert W.; Braddy, Simon J.; Briggs, Derek E. G.; Lukie, Terrence D. (1 Mayıs 2002). "First steps on land: Arthropod trackways in Cambrian-Ordovician eolian sandstone, southeastern Ontario, Canada". Geology. 30: 391. doi:10.1130/0091-7613(2002)030<0391:FSOLAT>2.0.CO;2. 27 Eylül 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.
^ ^a ^b Clack, Jennifer A. (1 Aralık 2005). "Getting a Leg Up on Land". Scientific American. 293: 100-7. doi:10.1038/scientificamerican1205-100. ISSN 0036-8733. 10 Haziran 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.
^ McGhee, George R. (1996). The Late Devonian mass extinction : the Frasnian/Famennian crisis. New York: Columbia University Press. ISBN 0-231-07504-9. OCLC 33010274.
^ Willis, K. J. (2002). The evolution of plants. J. C. McElwain. New York: Oxford University Press. ISBN 0-19-850065-3. OCLC 49520001.
^ "Plant Evolution". sci.waikato.ac.nz (İngilizce). 28 Eylül 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.
^ Romer, Alfred S. (1957). "Origin of the Amniote Egg". The Scientific Monthly. 85 (2): 57-63. ISSN 0096-3771. 9 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.
^ Starck, J. Matthias; Stewart, James R.; Blackburn, Daniel G. (2021). "Phylogeny and evolutionary history of the amniote egg". Journal of Morphology (İngilizce). 282 (7): 1080-1122. doi:10.1002/jmor.21380. ISSN 0362-2525. 9 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.
^ Buchholz, Daniel R.; Singamsetty, Srikanth; Karadge, Uma; Williamson, Sean; Langer, Carrie E.; Elinson, Richard P. (2007). "Nutritional endoderm in a direct developing frog: A potential parallel to the evolution of the amniote egg". Developmental Dynamics (İngilizce). 236 (5): 1259-1272. doi:10.1002/dvdy.21153.
^ Marjanović, David; Laurin, Michel (1 Haziran 2007). "Fossils, Molecules, Divergence Times, and the Origin of Lissamphibians". Systematic Biology. 56 (3): 369-388. doi:10.1080/10635150701397635. ISSN 1076-836X.
^ Wright, Jo (1999). "New Blood". Walking with Dinosaurs. Episode 1. BBC. Archived from the original on 2005-12-12.
^ "The Mass Extinctions: The Late Triassic Extinction". BBC. Archived from the original on 2006-08-13. Retrieved 2006-04-09.
^ "Archaeopteryx". ucmp.berkeley.edu. 3 Şubat 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.
^ "Angiosperms". tolweb.org. 2 Şubat 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.
^ Cascales-Miñana, Borja; Cleal, Christopher J. (2014). "The plant fossil record reflects just two great extinction events". Terra Nova (İngilizce). 26 (3): 195-200. doi:10.1111/ter.12086. 29 Mart 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Mart 2023.
^ "Ordovician-Silurian extinction | Overview & Facts | Britannica". www.britannica.com (İngilizce). 9 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.
^ "The Ordovician". ucmp.berkeley.edu. 9 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.
^ "Devonian extinctions | Definition & Facts | Britannica". www.britannica.com (İngilizce). 15 Temmuz 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Temmuz 2022.
^ "Big crater seen beneath ice sheet" (İngilizce). 3 Haziran 2006. 9 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.
^ Benton, M. J. (2003). When life nearly died : the greatest mass extinction of all time. New York: Thames & Hudson. ISBN 0-500-05116-X. OCLC 51031684. 24 Mayıs 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.
^ "end-Triassic extinction | Evidence & Facts | Britannica". www.britannica.com (İngilizce). 15 Temmuz 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Temmuz 2022.
^ Chaisson, Eric J. (2005). "Recent Fossils". Cosmic Evolution. Tufts Üniversitesi. Archived from the original on July 14, 2007. Retrieved 2006-04-09.
^ "The Cretaceous Period". ucmp.berkeley.edu. 9 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.
^ "Mesozoic Era | geochronology | Britannica". www.britannica.com (İngilizce). 17 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.
^ Kunin, W.E.; Gaston, Kevin, (Ed.) (1996). The Biology of Rarity: Causes and consequences of rare–common differences. ISBN 978-0-412-63380-5. 3 Şubat 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Mayıs 2015.
^ Stearns, Beverly Peterson; Stearns, S.C.; Stearns, Stephen C. (2000). Watching, from the Edge of Extinction. Yale University Press. s. preface x. ISBN 978-0-300-08469-6.
^ Novacek, Michael J. (8 Kasım 2014). "Prehistory's Brilliant Future". New York Times. 29 Aralık 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Aralık 2014.
^ Miller, G.; Spoolman S. (2012). Environmental Science – Biodiversity Is a Crucial Part of the Earth's Natural Capital. Cengage Learning. s. 62. ISBN 978-1-133-70787-5. 13 Nisan 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Aralık 2014.
^ Mora, Camilo; Tittensor, Derek P.; Adl, Sina; Simpson, Alastair G. B.; Worm, Boris (23 Ağu 2011). "How Many Species Are There on Earth and in the Ocean?". PLOS Biology (İngilizce). 9 (8): e1001127. doi:10.1371/journal.pbio.1001127. ISSN 1545-7885. PMC 3160336 $2. PMID 21886479. 9 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022. KB1 bakım: PMC biçimi (link)
^ "Researchers find that Earth may be home to 1 trillion species". www.nsf.gov (İngilizce). 4 Mayıs 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.
^ Locey, Kenneth J.; Lennon, Jay T. (24 Mayıs 2016). "Scaling laws predict global microbial diversity". Proceedings of the National Academy of Sciences (İngilizce). 113 (21): 5970-5975. doi:10.1073/pnas.1521291113. ISSN 0027-8424. PMC 4889364 $2. PMID 27140646. 7 Şubat 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Mart 2023. KB1 bakım: PMC biçimi (link)
^ Strauss, Bob. "The First Mammals:The Early Mammals of the Triassic, Jurassic and Cretaceous Periods". about.com. 2 Nisan 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Mayıs 2015.
^ "A Walking Whale: Ambulocetus". American Museum of Natural History. 1 Mayıs 2014. 25 Ocak 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Ocak 2016.
^ O'Neil, Dennis (2012). "Early Primate Evolution: The First Primates". Palomar College. 25 Aralık 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Ocak 2016.
^ "Andrewsarchus, "Superb Skull of a Gigantic Beast," Now on View in Whales Exhibit". American Museum of Natural History. 1 Mayıs 2014. 24 Ağustos 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Ocak 2016.
^ Voss, Manja; Antar, Mohammed Sameh M.; Zalmout, Iyad S.; Gingerich, Philip D. (9 Oca 2019). "Stomach contents of the archaeocete Basilosaurus isis: Apex predator in oceans of the late Eocene". PLOS ONE (İngilizce). 14 (1): e0209021. doi:10.1371/journal.pone.0209021. ISSN 1932-6203. PMC 6326415 $2. PMID 30625131. 9 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022. KB1 bakım: PMC biçimi (link)
^ George Dvorsky (13 Kasım 2013). "The world's first big cats came from Asia, not Africa". Io9.com. 19 Kasım 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Ocak 2016.
^ Hamon, N.; Sepulchre, P.; Lefebvre, V.; Ramstein, G. (1 Kasım 2013). "The role of eastern Tethys seaway closure in the Middle Miocene Climatic Transition (ca. 14 Ma)". Climate of the Past. 9: 2687-2702. doi:10.5194/cp-9-2687-2013. ISSN 1814-9332. 26 Temmuz 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.
^ "Panama: Isthmus that Changed the World". earthobservatory.nasa.gov (İngilizce). 31 Aralık 2003. 21 Nisan 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Nisan 2023.
^ Webb, S. David (2006). "THE GREAT AMERICAN BIOTIC INTERCHANGE: PATTERNS AND PROCESSES1". Annals of the Missouri Botanical Garden. 93 (2): 245-257. doi:10.3417/0026-6493(2006)93[245:TGABIP]2.0.CO;2. ISSN 0026-6493.
^ Ericson, David B.; Wollin, Goesta (13 Aralık 1968). "Pleistocene Climates and Chronology in Deep-Sea Sediments: Magnetic reversals give a time scale of 2 million years for a complete Pleistocene with four glaciations". Science (İngilizce). 162 (3859): 1227-1234. doi:10.1126/science.162.3859.1227. ISSN 0036-8075. 17 Aralık 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Aralık 2022.
^ Carto, Shannon L.; Weaver, Andrew J.; Hetherington, Renée; Lam, Yin; Wiebe, Edward C. (1 Şubat 2009). "Out of Africa and into an ice age: on the role of global climate change in the late Pleistocene migration of early modern humans out of Africa". Journal of Human Evolution (İngilizce). 56 (2): 139-151. doi:10.1016/j.jhevol.2008.09.004. ISSN 0047-2484. 6 Mart 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Aralık 2022.
^ Hutchins, Colin. "Rainforests not humans drove megafauna extinction in Southeast Asia". news.griffith.edu.au (İngilizce). 10 Ekim 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Aralık 2022.
^ Owen-Smith, Norman (1987). "Pleistocene extinctions: the pivotal role of megaherbivores". Paleobiology (İngilizce). 13 (3): 351-362. doi:10.1017/S0094837300008927. ISSN 0094-8373.
^ Jakobsson, Martin; Pearce, Christof; Cronin, Thomas M.; Backman, Jan; Anderson, Leif G.; Barrientos, Natalia; Björk, Göran; Coxall, Helen; de Boer, Agatha; Mayer, Larry A.; Mörth, Carl-Magnus (1 Ağustos 2017). "Post-glacial flooding of the Bering Land Bridge dated to 11 cal ka BP based on new geophysical and sediment records". Climate of the Past (İngilizce). 13 (8): 991-1005. doi:10.5194/cp-13-991-2017. ISSN 1814-9324. 17 Aralık 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Aralık 2022.
^ ^a ^b Wooller, Matthew J.; Saulnier-Talbot, Émilie; Potter, Ben A.; Belmecheri, Soumaya; Bigelow, Nancy; Choy, Kyungcheol; Cwynar, Les C.; Davies, Kimberley; Graham, Russell W.; Kurek, Joshua; Langdon, Peter. "A new terrestrial palaeoenvironmental record from the Bering Land Bridge and context for human dispersal". Royal Society Open Science. 5 (6): 180145. doi:10.1098/rsos.180145. PMC 6030284 $2. PMID 30110451. 17 Aralık 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Aralık 2022. KB1 bakım: PMC biçimi (link)
^ Blaschek, M.; Renssen, H. (27 Kasım 2013). "The impact of early Holocene Arctic shelf flooding on climate in an atmosphere–ocean–sea–ice model". Climate of the Past (İngilizce). 9 (6): 2651-2667. doi:10.5194/cp-9-2651-2013. ISSN 1814-9324. 5 Mart 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Mart 2023.
^ Elias, Scott A.; Crocker, Barnaby (1 Aralık 2008). "The Bering Land Bridge: a moisture barrier to the dispersal of steppe–tundra biota?". Quaternary Science Reviews. Ice Age Refugia and Quaternary Extinctions: An Issue of Quaternary Evolutionary Palaeoecology (İngilizce). 27 (27): 2473-2483. doi:10.1016/j.quascirev.2008.09.011. ISSN 0277-3791.
^ ^a ^b Meltzer, David J. (17 Kasım 2020). "Overkill, glacial history, and the extinction of North America's Ice Age megafauna". Proceedings of the National Academy of Sciences (İngilizce). 117 (46): 28555-28563. doi:10.1073/pnas.2015032117. ISSN 0027-8424. PMC 7682371 $2. PMID 33168739. 17 Aralık 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Aralık 2022. KB1 bakım: PMC biçimi (link)
^ Braje, Todd J.; Erlandson, Jon M. (1 Aralık 2013). "Human acceleration of animal and plant extinctions: A Late Pleistocene, Holocene, and Anthropocene continuum". Anthropocene. When Humans Dominated the Earth: Archeological Perspectives on the Anthropocene (İngilizce). 4: 14-23. doi:10.1016/j.ancene.2013.08.003. ISSN 2213-3054.
^ Barnosky, Anthony D.; Matzke, Nicholas; Tomiya, Susumu; Wogan, Guinevere O. U.; Swartz, Brian; Quental, Tiago B.; Marshall, Charles; McGuire, Jenny L.; Lindsey, Emily L.; Maguire, Kaitlin C.; Mersey, Ben (2011). "Has the Earth's sixth mass extinction already arrived?". Nature (İngilizce). 471 (7336): 51-57. doi:10.1038/nature09678. ISSN 1476-4687. 17 Aralık 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Aralık 2022.
^ Goren-Inbar, Naama; Alperson, Nira; Kislev, Mordechai E.; Simchoni, Orit; Melamed, Yoel; Ben-Nun, Adi; Werker, Ella (1 Nisan 2004). "Evidence of Hominin Control of Fire at Gesher Benot Ya`aqov, Israel". Science. 304: 725-728. doi:10.1126/science.1095443. ISSN 0036-8075. 1 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.
^ McClellan, James E., III (2006). Science and technology in world history : an introduction. 2nd ed. Harold Dorn. Baltimore: Johns Hopkins University Press. ISBN 0-8018-8359-8. OCLC 61687847.
^ Barham, L.; Duller, G. a. T.; Candy, I.; Scott, C.; Cartwright, C. R.; Peterson, J. R.; Kabukcu, C.; Chapot, M. S.; Melia, F.; Rots, V.; George, N. (20 Eylül 2023). "Evidence for the earliest structural use of wood at least 476,000 years ago". Nature (İngilizce): 1-5. doi:10.1038/s41586-023-06557-9. ISSN 1476-4687. 20 Eylül 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Eylül 2023.
^ Reed, David L.; Smith, Vincent S.; Hammond, Shaless L.; Rogers, Alan R.; Clayton, Dale H. (2004). "Genetic analysis of lice supports direct contact between modern and archaic humans". PLoS biology. 2 (11): e340. doi:10.1371/journal.pbio.0020340. ISSN 1545-7885. PMID 15502871. 9 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.
^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f McNeill 1999.
^ Gibbons, Ann (13 Haziran 2003). "Oldest Members of Homo sapiens Discovered in Africa". Science (İngilizce). 300 (5626): 1641-1641. doi:10.1126/science.300.5626.1641. ISSN 0036-8075. 9 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.
^ ^a ^b ^c Hopfe, Lewis M. (1987). Religions of the world. 4th ed. New York: Macmillan Pub. Co. ss. 17-19. ISBN 0-02-356930-1. OCLC 13699887.
^ Clottes, Authors: Jean. "Chauvet Cave (ca. 30,000 B.C.) | Essay | The Metropolitan Museum of Art | Heilbrunn Timeline of Art History". The Met’s Heilbrunn Timeline of Art History (İngilizce). 3 Ocak 2003 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Nisan 2023.
^ Atlas of world history. Concise ed. Patrick O'Brien. New York, NY: Oxford University Press. 2002. s. 16. ISBN 0-19-521921-X. OCLC 51931424.
^
- WASHBURN, S. L. (1959). "SPECULATIONS ON THE INTERRELATIONS OF THE HISTORY OF TOOLS AND BIOLOGICAL EVOLUTION". Human Biology. 31 (1): 21-31. ISSN 0018-7143. 9 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.
- Washburn, Sherwood L. (1960). "Tools and Human Evolution". Scientific American. 203 (3): 62-75. ISSN 0036-8733. 9 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.
- Gibson, Kathleen (1991). "Tools, Language and Intelligence: Evolutionary Implications". Man. 26 (2): 255-264. doi:10.2307/2803831. ISSN 0025-1496. 9 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.
^ Dawkins, Richard (1989). The selfish gene. New ed. Oxford: Oxford University Press. ss. 189-201. ISBN 0-19-217773-7. OCLC 20012195.
^ Perreault, Charles (14 Eyl 2012). "The Pace of Cultural Evolution". PLOS ONE (İngilizce). 7 (9): e45150. doi:10.1371/journal.pone.0045150. ISSN 1932-6203. PMC 3443207 $2. PMID 23024804. 20 Mart 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Mart 2023. KB1 bakım: PMC biçimi (link)
^ Snyder, Brian F. (1 Temmuz 2020). "The genetic and cultural evolution of unsustainability". Sustainability Science (İngilizce). 15 (4): 1087-1099. doi:10.1007/s11625-020-00803-z. ISSN 1862-4057. PMC 7133775 $2. PMID 32292525. KB1 bakım: PMC biçimi (link)
^ Tudge, Colin (1998). Neanderthals, bandits and farmers: how agriculture really began. Londra: Weidenfeld & Nicolson. ISBN 0-297-84258-7. OCLC 40511277.
^ Diamond, Jared M. (2002). Tüfek, mikrop ve çelik : insan topluluklarının yazgıları. Ülker İnce. Ankara: TÜBİTAK. ISBN 975-403-271-8. OCLC 51267462.
^ ^a ^b
- "Key Components of Civilization | National Geographic Society". education.nationalgeographic.org. 1 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.
- Armelagos, George J.; Goodman, Alan H.; Jacobs, Kenneth H. (1 Eylül 1991). "The origins of agriculture: Population growth during a period of declining health". Population and Environment (İngilizce). 13 (1): 9-22. doi:10.1007/BF01256568. ISSN 1573-7810.
- Hassan, Fekri A.; Sengel, Randal A. (1973). "On Mechanisms of Population Growth During the Neolithic". Current Anthropology. 14 (5): 535-542. ISSN 0011-3204. 9 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.
- "What was the Neolithic Revolution?". Culture (İngilizce). 5 Nisan 2019. 9 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.
- Zahid, H. Jabran; Robinson, Erick; Kelly, Robert L. (26 Ocak 2016). "Agriculture, population growth, and statistical analysis of the radiocarbon record". Proceedings of the National Academy of Sciences (İngilizce). 113 (4): 931-935. doi:10.1073/pnas.1517650112. ISSN 0027-8424. PMC 4743794 $2. PMID 26699457. 9 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022. KB1 bakım: PMC biçimi (link)
^ Gross, Michael (4 Aralık 2012). "The evolution of writing". Current Biology (İngilizce). 22 (23): R981-R984. doi:10.1016/j.cub.2012.11.032. ISSN 0960-9822. PMID 23346575. 11 Ekim 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.
^ Voogt, Alex de (1 Ocak 2012). Invention and Borrowing in the Development and Dispersal of Writing Systems (İngilizce). Brill. doi:10.1163/9789004217003_002. ISBN 978-90-04-21700-3. 9 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.
^
- "Guaranteeing Access to Knowledge: The Role of Libraries". www.wipo.int (İngilizce). 9 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.
- "A Brief History of Libraries | Britannica". www.britannica.com (İngilizce). 9 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.
- Cartwright, Mark. "Libraries in the Ancient World". World History Encyclopedia (İngilizce). 9 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.
^ Maisels, Charles Keith. The Emergence of Civilization: From Hunting and Gathering to Agriculture, Cities, and the State of the Near East. doi:10.4324/9780203450642. 9 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.
^
- Grant, Edward (2007). "Ancient Egypt to Plato". A History of Natural Philosophy: From the Ancient World to the Nineteenth Century. First. New York, New York: Cambridge University Press. ss. 1-26. ISBN 978-052-1-68957-1.
- Lindberg, David C. (2007). "Science before the Greeks". The beginnings of Western science: the European Scientific tradition in philosophical, religious, and institutional context. Second. Chicago, Illinois: University of Chicago Press. ss. 1-20. ISBN 978-0-226-48205-7.
- Lloyd, G. E. R. (2002). The ambitions of curiosity : understanding the world in ancient Greece and China. Cambridge, UK: Cambridge University Press. ISBN 0-521-81542-8. OCLC 49513186.
- Maisels, Charles Keith. Early Civilizations of the Old World: The Formative Histories of Egypt, The Levant, Mesopotamia, India and China. doi:10.4324/9780203449509. 9 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.
^
- Cline, Eric H. (2011). Ancient empires : from Mesopotamia to the rise of Islam. Mark W. Graham. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-88911-7. OCLC 688559404.
- Foster, Benjamin R. The Age of Agade: Inventing empire in ancient Mesopotamia. doi:10.4324/9781315686561. 9 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.
- Chase-Dunn, C., Niemeyer, R., Alvarez, A., Inoue, H., Lawrence, K., & Love, J. (2012). Cycles of Rise and Fall, Upsweeps and Collapses: Changes in the scale of settlements and polities since the Bronze Age Globalistics and Globalization Studies/Edited by Leonid E. Grinin, Ilya V. Ilyin and, 79. 9 Ekim 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
^ Jonathan Daly (19 Aralık 2013). The Rise of Western Power: A Comparative History of Western Civilization. A&C Black. ss. 7-9. ISBN 978-1-4411-1851-6.
^
- Roman Catholicism 6 Mayıs 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., "Roman Catholicism, Christian church that has been the decisive spiritual force in the history of Western civilization".
- Caltron J.H Hayas, Christianity and Western Civilization (1953), Stanford University Press, p. 2: That certain distinctive features of our Western civilization—the civilization of western Europe and of America—have been shaped chiefly by Judaeo–Christianity, Catholic and Protestant.
- Orlandis, José. (1993). A short history of the catholic Church. 2nd English ed. Blackrock, County Dublin: Four Courts Press. ISBN 1-85182-125-2. OCLC 30154737.
- "How The Catholic Church Built Western Civilization2">Thomas E. Woods and Antonio Canizares, 2012, "How the Catholic Church Built Western Civilization," Reprint edn., Washington, D.C.: Regnery History, 1596983280, see accessed 8 December 2014. p. 1: "Western civilization owes far more to Catholic Church than most people—Catholic included—often realize. ^{[ölü/kırık bağlantı]}
- Marvin Perry (1 Ocak 2012). Western Civilization: A Brief History, Volume I: To 1789. Cengage Learning. ss. 33-. ISBN 978-1-111-83720-4.
- Spielvogel, Jackson J. (2016). Western Civilization: A Brief History, Volume I: To 1715. Cengage Learning. s. 156. ISBN 978-1-305-63347-6.
- Neill, T. P. (1957). Readings in the History of Western Civilization, Volume 2. Newman Press. s. 224.
- O'Collins, Gerald; Farrugia, Maria (2003). Catholicism: The Story of Catholic Christianity. Oxford University Press. s. v (preface). ISBN 978-0-19-925995-3.
^ "Bayt al-Hikmah". Encyclopedia Britannica. 4 Kasım 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2016.
^ Alabi, Aliyu S. (3 Temmuz 2014). "House of Wisdom—How the Arabs Transformed Western Civilization". Journal of Muslim Minority Affairs. 34 (3): 333-335. doi:10.1080/13602004.2014.946763. ISSN 1360-2004.
^ Algeriani, Adel Abdul-Aziz; Mohadi, Mawloud (2 Ağustos 2020). "The House of Wisdom (Bayt al-Hikmah) and Its Civilizational Impact on Islamic libraries: A Historical Perspective | Mediterranean Journal of Social Sciences" (İngilizce). doi:10.1515/mjss-2017-0036. 29 Mart 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Mart 2023.
^ Bideleux, Robert; Jeffries, Ian (1998). A history of eastern Europe: crisis and change. Routledge. s. 48. ISBN 978-0-415-16112-1.
^ "Christopher Columbus | Biography, Nationality, Voyages, Ships, Route, & Facts | Britannica". www.britannica.com (İngilizce). 19 Haziran 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Mart 2023.
^ "Roman Catholicism - The age of Reformation and Counter-Reformation | Britannica". www.britannica.com (İngilizce). 5 Eylül 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Mart 2023.
^ JACOB, MARGARET C. (2019). The Secular Enlightenment. Princeton University Press. ISBN 978-0-691-16132-7. 22 Mart 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Mart 2023.
^ Palmer, R. R. (1995). A history of the modern world. 8th ed. Joel Colton. New York: Alfred A. Knopf. ISBN 0-679-43253-1. OCLC 50662457.
^ Nationalism in the age of the French Revolution. Otto Dann, J. R. Dinwiddy. Londra: Hambledon Press. 1988. ISBN 0-907628-97-4. OCLC 17952792.
^ "World War I | History, Summary, Causes, Combatants, Casualties, Map, & Facts | Britannica". www.britannica.com (İngilizce). 16 Haziran 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Mart 2023.
^ "World War II | Facts, Summary, History, Dates, Combatants, & Causes | Britannica". www.britannica.com (İngilizce). 12 Haziran 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Mart 2023.
^ Tomuschat, Christian (25 Ekim 1995). The United Nations at Age Fifty: A Legal Perspective (İngilizce). Martinus Nijhoff Publishers. ISBN 978-90-411-0145-7.
^ "Milestones: 1914–1920 - Office of the Historian". history.state.gov. 4 Şubat 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Mart 2023.
^ "League of Nations | Definition & Purpose | Britannica". www.britannica.com (İngilizce). 15 Haziran 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Mart 2023.
^ "'The League is Dead. Long Live the United Nations.'". The National WWII Museum | New Orleans (İngilizce). 19 Nisan 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Mart 2023.
^ Fabry, Mikulas (2010). Recognizing states : international society and the establishment of new states since 1776. Oxford: Oxford University Press. ss. 147-178. doi:10.1093/acprof:oso/9780199564446.003.0006. ISBN 978-0-19-157316-3. OCLC 610210390.
^ Watts, M. (2009). "Neocolonialism". International Encyclopedia of Human Geography (İngilizce). ss. 360-364. doi:10.1016/B978-008044910-4.00109-7. ISBN 9780080449104. 22 Mart 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Mart 2023.
^ "Cold War - Gorbachev and the reunification of Germany | Britannica". www.britannica.com (İngilizce). 13 Kasım 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Mart 2023.
^ "Cold Conflict". The National WWII Museum | New Orleans (İngilizce). 4 Ağustos 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Mart 2023.
^ "History of the EU". www.ab.gov.tr. 6 Ağustos 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Mart 2023.
^ "EUR-Lex - xy0026 - EN - EUR-Lex". eur-lex.europa.eu (İngilizce). 7 Temmuz 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Mart 2023.
^ "The Global Network". education.nationalgeographic.org (İngilizce). 29 Haziran 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Mart 2023.
^ "World Economic and Social Survey 2004" (PDF). United Nations Department of Economic and Social Affairs (İngilizce). United Nations Publishing Section. 2004. s. 5. 1 Eylül 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 24 Mart 2023.
^ ^a ^b "History of technology - Space-age technology | Britannica". www.britannica.com (İngilizce). 3 Ağustos 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Mart 2023.
^
- Mahoney, Michael S. (1988). "The History of Computing in the History of Technology". Annals of the History of Computing. 10 (2): 113-125. doi:10.1109/MAHC.1988.10011. ISSN 0164-1239. 9 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.
- Hulla, Je; Sahu, Sc; Hayes, Aw (2015). "Nanotechnology: History and future". Human & Experimental Toxicology (İngilizce). 34 (12): 1318-1321. doi:10.1177/0960327115603588. ISSN 0960-3271. 12 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022. .
- Cirincione, Joseph (2008). Bomb Scare: The History and Future of Nuclear Weapons. Columbia University Press. doi:10.7312/ciri13510. 9 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.
- "History of genetic engineering". Royal Society Te Apārangi. 9 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.
^
- Block, D. (2004). Globalization, transnational communication and the Internet International journal on multicultural societies, 6(1), 13-28. 9 Ekim 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- Bishop, T., Reinke, J., & Adams, T. (2011). Globalization: trends and perspectives. Journal of International Business Research, 10(1), 117.
- An Encyclopaedia of the history of technology. Ian McNeil. Londra: Routledge. 1990. ISBN 0-203-33017-X. OCLC 17837399.
- Derry, T. K. (1993). A short history of technology : from the earliest times to A.D. 1900. Trevor Illtyd Williams. New York: Dover Publications. ISBN 0-486-27472-1. OCLC 27187567.
^
- Spash, Clive L. (1 Ağustos 2017). "Environmentalism and Democracy in the Age of Nationalism and Corporate Capitalism". Environmental Values. 26 (4): 403-412. doi:10.3197/096327117X14976900137322.
- Honnacker, Ana (9 Aralık 2020). "Environmentalism and Democracy". European Journal of Pragmatism and American Philosophy (İngilizce). XII (2). doi:10.4000/ejpap.2132. ISSN 2036-4091. 9 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.
- Stroup, Michael D. (1 Eylül 2008). "Separating the influence of capitalism and democracy on women's well-being". Journal of Economic Behavior & Organization (İngilizce). 67 (3): 560-572. doi:10.1016/j.jebo.2007.08.005. ISSN 0167-2681.
^
- "Decline of Global Extreme Poverty Continues but Has Slowed". World Bank (İngilizce). 6 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.
- Baker, Rachel E.; Mahmud, Ayesha S.; Miller, Ian F.; Rajeev, Malavika; Rasambainarivo, Fidisoa; Rice, Benjamin L.; Takahashi, Saki; Tatem, Andrew J.; Wagner, Caroline E.; Wang, Lin-Fa; Wesolowski, Amy (2022). "Infectious disease in an era of global change". Nature Reviews Microbiology (İngilizce). 20 (4): 193-205. doi:10.1038/s41579-021-00639-z. ISSN 1740-1534. PMC 8513385 $2. PMID 34646006. 5 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022. KB1 bakım: PMC biçimi (link)
- Dore, G. J. (2000). "Infectious diseases in the 21st century. Are we entering the hot zone?". Australian Family Physician. 29 (7): 627-630. ISSN 0300-8495. PMID 10914445. 15 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.
- "Is There Really Evidence for a Decline of War? | One Earth Future". oneearthfuture.org (İngilizce). 9 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.
^
- Vörösmarty, Charles J.; Green, Pamela; Salisbury, Joseph; Lammers, Richard B. (14 Temmuz 2000). "Global Water Resources: Vulnerability from Climate Change and Population Growth". Science (İngilizce). 289 (5477): 284-288. doi:10.1126/science.289.5477.284. ISSN 0036-8075. 9 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.
- "Population growth, environmental degradation and climate change". Birleşmiş Milletler (İngilizce). 11 Temmuz 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.
- Boretti, Alberto; Rosa, Lorenzo (31 Temmuz 2019). "Reassessing the projections of the World Water Development Report". npj Clean Water (İngilizce). 2 (1): 1-6. doi:10.1038/s41545-019-0039-9. ISSN 2059-7037. 9 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.
^ Jenks, Andrew L. (2012). The cosmonaut who couldn't stop smiling : the life and legend of Yuri Gagarin. DeKalb, Ill.: Northern Illinois University Press. ISBN 978-1-5017-5286-5. OCLC 1147834225.
^ Roberts, Greg (1 Nisan 2011). "Yuri Gagarin - the columbus of space : historical". MNASSA : Monthly Notes of the Astronomical Society of South Africa. 70 (3_4): 57-60. doi:10.10520/EJC76816.
^ "Human Spaceflight and Exploration – European Participating States" (2006). ESA. 30 Temmuz 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
^ "Expedition 13: Science, Assembly Prep on Tap for Crew" (2006). NASA. 14 Haziran 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
^ Berners-Lee, T., Cailliau, R., Luotonen, A., Nielsen, H. F., & Secret, A. (1994). The world-wide web. 10 Ekim 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Communications of the ACM, 37(8), 76-82.
^ Choudhury, N. (2014). World wide web and its journey from web 1.0 to web 4.0. 9 Ekim 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. International Journal of Computer Science and Information Technologies, 5(6), 8096-8100.
^ Algosaibi, A. A., Albahli, S., & Melton, A. (2015). World Wide Web: A survey of its development and possible future trends 26 Nisan 2023 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. The 16th international conference on internet computing and big data-ICOMP. Cilt 15. ss. 79-84.

Bibliyografya[değiştir | kaynağı değiştir]

Stanley, Steven M. (2005), Earth System History, Freeman, ISBN 978-0-7167-3907-4, 28 Kasım 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 13 Kasım 2021 .
Gradstein, F.M.; Ogg, James George; Smith, Alan Gilbert, (Ed.) (2004), A Geological Time Scale 2004, Cambridge University Press, ISBN 978-0-521-78673-7, 29 Kasım 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 13 Kasım 2021 .
Gradstein, Felix M.; Ogg, James G.; van Kranendonk, Martin (2008), "On the Geological Time Scale 2008" (PDF), Uluslararası Stratigrafi Komisyonu, 28 Ekim 2012 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi, erişim tarihi: 28 Ekim 2012 .
Lunine, Jonathan I (1999), Earth: Evolution of a Habitable World, Cambridge University Press, doi:10.1111/maps.12339, ISBN 978-0-521-64423-5, 28 Kasım 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 28 Kasım 2022 .
McNeill, Willam H. (1999), A World History, Oxford University Press, ISBN 978-0-19-511615-1, 29 Kasım 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 9 Ekim 2022
Dalrymple, G.B. (1991). The Age of the Earth. California: Stanford University Press. ISBN 978-0-8047-1569-0. 29 Kasım 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Kasım 2022.
Dalrymple, G. Brent (2001). "The age of the Earth in the twentieth century: a problem (mostly) solved". Geological Society, London, Special Publications. 190 (1): 205-221. Bibcode:2001GSLSP.190..205D. doi:10.1144/GSL.SP.2001.190.01.14. 7 Haziran 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Nisan 2012.
Dawkins, Richard (2014). Ataların Hikâyesi. Fethi, Ahmet tarafından çevrildi. Hil Yayınları. ISBN 978-9757-638-346. 25 Mart 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Ekim 2022.
Levin, H.L. (2009). The Earth Through Time (9.9isbn=978-0-470-38774-0 bas.). Saunders College Publishing. 28 Kasım 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Kasım 2022.
Melosh, H. J.; Vickery, A. M. & Tonks, W. B. (1993). Impacts and the early environment and evolution of the terrestrial planets, in Levy, H. J. & Lunine, Jonathan I. (eds.): Protostars and Planets III, University of Arizona Press, Tucson, pp. 1339–1370.
Stern, T.W.; Bleeker, W. (1998). "Age of the world's oldest rocks refined using Canada's SHRIMP: The Acasta Gneiss Complex, Northwest Territories, Canada". Geoscience Canada. 25: 27-31. 28 Kasım 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Kasım 2022.
Wetherill, G.W. (1991). "Occurrence of Earth-Like Bodies in Planetary Systems". Science. 253 (5019): 535-538. Bibcode:1991Sci...253..535W. doi:10.1126/science.253.5019.535. PMID 17745185. 28 Kasım 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Kasım 2022.

Konuyla ilgili yayınlar[değiştir | kaynağı değiştir]

Anderson, Don L. (2007-04-12). New Theory of the Earth 25 Nisan 2023 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (İngilizce). Cambridge University Press. ISBN 978-1-139-46208-2.
Beerling, D. J. (2017). The emerald planet : how plants changed Earth's history. First edition. Oxford. ISBN 978-0-19-879832-3. OCLC 974502494.
Benton, M. J. (2003). When life nearly died : the greatest mass extinction of all time. New York: Thames & Hudson. ISBN 0-500-05116-X. OCLC 51031684.
Bonneuil, Christophe; Fressoz, Jean-Baptiste (12 Ocak 2016). The Shock of the Anthropocene: The Earth, History and Us (İngilizce). Verso Books. ISBN 978-1-78478-082-1. 25 Nisan 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Nisan 2023.
Brahic, Andre; Tapponier, Paul; Brown, Lester R.; Girardon, Jacques (2002). Yerkürenin en güzel tarihi. İstanbul: Türkiye İş Bankası Yayınları. ISBN 975-458-356-0. OCLC 51270287.
Fortey, Richard (2011-03-23). Life: A Natural History of the First Four Billion Years of Life on Earth 25 Nisan 2023 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (İngilizce). Knopf Doubleday Publishing Group. ISBN 978-0-307-76118-7.
Gould, Stephen Jay (1989). Wonderful life : the Burgess Shale and the nature of history. First edition. New York. ISBN 0-393-02705-8. OCLC 18983518.
Hazen, Robert M. (2012). The story of Earth : the first 4.5 billion years, from stardust to living planet. New York, NY. ISBN 0-14-312364-5. OCLC 855792534.
İnan, Nurdan (1 Ocak 2017). Tarihsel Jeoloji. Seçkin Yayıncılık. ISBN 9789750245466. 16 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Ekim 2022.
Jeffreys, Harold (1924). The Earth: Its Origin, History and Physical Constitution 25 Nisan 2023 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (İngilizce). University Press.
Knoll, Andrew H. (2021). Dünyanın Kısa Tarihi: Sekiz Bölümde Dört Milyar Yıl. ISBN 9786257425254. OCLC 1245424941. 15 Ocak 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Mart 2023.
Knoll, Andrew H. (2003). Life on a young planet : the first three billion years of evolution on Earth. Princeton, N.J.: Princeton University Press. ISBN 0-691-00978-3. OCLC 50604948.
Levin, Harold L.; Jr, David T. King (2016-06-21). The Earth Through Time 25 Nisan 2023 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (İngilizce). John Wiley & Sons. ISBN 978-1-119-22834-9.
McPhee, John (1998). Annals of the former world. First edition. New York. ISBN 0-374-10520-0. OCLC 37588534.
Rudwick, M. J. S. (2017). Yeryüzünün tarihi. Delik Berligen Cenkçiler. İstanbul. ISBN 978-605-9902-66-3. OCLC 1373160067.
Switek, Brian (2012). Written in stone : the hidden secrets of fossils and the story of life on Earth. London: Icon. ISBN 978-1-84831-342-2. OCLC 757931950.
Torsvik, Trond H.; Cocks, L. Robin M. (2016-10-31). Earth History and Palaeogeography. 1. Cambridge University Press. doi:10.1017/9781316225523. ISBN 978-1-316-22552-3.
Ward, Peter D. (2009). The medea hypothesis : is life on earth ultimately self-destructive?. Princeton: Princeton University Press. ISBN 978-1-4008-2988-0. OCLC 438732696.
Zalasiewicz, J. A. (2010). The planet in a pebble : a journey into Earth's deep history. Oxford: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-956970-0. OCLC 624411936.

Dış bağlantılar[değiştir | kaynağı değiştir]

Dünya: Bir Gezegenin Oluşumu (İngilizce orijinal adıyla Earth: Making of a Planet) - National Geographic Channel tarafından hazırlanmış, yerkürenin oluşumunu anlatan animasyonlu bir belgesel. 6 Kasım 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
Mavi Gezegen: Yerküre üzerindeki yaşamın kökenine ve evrimine jeolojik bir bakış açısı - JMO tarafından yayınlanan bir popüler bilim dergisi. 2016, sayı 1. 6 Kasım 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
Davies, Paul. "Quantum leap of life ". The Guardian. 20 Aralık 2005 - Yaşamın kökeninde kuantum sistemlerinin rolü üzerine spekülasyonlar. 2 Ekim 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
Evolution timeline (Flash Player kullanmaktadır) - Yaşamın öyküsünün animasyonu. Büyük Patlama'dan Dünya'nın oluşumuna, bakterilerin ve diğer organizmaların gelişimine ve son olarak insanın yükselişine kadar birçok bilgi içerir. 22 Ekim 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
25 biggest turning points in Earth History - 15 Ağustos 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. BBC
Evolution of the Earth - Dünyanın evrimindeki kayda değer olayların zaman çizelgesi. 25 Şubat 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
The Earth's Origins – In Our Time, BBC.
Ageing the Earth - Richard Corfield, Hazel Rymer & Henry Gee ile BBC Radio 4 üzerinde gerçekleştirilen bir tartışma (In Our Time, 20 Kasım 2003). 2 Ekim 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.

[40] Plüton'un uydusu Charon daha büyüktür^[38] ancak Plüton bir cüce gezegen olarak tanımlanır.^[39]

[57] Dünya'nın soluk mavi nokta fotoğrafına ithafen.

[FOOTNOTEStanley2005-1] ^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Stanley 2005.

[FOOTNOTEGradstein,_Ogg_&_Smith2004-2] Gradstein, Ogg & Smith 2004.

[StratChart_2022-3] "Stratigraphic Chart 2022" (PDF). Uluslararası Stratigrafi Komisyonu. Şubat 2022. 2 Nisan 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 22 Nisan 2022.

[4] Righter, K.; Schonbachler, M. (7 Mayıs 2018). "Ag Isotopic Evolution of the Mantle During Accretion: New Constraints from Pd and Ag Metal-Silicate Partitioning". Differentiation: Building the Internal Architecture of Planets. Cilt 2084. s. 4034. Bibcode:2018LPICo2084.4034R. 6 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Ekim 2020.

[5] Valley, John W.; Peck, William H.; King, Elizabeth M.; Wild, Simon A. (2002). "A cool early Earth". Geology. ss. 351-354. doi:10.1130/0091-7613(2002)030<0351:ACEE>2.0.CO;2. 12 Temmuz 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Mart 2023.

[6] "The Archean Eon and the Hadean". ucmp.berkeley.edu. 9 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.

[7] Taylor, G. Jeffrey. "Origin of the Earth and Moon". Solar System Exploration. NASA. 8 Mart 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi.

[8] "Archean Eon | Atmosphere, Timeline, and Facts | Britannica". www.britannica.com (İngilizce). 9 Ocak 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.

[:24-9] "The Proterozoic Era". ucmp.berkeley.edu. 16 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.

[:25-10] "SNOWBALL EARTH". www.snowballearth.org. 9 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.

[11] "GEOL 102 The Proterozoic Eon II: Rodinia and Pannotia". www.geol.umd.edu. 18 Ağustos 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.

[12] Scotese, Christopher R. (2009). "Late Proterozoic plate tectonics and palaeogeography: a tale of two supercontinents, Rodinia and Pannotia". Geological Society, London, Special Publications. 326 (1): 67-83. doi:10.1144/sp326.4. ISSN 0305-8719.

[13] Parry, L., & Pisani, D. (2016), R. Kliman (Ed.), "The Cambrian Explosion: A Molecular Paleobiological Overview", Encyclopedia of Evolutionary Biology, Amsterdam: Elsevier, ss. 246-253, doi:10.1016/B978-0-12-800049-6.00271-7, 27 Mart 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 27 Mart 2023

[14] 

"Phanerozoic Eon | geochronology | Britannica". www.britannica.com (İngilizce). 17 Mart 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.

Climate change : observed impacts on planet Earth. T. M. Letcher (1. bas.). Amsterdam: Elsevier. 2009. ISBN 978-0-444-53301-2. OCLC 424572006.

Ancient supercontinents and the paleogeography of earth. Lauri J. Pesonen, Lauri J. Pesonen, Johanna Salminen, Sten-Åke Elming, David A. D. Evans, Toni Veikkolainen. Amsterdam, Netherlands. 2021. ISBN 978-0-12-818534-6. OCLC 1273969504.

[17] "Phanerozoic Eon | geochronology | Britannica". www.britannica.com (İngilizce). 17 Mart 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.

[18] Climate change : observed impacts on planet Earth. T. M. Letcher (1. bas.). Amsterdam: Elsevier. 2009. ISBN 978-0-444-53301-2. OCLC 424572006.

[19] Ancient supercontinents and the paleogeography of earth. Lauri J. Pesonen, Lauri J. Pesonen, Johanna Salminen, Sten-Åke Elming, David A. D. Evans, Toni Veikkolainen. Amsterdam, Netherlands. 2021. ISBN 978-0-12-818534-6. OCLC 1273969504.

[FOOTNOTEGradstein,_Ogg_&_van_Kranendonk2008-15] ^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Gradstein, Ogg & van Kranendonk 2008.

[16] The solar system. 3rd ed. Thérèse Encrenaz, Thérèse Encrenaz. Berlin: Springer. 2004. s. 89. ISBN 3-540-00241-3. OCLC 52860168.

[17] Matson, John (7 Temmuz 2010), "Luminary Lineage: Did an Ancient Supernova Trigger the Solar System's Birth?", Scientific American, 13 Temmuz 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 13 Nisan 2012

[Goldreich1973-18] P. Goldreich (1973). "The Formation of Planetesimals". Astrophysical Journal. 183: 1051-1062. doi:10.1086/152291.

[:0-19] Newman, William L. (1997). "Age of the Earth". U.S. Geological Survey. 23 Aralık 2005 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Ocak 2006.

[20] Stassen, Chris (10 Eylül 2005), "The Age of the Earth", TalkOrigins Archive, 20 Ağustos 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 30 Aralık 2008

[21] Dalrymple, G. Brent (2001). "The age of the Earth in the twentieth century: a problem (mostly) solved". Special Publications, Geological Society of London. 190 (1): 205-221. Bibcode:2001GSLSP.190..205D. doi:10.1144/GSL.SP.2001.190.01.14.

[22] Manhesa, Gérard; Allègre, Claude J.; Dupréa, Bernard; Hamelin, Bruno (1980). "Lead isotope study of basic-ultrabasic layered complexes: Speculations about the age of the earth and primitive mantle characteristics". Earth and Planetary Science Letters. 47 (3): 370-382. Bibcode:1980E&PSL..47..370M. doi:10.1016/0012-821X(80)90024-2.

[23] Yin, Qingzhu; Jacobsen, S.B.; Yamashita, K.; Blichert-Toft, J.; Télouk, P.; Albarède, F. (2002), "A short timescale for terrestrial planet formation from Hf-W chronometry of meteorites", Nature, 418 (6901), ss. 949-952, Bibcode:2002Natur.418..949Y, doi:10.1038/nature00995, PMID 12198540

[24] Kokubo, Eiichiro; Ida, Shigeru (2002), "Formation of protoplanet systems and diversity of planetary systems", The Astrophysical Journal, 581 (1), ss. 666-680, Bibcode:2002ApJ...581..666K, doi:10.1086/344105

[25] Charles Frankel (1996), Volcanoes of the Solar System, Cambridge University Press, ss. 7-8, ISBN 978-0-521-47770-3

[26] van Hunen (2007). "Plate tectonics on the early Earth: Limitations imposed by strength and buoyancy of subducted lithosphere". Lithos. 103 (1–2): 217-235. doi:10.1016/j.lithos.2007.09.016.

[27] J.A. Jacobs (1953). "The Earth's inner core". Nature. 172 (4372): 297-298. doi:10.1038/172297a0.

[:1-28] Wilde, S.A.; Valley, J.W.; Peck, W.H. & Graham, C.M. (2001), "Evidence from detrital zircons for the existence of continental crust and oceans on the Earth 4.4 Gyr ago" (PDF), Nature, 409 (6817), ss. 175-178, Bibcode:2001Natur.409..175W, doi:10.1038/35051550, PMID 11196637, 1 Eylül 2006 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi, erişim tarihi: 25 Mayıs 2013

[29] Lindsey, Rebecca; David Morrison; Robert Simmon (1 Mart 2006), "Ancient crystals suggest earlier ocean", Earth Observatory, NASA, 12 Mayıs 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 18 Nisan 2012

[30] Cavosie, A.J.; Valley, J.W.; Wilde, S.A.; Edinburgh Ion Microprobe Facility (E.I.M.F.) (2005), "Magmatic δ¹⁸O in 4400–3900 Ma detrital zircons: A record of the alteration and recycling of crust in the Early Archean", Earth and Planetary Science Letters, 235 (3–4), ss. 663-681, Bibcode:2005E&PSL.235..663C, doi:10.1016/j.epsl.2005.04.028

[31] Belbruno, E.; Gott, J. Richard III (2005), "Where Did The Moon Come From?", The Astronomical Journal, 129 (3), ss. 1724-1745, arXiv:astro-ph/0405372 $2, Bibcode:2005AJ....129.1724B, doi:10.1016/j.epsl.2005.04.028

[32] Münker, Carsten; Jörg A. Pfänder; Stefan Weyer; Anette Büchl; Thorsten Kleine; Klaus Mezger (4 Temmuz 2003), "Evolution of Planetary Cores and the Earth-Moon System from Nb/Ta Systematics", Science, 301 (5629), ss. 84-87, Bibcode:2003Sci...301...84M, doi:10.1126/science.1084662, PMID 12843390, 2 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 13 Nisan 2012

[33] Nield, Ted (2009), "Moonwalk" (PDF), Geoscientist, Geological Society of London, 18 (9), s. 8, 5 Haziran 2011 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi, erişim tarihi: 18 Nisan 2012

[34] Britt, Robert Roy (24 Temmuz 2002), New Insight into Earth's Early Bombardment, Space.com, 20 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 9 Şubat 2012

[35] Green, Jack (2011), "Academic Aspects of Lunar Water Resources and Their Relevance to Lunar Protolife", International Journal of Molecular Sciences, 12 (9), ss. 6051-6076, doi:10.3390/ijms12096051, PMC 3189768 $2, PMID 22016644, 5 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi

[36] Taylor, Thomas N.; Edith L. Taylor; Michael Krings (2006), Paleobotany: the biology and evolution of fossil plants, Academic Press, s. 49, ISBN 978-0-12-373972-8

[37] Steenhuysen, Julie (21 Mayıs 2009), Study turns back clock on origins of life on Earth, Reuters.com, 2 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 21 Mayıs 2009

[38] "Space Topics: Pluto and Charon". The Planetary Society. 18 Şubat 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Nisan 2010.

[39] "Pluto: Overview". Solar System Exploration. National Aeronautics and Space Administration. 16 Aralık 2002 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Nisan 2012.

[41] Kleine, T.; Palme, H.; Mezger, K.; Halliday, A.N. (2005), "Hf-W Chronometry of Lunar Metals and the Age and Early Differentiation of the Moon", Science, 310 (5754), ss. 1671-1674, Bibcode:2005Sci...310.1671K, doi:10.1126/science.1118842, PMID 16308422

[:2-42] Halliday, A.N. (2006). "The Origin of the Earth; What's New?". Elements. 2 (4): 205–210. doi:10.2113/gselements.2.4.205.

[43] Halliday, Alex N. (2008). "A young Moon-forming giant impact at 70–110 million years accompanied by late-stage mixing, core formation and degassing of the Earth". Philosophical Transactions of the Royal Society A. 366 (1883): 4163–4181. Bibcode:2008RSPTA.366.4163H 5 Ekim 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. doi:10.1098/rsta.2008.0209. PMID 18826916 8 Ekim 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. S2CID 25704564.

[44] Williams, David R. (2004). "Earth Fact Sheet" 8 Mayıs 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. NASA. 9 Ağustos 2010 tarihinde alınmıştır.

[:3-45] High Energy Astrophysics Science Archive Research Center (HEASARC). "StarChild Question of the Month for October 2001" 29 Temmuz 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Goddard Uzay Uçuş Merkezi. Retrieved 20 April 2012.

[46] Canup, R.M.; Asphaug, E. (2001). "Origin of the Moon in a giant impact near the end of the Earth's formation". Nature. 412 (6848): 708–712. Bibcode:2001Natur.412..708C 5 Ekim 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. doi:10.1038/35089010. PMID 11507633 8 Ekim 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. S2CID 4413525.

[47] Liu, Lin-Gun (1992). "Chemical composition of the Earth after the giant impact". Earth, Moon, and Planets. 57 (2): 85–97. Bibcode:1992EM&P...57...85L 5 Ekim 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. doi:10.1007/BF00119610. S2CID 120661593.

[48] Newsom, Horton E.; Taylor, Stuart Ross (1989). "Geochemical implications of the formation of the Moon by a single giant impact". Nature. 338 (6210): 29–34. Bibcode:1989Natur.338...29N 5 Ekim 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. doi:10.1038/338029a0. S2CID 4305975.

[49] Taylor, G. Jeffrey (April 26, 2004). "Origin of the Earth and Moon". NASA. Archived from the original on October 31, 2004. Retrieved 2006-03-27., Taylor (2006) at the NASA website.

[:6-50] Davies, Geoffrey F. (2011). Mantle convection for geologists. Cambridge: Cambridge University Press. doi:10.1017/CBO9780511973413. ISBN 978-0-521-19800-4.

[51] Cattermole, Peter; Moore, Patrick (1985). The story of the earth. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-26292-7.

[52] Bleeker, W.; B.W. Davis (May 2004). What is a craton?. Spring meeting. American Geophysical Union. Bibcode:2004AGUSM.T41C..01B 5 Ekim 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. T41C-01.

[FOOTNOTELunine1999-53] ^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Lunine 1999.

[:18-54] Condie, Kent C. (1997). Plate tectonics and crustal evolution (4th ed.). Oxford: Butterworth Heinemann. ISBN 978-0-7506-3386-4.

[55] Kasting, James F. (1993). "Earth's early atmosphere". Science. 259 (5097): 920–926. Bibcode:1993Sci...259..920K 5 Ekim 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. doi:10.1126/science.11536547. PMID 11536547 9 Ekim 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. S2CID 21134564.

[:5-56] Gale, Joseph (2009). Astrobiology of Earth : the emergence, evolution, and future of life on a planet in turmoil. Oxford: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-920580-6.

[58] Trail, Dustin; Elsila, Jamie; Mller, Ulrich; Lyons, Timothy; Rogers, Karyn (2022-02-04). "Rethinking the Search for the Origins of Life". Eos. American Geophysical Union (AGU). 103. doi:10.1029/2022eo220065. ISSN 2324-9250. S2CID 246620824.

[59] "NASA Astrobiology" 5 Ekim 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Astrobiology. 2017-06-05. Retrieved 2022-09-13.

[60] Trainer, Melissa G.; Pavlov, Alexander A.; DeWitt, H. Langley; Jimenez, Jose L.; McKay, Christopher P.; Toon, Owen B.; Tolbert, Margaret A. (2006-11-28). "Organic haze on Titan and the early Earth" 8 Ekim 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Proceedings of the National Academy of Sciences. 103 (48): 18035–18042. doi:10.1073/pnas.0608561103. ISSN 0027-8424. PMC 1838702 8 Ekim 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. PMID 17101962 8 Ekim 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi..

[:4-61] Kasting, James F.; Catling, David (2003). "Evolution of a habitable planet". Annual Review of Astronomy and Astrophysics. 41 (1): 429–463. Bibcode:2003ARA&A..41..429K 8 Ekim 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. doi:10.1146/annurev.astro.41.071601.170049.

[62] Kasting, James F.; Howard, M. Tazewell (September 7, 2006). "Atmospheric composition and climate on the early Earth". Philosophical Transactions of the Royal Society B. 361 (1474): 1733–1742. doi:10.1098/rstb.2006.1902. PMC 1664689 8 Ekim 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. PMID 17008214 8 Ekim 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Archived from the original 19 Nisan 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. on April 19, 2012.

[63] Selsis, Franck (2005). "Chapter 11. The Prebiotic Atmosphere of the Earth". Astrobiology: Future perspectives. Astrophysics and space science library. Vol. 305. pp. 267–286. doi:10.1007/1-4020-2305-7_11. ISBN 978-1-4020-2304-0.

[64] Morbidelli, A.; Chambers, J.; Lunine, Jonathan I.; Petit, J.M.; Robert, F.; Valsecchi, G.B.; Cyr, K.E. (2000). "Source regions and timescales for the delivery of water to the Earth". Meteoritics & Planetary Science. 35 (6): 1309–1320. Bibcode:2000M&PS...35.1309M 11 Ekim 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. doi:10.1111/j.1945-5100.2000.tb01518.x.

[65] "The Sun's Evolution". Weinberg College of Arts & Sciences - Northwestern University. 5 Ağustos 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Ekim 2022.

[66] Sagan, Carl; Mullen, George (1972). "Earth and Mars: Evolution of Atmospheres and Surface Temperatures". Science. 177 (4043): 52–56. Bibcode:1972Sci...177...52S 5 Ekim 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. doi:10.1126/science.177.4043.52. PMID 17756316 8 Ekim 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. S2CID 12566286.

[67] Kump, Lee R. (2010). The earth system. James F. Kasting, Robert G. Crane (3rd ed.). San Francisco: Prentice Hall. ISBN 978-0-321-59779-3. OCLC 268789401.

[68] Szathmáry, E. (2005). "In search of the simplest cell". Nature. 433 (7025): 469–470. Bibcode:2005Natur.433..469S 5 Ekim 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. doi:10.1038/433469a. PMID 15690023 8 Ekim 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. S2CID 4360797.

[69] Luisi, P.L.; Ferri, F. & Stano, P. (2006). "Approaches to semi-synthetic minimal cells: a review". Naturwissenschaften. 93 (1): 1–13. Bibcode:2006NW.....93....1L 5 Ekim 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. doi:10.1007/s00114-005-0056-z. PMID 16292523 8 Ekim 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. S2CID 16567006.

[70] A. Lazcano; J.L. Bada (2004). "The 1953 Stanley L. Miller Experiment: Fifty Years of Prebiotic Organic Chemistry". Origins of Life and Evolution of Biospheres. 33 (3): 235–242. Bibcode:2003OLEB...33..235L 5 Ekim 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. doi:10.1023/A:1024807125069. PMID 14515862 7 Ekim 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. S2CID 19515024.

[71] Dreifus, Claudia (2010-05-17). "A Conversation With Jeffrey L. Bada: A Marine Chemist Studies How Life Began" 18 Ocak 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. The New York Times.

[72] Moskowitz, Clara (29 March 2012). "Life's Building Blocks May Have Formed in Dust Around Young Sun" 14 Ağustos 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Space.com. Retrieved 30 March 2012.

[73] Peretó, J. (2005). "Controversies on the origin of life". Int. Microbiol. 8 (1): 23–31. PMID 15906258 8 Ekim 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.

[74] Robinson, Nicholas P.; Bell, Stephen D. (4 Temmuz 2005). "Origins of DNA replication in the three domains of life: Origins of DNA replication". FEBS Journal (İngilizce). 272 (15): 3757-3766. doi:10.1111/j.1742-4658.2005.04768.x.

[75] O'Donnell, M.; Langston, L.; Stillman, B. (1 Temmuz 2013). "Principles and Concepts of DNA Replication in Bacteria, Archaea, and Eukarya". Cold Spring Harbor Perspectives in Biology (İngilizce). 5 (7): a010108-a010108. doi:10.1101/cshperspect.a010108. ISSN 1943-0264. PMC 3685895 $2. PMID 23818497. KB1 bakım: PMC biçimi (link)

[76] Joyce, Gerald F. (2002). "The antiquity of RNA-based evolution". Nature (İngilizce). 418 (6894): 214-221. doi:10.1038/418214a. ISSN 0028-0836. 7 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.

[77] Hoenigsberg, Hugo (30 Aralık 2003). "Evolution without speciation but with selection: LUCA, the Last Universal Common Ancestor in Gilbert's RNA world". Genetics and molecular research: GMR. 2 (4): 366-375. ISSN 1676-5680. PMID 15011140. 9 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.

[78] Forterre, Patrick (2005). "The two ages of the RNA world, and the transition to the DNA world: a story of viruses and cells". Biochimie. 87 (9-10): 793-803. doi:10.1016/j.biochi.2005.03.015. ISSN 0300-9084. PMID 16164990. 9 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.

[79] Tr, Cech (11 Ağustos 2000). "Structural biology. The ribosome is a ribozyme". Science (New York, N.Y.) (İngilizce). 289 (5481). doi:10.1126/science.289.5481.878. ISSN 0036-8075. PMID 10960319. 9 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.

[80] Johnston, Wendy K.; Unrau, Peter J.; Lawrence, Michael S.; Glasner, Margaret E.; Bartel, David P. (1 Mayıs 2001). "RNA-Catalyzed RNA Polymerization: Accurate and General RNA-Templated Primer Extension". Science. 292: 1319-1325. doi:10.1126/science.1060786. ISSN 0036-8075. 22 Temmuz 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.

[81] Levy, Matthew; Miller, Stanley L. (7 Temmuz 1998). "The stability of the RNA bases: Implications for the origin of life". Proceedings of the National Academy of Sciences (İngilizce). 95 (14): 7933-7938. doi:10.1073/pnas.95.14.7933. ISSN 0027-8424. PMC 20907 $2. PMID 9653118. 1 Ocak 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Ocak 2023. KB1 bakım: PMC biçimi (link)

[82] R, Larralde; Mp, Robertson; Sl, Miller (29 Ağustos 1995). "Rates of decomposition of ribose and other sugars: implications for chemical evolution". Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America (İngilizce). 92 (18). doi:10.1073/pnas.92.18.8158. ISSN 0027-8424. PMID 7667262. 9 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.

[83] T, Lindahl (22 Nisan 1993). "Instability and decay of the primary structure of DNA". Nature (İngilizce). 362 (6422). doi:10.1038/362709a0. ISSN 0028-0836. PMID 8469282. 9 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.

[84] Orgel, Leslie (17 Kasım 2000). "A Simpler Nucleic Acid". Science (İngilizce). 290 (5495): 1306-1307. doi:10.1126/science.290.5495.1306. ISSN 0036-8075. 9 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.

[85] Nelson, Kevin E.; Levy, Matthew; Miller, Stanley L. (1 Nisan 2000). "Peptide nucleic acids rather than RNA may have been the first genetic molecule". Proceedings of the National Academy of Science. 97: 3868-3871. doi:10.1073/pnas.97.8.3868. ISSN 0027-8424. 22 Temmuz 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.

[:7-86] Dawkins, Richard (1986). The blind watchmaker. First American edition. Liz Pyle. New York. ISBN 0-393-02216-1. OCLC 11842129.

[87] Davies, Paul (1 Ekim 2005). "A quantum recipe for life". Nature. 437: 819. doi:10.1038/437819a. ISSN 0028-0836. 22 Temmuz 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.

[88] Allen, J. F.; Raven, J. A.; Martin, William; Russell, Michael J. (29 Ocak 2003). "On the origins of cells: a hypothesis for the evolutionary transitions from abiotic geochemistry to chemoautotrophic prokaryotes, and from prokaryotes to nucleated cells". Philosophical Transactions of the Royal Society of London. Series B: Biological Sciences. 358 (1429): 59-85. doi:10.1098/rstb.2002.1183. PMC 1693102 $2. PMID 12594918. 9 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022. KB1 bakım: PMC biçimi (link)

[89] Kauffman, Stuart A. (1993). The origins of order : self-organization and selection in evolution. New York: Oxford University Press. ISBN 0-19-505811-9. OCLC 23253930. 4 Haziran 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.

[90] Wächtershäuser, Günter (25 Ağustos 2000). "Life as We Don't Know It". Science (İngilizce). 289 (5483): 1307-1308. doi:10.1126/science.289.5483.1307. ISSN 0036-8075. 9 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.

[91] Vasas, Vera; Szathmáry, Eörs; Santos, Mauro (1 Ocak 2010). "Lack of evolvability in self-sustaining autocatalytic networks constraints metabolism-first scenarios for the origin of life". Proceedings of the National Academy of Science. 107: 1470-1475. doi:10.1073/pnas.0912628107. ISSN 0027-8424. 13 Ağustos 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.

[92] Jt, Trevors; R, Psenner (2001). "From self-assembly of life to present-day bacteria: a possible role for nanocells". FEMS microbiology reviews (İngilizce). 25 (5). doi:10.1111/j.1574-6976.2001.tb00592.x. ISSN 0168-6445. PMID 11742692. 9 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.

[93] Segré, Daniel; Ben-Eli, Dafna; Deamer, David W.; Lancet, Doron (1 Şubat 2001). "The Lipid World". Origins of Life and Evolution of the Biosphere. 31: 119-145. doi:10.1023/A:1006746807104. ISSN 0169-6149. 17 Eylül 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.

[94] Aron, Raymond (5 Temmuz 2017). "An Approach Sc a Blueprint for a Primitive Organism". Waddington, C.H. (Ed.). The Origin of Life: Toward a Theoretical Biology. 1 (İngilizce). Routledge. ss. 57-66. doi:10.4324/9781315133638. ISBN 978-1-315-13363-8.

[95] Ferris, J. P. (1999). "Prebiotic synthesis on minerals: bridging the prebiotic and RNA worlds". The Biological Bulletin. 196 (3): 311-314. doi:10.2307/1542957. ISSN 0006-3185. PMID 10390828. 9 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.

[96] Hanczyc, Martin M.; Fujikawa, Shelly M.; Szostak, Jack W. (1 Ekim 2003). "Experimental Models of Primitive Cellular Compartments: Encapsulation, Growth, and Division". Science. 302: 618-622. doi:10.1126/science.1089904. ISSN 0036-8075. 2 Mayıs 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.

[97] Hartman, Hyman (1 Ekim 1998). "Photosynthesis and the Origin of Life". Origins of Life and Evolution of the Biosphere. 28: 515-521. doi:10.1023/A:1006548904157. ISSN 0169-6149. 14 Nisan 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.

[:8-98] Penny, D.; Poole, A. (1999). "The nature of the last universal common ancestor". Current Opinion in Genetics & Development. 9 (6): 672-677. doi:10.1016/s0959-437x(99)00020-9. ISSN 0959-437X. PMID 10607605. 9 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.

[99] "Earliest Life". Münster Üniversitesi. 2003. Archived from the original on 2006-04-26. Retrieved 2006-03-28.

[100] Schopf, J. William; Kudryavtsev, Anatoliy B.; Czaja, Andrew D.; Tripathi, Abhishek B. (1 Ekim 2007). "Evidence of Archean life: Stromatolites and microfossils". Precambrian Research. 158: 141-155. doi:10.1016/j.precamres.2007.04.009. 20 Eylül 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.

[101] Schopf, J. William (29 Haziran 2006). "Fossil evidence of Archaean life". Philosophical Transactions of the Royal Society of London. Series B, Biological Sciences. 361 (1470): 869-885. doi:10.1098/rstb.2006.1834. ISSN 0962-8436. PMC 1578735 $2. PMID 16754604. 9 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.

[102] Raven, Peter H. (2002). Biology. 6th ed. George B. Johnson. Boston: McGraw-Hill. s. 68. ISBN 0-07-303120-8. OCLC 45806501. 23 Mayıs 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.

[Lunar_and_Planetary_Institute-103] "Earth-Moon Dynamics". Lunar and Planetary Institute. 7 Eylül 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Eylül 2022.

[104] "Proterozoic Eon | Oxygen Crisis, Animals, & Facts | Britannica". www.britannica.com (İngilizce). 9 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.

[105] "Ediacaran Period | Definition, Biota, and Facts | Britannica". www.britannica.com (İngilizce). 9 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.

[:9-106] Condie, Kent C. (2011). Earth as an Evolving Planetary System. 2nd ed. Burlington: Elsevier Science. ISBN 978-0-12-385228-1. OCLC 746746879.

[:10-107] Leslie, Mitch (6 Mart 2009). "Origins. On the origin of photosynthesis". Science (New York, N.Y.). 323 (5919): 1286-1287. doi:10.1126/science.323.5919.1286. ISSN 1095-9203. PMID 19264999. 9 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.

[108] Nisbet, E. G.; Sleep, N. H. (1 Şubat 2001). "The habitat and nature of early life". Nature. 409: 1083-1091. doi:10.1038/35059210. ISSN 0028-0836. 26 Temmuz 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.

[:11-109] Marais, D. D. (2000). "When Did Photosynthesis Emerge on Earth?". Science. doi:10.1126/SCIENCE.289.5485.1703. 9 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.

[:12-110] Jm, Olson (2006). "Photosynthesis in the Archean era". Photosynthesis research (İngilizce). 88 (2). doi:10.1007/s11120-006-9040-5. ISSN 0166-8595. PMID 16453059. 9 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.

[:14-111] Holland, Heinrich D (29 Haziran 2006). "The oxygenation of the atmosphere and oceans". Philosophical Transactions of the Royal Society B: Biological Sciences (İngilizce). 361 (1470): 903-915. doi:10.1098/rstb.2006.1838. ISSN 0962-8436. PMC 1578726 $2. PMID 16754606. 25 Aralık 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Nisan 2023. KB1 bakım: PMC biçimi (link)

[112] Borenstein, Seth (2013). "Oldest fossil found: Meet your microbial mom" Excite. Yonkers, NY: Mindspark Interactive Network. Associated Press. 29 Haziran 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.

[113] "'Oldest signs of life on Earth found'". www.telegraph.co.uk. 16 Aralık 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.

[114] Noffke, Nora; Christian, Daniel; Wacey, David; Hazen, Robert M. (1 Aralık 2013). "Microbially Induced Sedimentary Structures Recording an Ancient Ecosystem in theca.3.48 Billion-Year-Old Dresser Formation, Pilbara, Western Australia". Astrobiology. 13: 1103-1124. doi:10.1089/ast.2013.1030. ISSN 1531-1074. 25 Mart 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.

[115] Ohtomo, Yoko; Kakegawa, Takeshi; Ishida, Akizumi; Nagase, Toshiro; Rosing, Minik T. (1 Ocak 2014). "Evidence for biogenic graphite in early Archaean Isua metasedimentary rocks". Nature Geoscience. 7: 25-28. doi:10.1038/ngeo2025. 25 Mart 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.

[:23-116] Borenstein, Seth (2015). "Hints of life on what was thought to be desolate early Earth". Excite. Yonkers, NY: Mindspark Interactive Network. Associated Press.

[117] Bell, Elizabeth A.; Boehnke, Patrick; Harrison, T. Mark; Mao, Wendy L. (1 Kasım 2015). "Potentially biogenic carbon preserved in a 4.1 billion-year-old zircon". Proceedings of the National Academy of Science. 112: 14518-14521. doi:10.1073/pnas.1517557112. ISSN 0027-8424. 25 Mart 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.

[:15-118] Fortey, Richard (1999). "Dust to Life". Life: A Natural History of the First Four Billion Years of Life on Earth. New York: Vintage Books. ISBN 978-0-375-70261-7.

[:13-119] Chaisson, Eric J. (2005). "Early Cells". Cosmic Evolution. Tufts Üniversitesi. Archived from the original on July 14, 2007. Retrieved 2006-03-29.

[120] "Snowball Earth" (2009). snowballearth.org. 23 Nisan 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.

[121] "What caused the snowball earths?" snowballearth.org. (2009). 29 Ekim 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.

[122] Allaby, Michael, ed. (2013). "Snowball Earth". Oxford Dictionary of Geology & Earth Sciences (4th ed.). Oxford University Press. p. 539. ISBN 978-0-19-965306-5.

[123] Bjornerud, Marcia (2005). Reading the Rocks: The Autobiography of the Earth. Westview Press. ss. 131-138. ISBN 978-0-8133-4249-8.

[124] "Slushball Earth hypothesis | Britannica". www.britannica.com (İngilizce). 5 Eylül 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Nisan 2023.

[125] Woese, Carl; Gogarten, J. Peter (1999). "When did eukaryotic cells evolve? What do we know about how they evolved from earlier life-forms?". Scientific American. 15 Ekim 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.

[126] Cooper, Geoffrey M. (2000). "The Origin and Evolution of Cells" The Cell: A Molecular Approach. 2nd Edition. 21 Nisan 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.

[127] Bengtson, Stefan; Rasmussen, Birger; Ivarsson, Magnus; Muhling, Janet; Broman, Curt; Marone, Federica; Stampanoni, Marco; Bekker, Andrey (24 Nisan 2017). "Fungus-like mycelial fossils in 2.4-billion-year-old vesicular basalt". Nature Ecology & Evolution (İngilizce). 1 (6): 1-6. doi:10.1038/s41559-017-0141. ISSN 2397-334X. 2 Haziran 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Nisan 2023.

[128] Andersson, Siv G. E.; Zomorodipour, Alireza; Andersson, Jan O.; Sicheritz-Pontén, Thomas; Alsmark, U. Cecilia M.; Podowski, Raf M.; Näslund, A. Kristina; Eriksson, Ann-Sofie; Winkler, Herbert H.; Kurland, Charles G. (1998). "The genome sequence of Rickettsia prowazekii and the origin of mitochondria". Nature (İngilizce). 396 (6707): 133-140. doi:10.1038/24094. ISSN 1476-4687. 22 Aralık 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Nisan 2023.

[129] "From prokaryotes to eukaryotes - Understanding Evolution" (İngilizce). 27 Ağustos 2021. 17 Aralık 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Nisan 2023.

[130] Bergsland, K J; Haselkorn, R (1991). "Evolutionary relationships among eubacteria, cyanobacteria, and chloroplasts: evidence from the rpoC1 gene of Anabaena sp. strain PCC 7120". Journal of Bacteriology (İngilizce). 173 (11): 3446-3455. doi:10.1128/jb.173.11.3446-3455.1991. ISSN 0021-9193. PMC 207958 $2. PMID 1904436. 26 Nisan 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Nisan 2023. KB1 bakım: PMC biçimi (link)

[FOOTNOTEDawkins2004-131] ^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l ^m Dawkins 2004.

[132] Takemura, Masaharu (1 Mayıs 2001). "Poxviruses and the Origin of the Eukaryotic Nucleus". Journal of Molecular Evolution. 52: 419-425. doi:10.1007/s002390010171. 9 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.

[133] Livingstone Bell, Philip John (1 Eylül 2001). "Viral Eukaryogenesis: Was the Ancestor of the Nucleus a Complex DNA Virus?". Journal of Molecular Evolution. 53: 251-256. doi:10.1007/s002390010215. 28 Temmuz 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.

[134] Gabaldón, Toni; Snel, Berend; van Zimmeren, Frank; Hemrika, Wieger; Tabak, Henk; Huynen, Martijn A. (23 Mart 2006). "Origin and evolution of the peroxisomal proteome". Biology Direct. 1: 8. doi:10.1186/1745-6150-1-8. ISSN 1745-6150. PMC 1472686 $2. PMID 16556314. 9 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.

[135] Hanson, Richard E.; Crowley, James L.; Bowring, Samuel A.; Ramezani, Jahandar; Gose, Wulf A.; Dalziel, Ian W. D.; Pancake, James A.; Seidel, Emily K.; Blenkinsop, Thomas G.; Mukwakwami, Joshua (21 Mayıs 2004). "Coeval large-scale magmatism in the Kalahari and Laurentian cratons during Rodinia assembly". Science (New York, N.Y.). 304 (5674): 1126-1129. doi:10.1126/science.1096329. ISSN 1095-9203. PMID 15105458. 9 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.

[136] Li, Z. X.; Bogdanova, S. V.; Collins, A. S.; Davidson, A.; De Waele, B.; Ernst, R. E.; Fitzsimons, I. C. W.; Fuck, R. A.; Gladkochub, D. P.; Jacobs, J.; Karlstrom, K. E. (1 Ocak 2008). "Assembly, configuration, and break-up history of Rodinia: A synthesis". Precambrian Research. 160: 179-210. doi:10.1016/j.precamres.2007.04.021. 9 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.

[137] Chaisson, Eric J. (2005). "Ancient Fossils". Cosmic Evolution. Tufts Üniversitesi. Archived from the original on July 14, 2007. Retrieved 2006-03-31.

[138] Bhattacharya, D.; Medlin, a L. (1998). "Algal Phylogeny and the Origin of Land Plants". Plant Physiology (İngilizce). 116 (1): 9. 9 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.

[139] Sperling, Erik A; Stockey, Richard G (1 Ekim 2018). "The Temporal and Environmental Context of Early Animal Evolution: Considering All the Ingredients of an "Explosion"". Integrative and Comparative Biology. 58 (4): 605-622. doi:10.1093/icb/icy088. ISSN 1540-7063. PMID 30295813.

[140] Traxler, Matthew F; Rozen, Daniel E (1 Haziran 2022). "Ecological drivers of division of labour in Streptomyces". Current Opinion in Microbiology (İngilizce). 67: 102148. doi:10.1016/j.mib.2022.102148. ISSN 1369-5274. PMID 35468363. 2 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Ekim 2022.

[:16-141] Kearey, Philip; Keith A. Klepeis; Frederick J. Vine (2009). Global tectonics (3rd ed.). Oxford: Wiley-Blackwell. ISBN 978-1-4051-0777-8.

[142] Torsvik, Trond H. (30 Mayıs 2003). "The Rodinia Jigsaw Puzzle". Science (İngilizce). 300 (5624): 1379-1381. doi:10.1126/science.1083469. ISSN 0036-8075. 14 Mart 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Nisan 2023.

[143] Zhao, Guochun; Cawood, Peter A; Wilde, Simon A; Sun, Min (1 Kasım 2002). "Review of global 2.1–1.8 Ga orogens: implications for a pre-Rodinia supercontinent". Earth-Science Reviews (İngilizce). 59 (1): 125-162. doi:10.1016/S0012-8252(02)00073-9. ISSN 0012-8252. 7 Kasım 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Nisan 2023.

[144] Zhao, Guochun; Sun, Min; Wilde, Simon A.; Li, Sanzhong (1 Eylül 2004). "A Paleo-Mesoproterozoic supercontinent: assembly, growth and breakup". Earth-Science Reviews (İngilizce). 67 (1): 91-123. doi:10.1016/j.earscirev.2004.02.003. ISSN 0012-8252. 7 Kasım 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Nisan 2023.

[145] McElhinny, Michael W.; Phillip L. McFadden (2000). Paleomagnetism continents and oceans (2nd ed.). San Diego: Academic Press. ISBN 978-0-12-483355-5.

[146] Dalziel, Ian W. D. (1995). "Earth before Pangea". Scientific American. 272 (1): 58-63. doi:10.1038/scientificamerican0195-58. ISSN 0036-8733. 17 Ağustos 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Nisan 2023.

[147] "Snowball Earth: New evidence hints at global glaciation 716.5 million years ago". ScienceDaily (İngilizce). 6 Mart 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Nisan 2023.

[Science_Daily_Snowball_Earth_challenged-148] "'Snowball Earth' Hypothesis Challenged". 19 Ekim 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Eylül 2012.

[:17-149] Hoffman, Paul F.; Kaufman, Alan J.; Halverson, Galen P.; Schrag, Daniel P. (28 Ağustos 1998). "A Neoproterozoic Snowball Earth". Science (İngilizce). 281 (5381): 1342-1346. doi:10.1126/science.281.5381.1342. ISSN 0036-8075. 4 Nisan 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Nisan 2023.

[150] "Carbon Cycle and the Earth's Climate". www.columbia.edu. 23 Haziran 2003 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Temmuz 2022.

[151] "Rodinia - an overview | ScienceDirect Topics". www.sciencedirect.com. 15 Temmuz 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Temmuz 2022.

[152] "Two Explosive Evolutionary Events Shaped Early History Of Multicellular Life". Science Daily. 3 Ocak 2008. 7 Temmuz 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Nisan 2012.

[153] Xiao, Shuhai; Laflamme, Marc (2009). "On the eve of animal radiation: phylogeny, ecology and evolution of the Ediacara biota". Trends in Ecology & Evolution. 24 (1): 31-40. doi:10.1016/j.tree.2008.07.015. ISSN 0169-5347.

[154] McArthur, J.M.; Howarth, R.J.; Shields, G.A.; Zhou, Y. (2020), "Strontium Isotope Stratigraphy", Geologic Time Scale 2020 (İngilizce), Elsevier, ss. 211-238, doi:10.1016/B978-0-12-824360-2.00007-3, ISBN 9780128243602, 15 Temmuz 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 15 Temmuz 2022

[155] Patwardhan, A.M. (2010). The Dynamic Earth System. New Delhi: PHI Learning Private Limited. s. 146. ISBN 978-81-203-4052-7.

[156] "Pangea | Definition, Map, History, & Facts | Britannica". www.britannica.com (İngilizce). 12 Temmuz 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Temmuz 2022.

[157] "BBC - Science & Nature - Horizon - The Day The Earth Nearly Died". www.bbc.co.uk. 1 Aralık 2002 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Nisan 2023.

[158] "K–T extinction | Overview & Facts | Britannica". www.britannica.com (İngilizce). 24 Ağustos 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Temmuz 2022.

[159] "The Cenozoic Era". University of California Museum of Paleontology. June 2011. 10 Ocak 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Ocak 2016.

[160] "GEOL 104 The Cretaceous-Paleogene Extinction: All Good Things..." www.geol.umd.edu. 15 Temmuz 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Temmuz 2022.

[161] "Pannotia". UCMP Glossary. 4 Şubat 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Mart 2006.

[162] Haq, Bilal U.; Schutter, Stephen R. (3 Ekim 2008). "A Chronology of Paleozoic Sea-Level Changes". Science (İngilizce). 322 (5898): 64-68. doi:10.1126/science.1161648. ISSN 0036-8075. 9 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.

[163] The Paleozoic Era : Diversification of Plant and Animal Life. John P. Rafferty, Britannica Educational Publishing. Chicago: Britannica Educational Pub. 2011. ISBN 978-1-61530-196-6. OCLC 630537569.

[:19-164] "The Mass Extinctions: The Late Ordovician Extinction". BBC. Archived from the original on 2006-02-21. Retrieved 2006-05-22.

[165] Murphy, Dennis C. (20 Mayıs 2006). "The paleocontinent Euramerica". Devonian Times. 19 Ekim 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Nisan 2012.

[166] Olsen, P. E. (1997). Stratigraphic record of the early Mesozoic breakup of Pangea in the Laurasia-Gondwana rift system . Annual Review of Earth and Planetary Sciences, 25(1), 337-401. ISO 690. 9 Ekim 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.

[167] Rogers, John J. W. (1 Ocak 1996). "A History of Continents in the past Three Billion Years". The Journal of Geology. 104 (1): 91-107. doi:10.1086/629803. ISSN 0022-1376. 9 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.

[168] "Welcome to CK-12 Foundation | CK-12 Foundation". www.ck12.org. 15 Temmuz 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Temmuz 2022.

[169] "placoderm | fossil fish | Britannica". www.britannica.com (İngilizce). 15 Temmuz 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Temmuz 2022.

[170] Runkel, Anthony C.; Mackey, Tyler J.; Cowan, Clinton A.; Fox, David L. (1 November 2010). "Tropical shoreline ice in the late Cambrian: Implications for Earth's climate between the Cambrian Explosion and the Great Ordovician Biodiversification Event". GSA Today: 4–10. doi:10.1130/GSATG84A.1.

[171] Palmer, Allison R. (1984). "The biomere problem: Evolution of an idea". Journal of Paleontology. 58 (3): 599–611.

[172] Hallam, A.; Wignall, P.B. (1997). Mass extinctions and their aftermath (Repr. ed.). Oxford [u.a.]: Oxford Univ. Press. ISBN 978-0-19-854916-1.

[Battistuzzi20042-173] Battistuzzi, Fabia U.; Feijao, Andreia; Hedges, S. Blair (2004). "A genomic timescale of prokaryote evolution: insights into the origin of methanogenesis, phototrophy, and the colonization of land". BMC Evolutionary Biology. Cilt 4. s. 44. doi:10.1186/1471-2148-4-44. PMC 533871 $2. PMID 15535883.

[174] Pisani, Davide; Poling, Laura L.; Lyons-Weiler, Maureen; Hedges, S. Blair (19 Ocak 2004). "The colonization of land by animals: molecular phylogeny and divergence times among arthropods". BMC Biology. 2 (1): 1. doi:10.1186/1741-7007-2-1. ISSN 1741-7007. PMC 333434 $2. PMID 14731304. KB1 bakım: PMC biçimi (link)

[175] Lieberman, Bruce S. (2003). "Taking the pulse of the cambrian radiation". Integrative and Comparative Biology. 43 (1): 229-237. doi:10.1093/icb/43.1.229. ISSN 1540-7063. PMID 21680426. 9 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.

[176] "The Mass Extinctions: The Late Cambrian Extinction" (2000) BBC. 7 Nisan 2000 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.

[177] Landing, E.; Bowring, S. A.; Davidek, K. L.; Rushton, A. W. A.; Fortey, R. A.; Wimbledon, W. a. P. (2000). "Cambrian–Ordovician boundary age and duration of the lowest Ordovician Tremadoc Series based on U–Pb zircon dates from Avalonian Wales". Geological Magazine (İngilizce). 137 (5): 485-494. doi:10.1017/S0016756800004507. ISSN 1469-5081. 9 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.

[:22-178] Fortey, Richard A. (1998). Life : a natural history of the first four billion years of life on earth. 1st American ed. New York: Alfred A. Knopf. ISBN 0-375-40119-9. OCLC 38002657. 20 Mayıs 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.

[179] Heckman, Daniel S.; Geiser, David M.; Eidell, Brooke R.; Stauffer, Rebecca L.; Kardos, Natalie L.; Hedges, S. Blair (10 Ağustos 2001). "Molecular Evidence for the Early Colonization of Land by Fungi and Plants". Science (İngilizce). 293 (5532): 1129-1133. doi:10.1126/science.1061457. ISSN 0036-8075. 9 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.

[180] Johnson, E. W.; Briggs, D. E. G.; Suthren, R. J.; Wright, J. L.; Tunnicliff, S. P. (1994). "Non-marine arthropod traces from the subaerial Ordovician Borrowdale Volcanic Group, English Lake District". Geological Magazine (İngilizce). 131 (3): 395-406. doi:10.1017/S0016756800011146. ISSN 1469-5081. 9 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.

[181] MacNaughton, Robert B.; Cole, Jennifer M.; Dalrymple, Robert W.; Braddy, Simon J.; Briggs, Derek E. G.; Lukie, Terrence D. (1 Mayıs 2002). "First steps on land: Arthropod trackways in Cambrian-Ordovician eolian sandstone, southeastern Ontario, Canada". Geology. 30: 391. doi:10.1130/0091-7613(2002)030<0391:FSOLAT>2.0.CO;2. 27 Eylül 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.

[:20-182] Clack, Jennifer A. (1 Aralık 2005). "Getting a Leg Up on Land". Scientific American. 293: 100-7. doi:10.1038/scientificamerican1205-100. ISSN 0036-8733. 10 Haziran 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.

[183] McGhee, George R. (1996). The Late Devonian mass extinction : the Frasnian/Famennian crisis. New York: Columbia University Press. ISBN 0-231-07504-9. OCLC 33010274.

[184] Willis, K. J. (2002). The evolution of plants. J. C. McElwain. New York: Oxford University Press. ISBN 0-19-850065-3. OCLC 49520001.

[185] "Plant Evolution". sci.waikato.ac.nz (İngilizce). 28 Eylül 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.

[186] Romer, Alfred S. (1957). "Origin of the Amniote Egg". The Scientific Monthly. 85 (2): 57-63. ISSN 0096-3771. 9 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.

[187] Starck, J. Matthias; Stewart, James R.; Blackburn, Daniel G. (2021). "Phylogeny and evolutionary history of the amniote egg". Journal of Morphology (İngilizce). 282 (7): 1080-1122. doi:10.1002/jmor.21380. ISSN 0362-2525. 9 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.

[188] Buchholz, Daniel R.; Singamsetty, Srikanth; Karadge, Uma; Williamson, Sean; Langer, Carrie E.; Elinson, Richard P. (2007). "Nutritional endoderm in a direct developing frog: A potential parallel to the evolution of the amniote egg". Developmental Dynamics (İngilizce). 236 (5): 1259-1272. doi:10.1002/dvdy.21153.

[189] Marjanović, David; Laurin, Michel (1 Haziran 2007). "Fossils, Molecules, Divergence Times, and the Origin of Lissamphibians". Systematic Biology. 56 (3): 369-388. doi:10.1080/10635150701397635. ISSN 1076-836X.

[190] Wright, Jo (1999). "New Blood". Walking with Dinosaurs. Episode 1. BBC. Archived from the original on 2005-12-12.

[191] "The Mass Extinctions: The Late Triassic Extinction". BBC. Archived from the original on 2006-08-13. Retrieved 2006-04-09.

[192] "Archaeopteryx". ucmp.berkeley.edu. 3 Şubat 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.

[193] "Angiosperms". tolweb.org. 2 Şubat 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.

[194] Cascales-Miñana, Borja; Cleal, Christopher J. (2014). "The plant fossil record reflects just two great extinction events". Terra Nova (İngilizce). 26 (3): 195-200. doi:10.1111/ter.12086. 29 Mart 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Mart 2023.

[195] "Ordovician-Silurian extinction | Overview & Facts | Britannica". www.britannica.com (İngilizce). 9 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.

[196] "The Ordovician". ucmp.berkeley.edu. 9 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.

[197] "Devonian extinctions | Definition & Facts | Britannica". www.britannica.com (İngilizce). 15 Temmuz 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Temmuz 2022.

[198] "Big crater seen beneath ice sheet" (İngilizce). 3 Haziran 2006. 9 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.

[199] Benton, M. J. (2003). When life nearly died : the greatest mass extinction of all time. New York: Thames & Hudson. ISBN 0-500-05116-X. OCLC 51031684. 24 Mayıs 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.

[200] "end-Triassic extinction | Evidence & Facts | Britannica". www.britannica.com (İngilizce). 15 Temmuz 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Temmuz 2022.

[201] Chaisson, Eric J. (2005). "Recent Fossils". Cosmic Evolution. Tufts Üniversitesi. Archived from the original on July 14, 2007. Retrieved 2006-04-09.

[202] "The Cretaceous Period". ucmp.berkeley.edu. 9 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.

[203] "Mesozoic Era | geochronology | Britannica". www.britannica.com (İngilizce). 17 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.

[Book-Biology-204] Kunin, W.E.; Gaston, Kevin, (Ed.) (1996). The Biology of Rarity: Causes and consequences of rare–common differences. ISBN 978-0-412-63380-5. 3 Şubat 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Mayıs 2015.

[StearnsStearns2000-205] Stearns, Beverly Peterson; Stearns, S.C.; Stearns, Stephen C. (2000). Watching, from the Edge of Extinction. Yale University Press. s. preface x. ISBN 978-0-300-08469-6.

[NYT-20141108-MJN-206] Novacek, Michael J. (8 Kasım 2014). "Prehistory's Brilliant Future". New York Times. 29 Aralık 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Aralık 2014.

[MillerSpoolman2012-207] Miller, G.; Spoolman S. (2012). Environmental Science – Biodiversity Is a Crucial Part of the Earth's Natural Capital. Cengage Learning. s. 62. ISBN 978-1-133-70787-5. 13 Nisan 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Aralık 2014.

[208] Mora, Camilo; Tittensor, Derek P.; Adl, Sina; Simpson, Alastair G. B.; Worm, Boris (23 Ağu 2011). "How Many Species Are There on Earth and in the Ocean?". PLOS Biology (İngilizce). 9 (8): e1001127. doi:10.1371/journal.pbio.1001127. ISSN 1545-7885. PMC 3160336 $2. PMID 21886479. 9 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022. KB1 bakım: PMC biçimi (link)

[209] "Researchers find that Earth may be home to 1 trillion species". www.nsf.gov (İngilizce). 4 Mayıs 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.

[210] Locey, Kenneth J.; Lennon, Jay T. (24 Mayıs 2016). "Scaling laws predict global microbial diversity". Proceedings of the National Academy of Sciences (İngilizce). 113 (21): 5970-5975. doi:10.1073/pnas.1521291113. ISSN 0027-8424. PMC 4889364 $2. PMID 27140646. 7 Şubat 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Mart 2023. KB1 bakım: PMC biçimi (link)

[211] Strauss, Bob. "The First Mammals:The Early Mammals of the Triassic, Jurassic and Cretaceous Periods". about.com. 2 Nisan 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Mayıs 2015.

[212] "A Walking Whale: Ambulocetus". American Museum of Natural History. 1 Mayıs 2014. 25 Ocak 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Ocak 2016.

[213] O'Neil, Dennis (2012). "Early Primate Evolution: The First Primates". Palomar College. 25 Aralık 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Ocak 2016.

[214] "Andrewsarchus, "Superb Skull of a Gigantic Beast," Now on View in Whales Exhibit". American Museum of Natural History. 1 Mayıs 2014. 24 Ağustos 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Ocak 2016.

[215] Voss, Manja; Antar, Mohammed Sameh M.; Zalmout, Iyad S.; Gingerich, Philip D. (9 Oca 2019). "Stomach contents of the archaeocete Basilosaurus isis: Apex predator in oceans of the late Eocene". PLOS ONE (İngilizce). 14 (1): e0209021. doi:10.1371/journal.pone.0209021. ISSN 1932-6203. PMC 6326415 $2. PMID 30625131. 9 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022. KB1 bakım: PMC biçimi (link)

[216] George Dvorsky (13 Kasım 2013). "The world's first big cats came from Asia, not Africa". Io9.com. 19 Kasım 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Ocak 2016.

[217] Hamon, N.; Sepulchre, P.; Lefebvre, V.; Ramstein, G. (1 Kasım 2013). "The role of eastern Tethys seaway closure in the Middle Miocene Climatic Transition (ca. 14 Ma)". Climate of the Past. 9: 2687-2702. doi:10.5194/cp-9-2687-2013. ISSN 1814-9332. 26 Temmuz 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.

[218] "Panama: Isthmus that Changed the World". earthobservatory.nasa.gov (İngilizce). 31 Aralık 2003. 21 Nisan 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Nisan 2023.

[219] Webb, S. David (2006). "THE GREAT AMERICAN BIOTIC INTERCHANGE: PATTERNS AND PROCESSES1". Annals of the Missouri Botanical Garden. 93 (2): 245-257. doi:10.3417/0026-6493(2006)93[245:TGABIP]2.0.CO;2. ISSN 0026-6493.

[220] Ericson, David B.; Wollin, Goesta (13 Aralık 1968). "Pleistocene Climates and Chronology in Deep-Sea Sediments: Magnetic reversals give a time scale of 2 million years for a complete Pleistocene with four glaciations". Science (İngilizce). 162 (3859): 1227-1234. doi:10.1126/science.162.3859.1227. ISSN 0036-8075. 17 Aralık 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Aralık 2022.

[221] Carto, Shannon L.; Weaver, Andrew J.; Hetherington, Renée; Lam, Yin; Wiebe, Edward C. (1 Şubat 2009). "Out of Africa and into an ice age: on the role of global climate change in the late Pleistocene migration of early modern humans out of Africa". Journal of Human Evolution (İngilizce). 56 (2): 139-151. doi:10.1016/j.jhevol.2008.09.004. ISSN 0047-2484. 6 Mart 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Aralık 2022.

[222] Hutchins, Colin. "Rainforests not humans drove megafauna extinction in Southeast Asia". news.griffith.edu.au (İngilizce). 10 Ekim 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Aralık 2022.

[223] Owen-Smith, Norman (1987). "Pleistocene extinctions: the pivotal role of megaherbivores". Paleobiology (İngilizce). 13 (3): 351-362. doi:10.1017/S0094837300008927. ISSN 0094-8373.

[224] Jakobsson, Martin; Pearce, Christof; Cronin, Thomas M.; Backman, Jan; Anderson, Leif G.; Barrientos, Natalia; Björk, Göran; Coxall, Helen; de Boer, Agatha; Mayer, Larry A.; Mörth, Carl-Magnus (1 Ağustos 2017). "Post-glacial flooding of the Bering Land Bridge dated to 11 cal ka BP based on new geophysical and sediment records". Climate of the Past (İngilizce). 13 (8): 991-1005. doi:10.5194/cp-13-991-2017. ISSN 1814-9324. 17 Aralık 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Aralık 2022.

[:27-225] Wooller, Matthew J.; Saulnier-Talbot, Émilie; Potter, Ben A.; Belmecheri, Soumaya; Bigelow, Nancy; Choy, Kyungcheol; Cwynar, Les C.; Davies, Kimberley; Graham, Russell W.; Kurek, Joshua; Langdon, Peter. "A new terrestrial palaeoenvironmental record from the Bering Land Bridge and context for human dispersal". Royal Society Open Science. 5 (6): 180145. doi:10.1098/rsos.180145. PMC 6030284 $2. PMID 30110451. 17 Aralık 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Aralık 2022. KB1 bakım: PMC biçimi (link)

[226] Blaschek, M.; Renssen, H. (27 Kasım 2013). "The impact of early Holocene Arctic shelf flooding on climate in an atmosphere–ocean–sea–ice model". Climate of the Past (İngilizce). 9 (6): 2651-2667. doi:10.5194/cp-9-2651-2013. ISSN 1814-9324. 5 Mart 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Mart 2023.

[227] Elias, Scott A.; Crocker, Barnaby (1 Aralık 2008). "The Bering Land Bridge: a moisture barrier to the dispersal of steppe–tundra biota?". Quaternary Science Reviews. Ice Age Refugia and Quaternary Extinctions: An Issue of Quaternary Evolutionary Palaeoecology (İngilizce). 27 (27): 2473-2483. doi:10.1016/j.quascirev.2008.09.011. ISSN 0277-3791.

[:28-228] Meltzer, David J. (17 Kasım 2020). "Overkill, glacial history, and the extinction of North America's Ice Age megafauna". Proceedings of the National Academy of Sciences (İngilizce). 117 (46): 28555-28563. doi:10.1073/pnas.2015032117. ISSN 0027-8424. PMC 7682371 $2. PMID 33168739. 17 Aralık 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Aralık 2022. KB1 bakım: PMC biçimi (link)

[229] Braje, Todd J.; Erlandson, Jon M. (1 Aralık 2013). "Human acceleration of animal and plant extinctions: A Late Pleistocene, Holocene, and Anthropocene continuum". Anthropocene. When Humans Dominated the Earth: Archeological Perspectives on the Anthropocene (İngilizce). 4: 14-23. doi:10.1016/j.ancene.2013.08.003. ISSN 2213-3054.

[230] Barnosky, Anthony D.; Matzke, Nicholas; Tomiya, Susumu; Wogan, Guinevere O. U.; Swartz, Brian; Quental, Tiago B.; Marshall, Charles; McGuire, Jenny L.; Lindsey, Emily L.; Maguire, Kaitlin C.; Mersey, Ben (2011). "Has the Earth's sixth mass extinction already arrived?". Nature (İngilizce). 471 (7336): 51-57. doi:10.1038/nature09678. ISSN 1476-4687. 17 Aralık 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Aralık 2022.

[231] Goren-Inbar, Naama; Alperson, Nira; Kislev, Mordechai E.; Simchoni, Orit; Melamed, Yoel; Ben-Nun, Adi; Werker, Ella (1 Nisan 2004). "Evidence of Hominin Control of Fire at Gesher Benot Ya`aqov, Israel". Science. 304: 725-728. doi:10.1126/science.1095443. ISSN 0036-8075. 1 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.

[worldcat.org-232] McClellan, James E., III (2006). Science and technology in world history : an introduction. 2nd ed. Harold Dorn. Baltimore: Johns Hopkins University Press. ISBN 0-8018-8359-8. OCLC 61687847.

[233] Barham, L.; Duller, G. a. T.; Candy, I.; Scott, C.; Cartwright, C. R.; Peterson, J. R.; Kabukcu, C.; Chapot, M. S.; Melia, F.; Rots, V.; George, N. (20 Eylül 2023). "Evidence for the earliest structural use of wood at least 476,000 years ago". Nature (İngilizce): 1-5. doi:10.1038/s41586-023-06557-9. ISSN 1476-4687. 20 Eylül 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Eylül 2023.

[234] Reed, David L.; Smith, Vincent S.; Hammond, Shaless L.; Rogers, Alan R.; Clayton, Dale H. (2004). "Genetic analysis of lice supports direct contact between modern and archaic humans". PLoS biology. 2 (11): e340. doi:10.1371/journal.pbio.0020340. ISSN 1545-7885. PMID 15502871. 9 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.

[FOOTNOTEMcNeill1999-235] ^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f McNeill 1999.

[236] Gibbons, Ann (13 Haziran 2003). "Oldest Members of Homo sapiens Discovered in Africa". Science (İngilizce). 300 (5626): 1641-1641. doi:10.1126/science.300.5626.1641. ISSN 0036-8075. 9 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.

[:21-237] Hopfe, Lewis M. (1987). Religions of the world. 4th ed. New York: Macmillan Pub. Co. ss. 17-19. ISBN 0-02-356930-1. OCLC 13699887.

[238] Clottes, Authors: Jean. "Chauvet Cave (ca. 30,000 B.C.) | Essay | The Metropolitan Museum of Art | Heilbrunn Timeline of Art History". The Met’s Heilbrunn Timeline of Art History (İngilizce). 3 Ocak 2003 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Nisan 2023.

[239] Atlas of world history. Concise ed. Patrick O'Brien. New York, NY: Oxford University Press. 2002. s. 16. ISBN 0-19-521921-X. OCLC 51931424.

[240] 

WASHBURN, S. L. (1959). "SPECULATIONS ON THE INTERRELATIONS OF THE HISTORY OF TOOLS AND BIOLOGICAL EVOLUTION". Human Biology. 31 (1): 21-31. ISSN 0018-7143. 9 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.

Washburn, Sherwood L. (1960). "Tools and Human Evolution". Scientific American. 203 (3): 62-75. ISSN 0036-8733. 9 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.

Gibson, Kathleen (1991). "Tools, Language and Intelligence: Evolutionary Implications". Man. 26 (2): 255-264. doi:10.2307/2803831. ISSN 0025-1496. 9 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.

[244] WASHBURN, S. L. (1959). "SPECULATIONS ON THE INTERRELATIONS OF THE HISTORY OF TOOLS AND BIOLOGICAL EVOLUTION". Human Biology. 31 (1): 21-31. ISSN 0018-7143. 9 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.

[245] Washburn, Sherwood L. (1960). "Tools and Human Evolution". Scientific American. 203 (3): 62-75. ISSN 0036-8733. 9 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.

[246] Gibson, Kathleen (1991). "Tools, Language and Intelligence: Evolutionary Implications". Man. 26 (2): 255-264. doi:10.2307/2803831. ISSN 0025-1496. 9 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.

[241] Dawkins, Richard (1989). The selfish gene. New ed. Oxford: Oxford University Press. ss. 189-201. ISBN 0-19-217773-7. OCLC 20012195.

[242] Perreault, Charles (14 Eyl 2012). "The Pace of Cultural Evolution". PLOS ONE (İngilizce). 7 (9): e45150. doi:10.1371/journal.pone.0045150. ISSN 1932-6203. PMC 3443207 $2. PMID 23024804. 20 Mart 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Mart 2023. KB1 bakım: PMC biçimi (link)

[243] Snyder, Brian F. (1 Temmuz 2020). "The genetic and cultural evolution of unsustainability". Sustainability Science (İngilizce). 15 (4): 1087-1099. doi:10.1007/s11625-020-00803-z. ISSN 1862-4057. PMC 7133775 $2. PMID 32292525. KB1 bakım: PMC biçimi (link)

[244] Tudge, Colin (1998). Neanderthals, bandits and farmers: how agriculture really began. Londra: Weidenfeld & Nicolson. ISBN 0-297-84258-7. OCLC 40511277.

[245] Diamond, Jared M. (2002). Tüfek, mikrop ve çelik : insan topluluklarının yazgıları. Ülker İnce. Ankara: TÜBİTAK. ISBN 975-403-271-8. OCLC 51267462.

[:26-246] 

"Key Components of Civilization | National Geographic Society". education.nationalgeographic.org. 1 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.

Armelagos, George J.; Goodman, Alan H.; Jacobs, Kenneth H. (1 Eylül 1991). "The origins of agriculture: Population growth during a period of declining health". Population and Environment (İngilizce). 13 (1): 9-22. doi:10.1007/BF01256568. ISSN 1573-7810.

Hassan, Fekri A.; Sengel, Randal A. (1973). "On Mechanisms of Population Growth During the Neolithic". Current Anthropology. 14 (5): 535-542. ISSN 0011-3204. 9 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.

"What was the Neolithic Revolution?". Culture (İngilizce). 5 Nisan 2019. 9 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.

Zahid, H. Jabran; Robinson, Erick; Kelly, Robert L. (26 Ocak 2016). "Agriculture, population growth, and statistical analysis of the radiocarbon record". Proceedings of the National Academy of Sciences (İngilizce). 113 (4): 931-935. doi:10.1073/pnas.1517650112. ISSN 0027-8424. PMC 4743794 $2. PMID 26699457. 9 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022. KB1 bakım: PMC biçimi (link)

[253] "Key Components of Civilization | National Geographic Society". education.nationalgeographic.org. 1 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.

[254] Armelagos, George J.; Goodman, Alan H.; Jacobs, Kenneth H. (1 Eylül 1991). "The origins of agriculture: Population growth during a period of declining health". Population and Environment (İngilizce). 13 (1): 9-22. doi:10.1007/BF01256568. ISSN 1573-7810.

[255] Hassan, Fekri A.; Sengel, Randal A. (1973). "On Mechanisms of Population Growth During the Neolithic". Current Anthropology. 14 (5): 535-542. ISSN 0011-3204. 9 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.

[256] "What was the Neolithic Revolution?". Culture (İngilizce). 5 Nisan 2019. 9 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.

[257] Zahid, H. Jabran; Robinson, Erick; Kelly, Robert L. (26 Ocak 2016). "Agriculture, population growth, and statistical analysis of the radiocarbon record". Proceedings of the National Academy of Sciences (İngilizce). 113 (4): 931-935. doi:10.1073/pnas.1517650112. ISSN 0027-8424. PMC 4743794 $2. PMID 26699457. 9 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022. KB1 bakım: PMC biçimi (link)

[247] Gross, Michael (4 Aralık 2012). "The evolution of writing". Current Biology (İngilizce). 22 (23): R981-R984. doi:10.1016/j.cub.2012.11.032. ISSN 0960-9822. PMID 23346575. 11 Ekim 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.

[248] Voogt, Alex de (1 Ocak 2012). Invention and Borrowing in the Development and Dispersal of Writing Systems (İngilizce). Brill. doi:10.1163/9789004217003_002. ISBN 978-90-04-21700-3. 9 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.

[249] 

"Guaranteeing Access to Knowledge: The Role of Libraries". www.wipo.int (İngilizce). 9 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.

"A Brief History of Libraries | Britannica". www.britannica.com (İngilizce). 9 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.

Cartwright, Mark. "Libraries in the Ancient World". World History Encyclopedia (İngilizce). 9 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.

[261] "Guaranteeing Access to Knowledge: The Role of Libraries". www.wipo.int (İngilizce). 9 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.

[262] "A Brief History of Libraries | Britannica". www.britannica.com (İngilizce). 9 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.

[263] Cartwright, Mark. "Libraries in the Ancient World". World History Encyclopedia (İngilizce). 9 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.

[250] Maisels, Charles Keith. The Emergence of Civilization: From Hunting and Gathering to Agriculture, Cities, and the State of the Near East. doi:10.4324/9780203450642. 9 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.

[Grant2007a-251] 

Grant, Edward (2007). "Ancient Egypt to Plato". A History of Natural Philosophy: From the Ancient World to the Nineteenth Century. First. New York, New York: Cambridge University Press. ss. 1-26. ISBN 978-052-1-68957-1.

Lindberg, David C. (2007). "Science before the Greeks". The beginnings of Western science: the European Scientific tradition in philosophical, religious, and institutional context. Second. Chicago, Illinois: University of Chicago Press. ss. 1-20. ISBN 978-0-226-48205-7.

Lloyd, G. E. R. (2002). The ambitions of curiosity : understanding the world in ancient Greece and China. Cambridge, UK: Cambridge University Press. ISBN 0-521-81542-8. OCLC 49513186.

Maisels, Charles Keith. Early Civilizations of the Old World: The Formative Histories of Egypt, The Levant, Mesopotamia, India and China. doi:10.4324/9780203449509. 9 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.

[266] Grant, Edward (2007). "Ancient Egypt to Plato". A History of Natural Philosophy: From the Ancient World to the Nineteenth Century. First. New York, New York: Cambridge University Press. ss. 1-26. ISBN 978-052-1-68957-1.

[267] Lindberg, David C. (2007). "Science before the Greeks". The beginnings of Western science: the European Scientific tradition in philosophical, religious, and institutional context. Second. Chicago, Illinois: University of Chicago Press. ss. 1-20. ISBN 978-0-226-48205-7.

[268] Lloyd, G. E. R. (2002). The ambitions of curiosity : understanding the world in ancient Greece and China. Cambridge, UK: Cambridge University Press. ISBN 0-521-81542-8. OCLC 49513186.

[269] Maisels, Charles Keith. Early Civilizations of the Old World: The Formative Histories of Egypt, The Levant, Mesopotamia, India and China. doi:10.4324/9780203449509. 9 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.

[252] 

Cline, Eric H. (2011). Ancient empires : from Mesopotamia to the rise of Islam. Mark W. Graham. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-88911-7. OCLC 688559404.

Foster, Benjamin R. The Age of Agade: Inventing empire in ancient Mesopotamia. doi:10.4324/9781315686561. 9 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.

Chase-Dunn, C., Niemeyer, R., Alvarez, A., Inoue, H., Lawrence, K., & Love, J. (2012). Cycles of Rise and Fall, Upsweeps and Collapses: Changes in the scale of settlements and polities since the Bronze Age Globalistics and Globalization Studies/Edited by Leonid E. Grinin, Ilya V. Ilyin and, 79. 9 Ekim 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.

[271] Cline, Eric H. (2011). Ancient empires : from Mesopotamia to the rise of Islam. Mark W. Graham. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-88911-7. OCLC 688559404.

[272] Foster, Benjamin R. The Age of Agade: Inventing empire in ancient Mesopotamia. doi:10.4324/9781315686561. 9 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.

[273] Chase-Dunn, C., Niemeyer, R., Alvarez, A., Inoue, H., Lawrence, K., & Love, J. (2012). Cycles of Rise and Fall, Upsweeps and Collapses: Changes in the scale of settlements and polities since the Bronze Age Globalistics and Globalization Studies/Edited by Leonid E. Grinin, Ilya V. Ilyin and, 79. 9 Ekim 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.

[Daly2013-253] Jonathan Daly (19 Aralık 2013). The Rise of Western Power: A Comparative History of Western Civilization. A&C Black. ss. 7-9. ISBN 978-1-4411-1851-6.

[254] 

Roman Catholicism 6 Mayıs 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., "Roman Catholicism, Christian church that has been the decisive spiritual force in the history of Western civilization".

Caltron J.H Hayas, Christianity and Western Civilization (1953), Stanford University Press, p. 2: That certain distinctive features of our Western civilization—the civilization of western Europe and of America—have been shaped chiefly by Judaeo–Christianity, Catholic and Protestant.

Orlandis, José. (1993). A short history of the catholic Church. 2nd English ed. Blackrock, County Dublin: Four Courts Press. ISBN 1-85182-125-2. OCLC 30154737.

"How The Catholic Church Built Western Civilization2">Thomas E. Woods and Antonio Canizares, 2012, "How the Catholic Church Built Western Civilization," Reprint edn., Washington, D.C.: Regnery History, 1596983280, see accessed 8 December 2014. p. 1: "Western civilization owes far more to Catholic Church than most people—Catholic included—often realize. ^{[ölü/kırık bağlantı]}

Marvin Perry (1 Ocak 2012). Western Civilization: A Brief History, Volume I: To 1789. Cengage Learning. ss. 33-. ISBN 978-1-111-83720-4.

Spielvogel, Jackson J. (2016). Western Civilization: A Brief History, Volume I: To 1715. Cengage Learning. s. 156. ISBN 978-1-305-63347-6.

Neill, T. P. (1957). Readings in the History of Western Civilization, Volume 2. Newman Press. s. 224.

O'Collins, Gerald; Farrugia, Maria (2003). Catholicism: The Story of Catholic Christianity. Oxford University Press. s. v (preface). ISBN 978-0-19-925995-3.

[276] Roman Catholicism 6 Mayıs 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., "Roman Catholicism, Christian church that has been the decisive spiritual force in the history of Western civilization".

[277] Caltron J.H Hayas, Christianity and Western Civilization (1953), Stanford University Press, p. 2: That certain distinctive features of our Western civilization—the civilization of western Europe and of America—have been shaped chiefly by Judaeo–Christianity, Catholic and Protestant.

[278] Orlandis, José. (1993). A short history of the catholic Church. 2nd English ed. Blackrock, County Dublin: Four Courts Press. ISBN 1-85182-125-2. OCLC 30154737.

[279] "How The Catholic Church Built Western Civilization2">Thomas E. Woods and Antonio Canizares, 2012, "How the Catholic Church Built Western Civilization," Reprint edn., Washington, D.C.: Regnery History, 1596983280, see accessed 8 December 2014. p. 1: "Western civilization owes far more to Catholic Church than most people—Catholic included—often realize. ^{[ölü/kırık bağlantı]}

[280] Marvin Perry (1 Ocak 2012). Western Civilization: A Brief History, Volume I: To 1789. Cengage Learning. ss. 33-. ISBN 978-1-111-83720-4.

[281] Spielvogel, Jackson J. (2016). Western Civilization: A Brief History, Volume I: To 1715. Cengage Learning. s. 156. ISBN 978-1-305-63347-6.

[282] Neill, T. P. (1957). Readings in the History of Western Civilization, Volume 2. Newman Press. s. 224.

[283] O'Collins, Gerald; Farrugia, Maria (2003). Catholicism: The Story of Catholic Christianity. Oxford University Press. s. v (preface). ISBN 978-0-19-925995-3.

[255] "Bayt al-Hikmah". Encyclopedia Britannica. 4 Kasım 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2016.

[256] Alabi, Aliyu S. (3 Temmuz 2014). "House of Wisdom—How the Arabs Transformed Western Civilization". Journal of Muslim Minority Affairs. 34 (3): 333-335. doi:10.1080/13602004.2014.946763. ISSN 1360-2004.

[257] Algeriani, Adel Abdul-Aziz; Mohadi, Mawloud (2 Ağustos 2020). "The House of Wisdom (Bayt al-Hikmah) and Its Civilizational Impact on Islamic libraries: A Historical Perspective | Mediterranean Journal of Social Sciences" (İngilizce). doi:10.1515/mjss-2017-0036. 29 Mart 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Mart 2023.

[BideleuxJeffries48-258] Bideleux, Robert; Jeffries, Ian (1998). A history of eastern Europe: crisis and change. Routledge. s. 48. ISBN 978-0-415-16112-1.

[259] "Christopher Columbus | Biography, Nationality, Voyages, Ships, Route, & Facts | Britannica". www.britannica.com (İngilizce). 19 Haziran 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Mart 2023.

[260] "Roman Catholicism - The age of Reformation and Counter-Reformation | Britannica". www.britannica.com (İngilizce). 5 Eylül 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Mart 2023.

[261] JACOB, MARGARET C. (2019). The Secular Enlightenment. Princeton University Press. ISBN 978-0-691-16132-7. 22 Mart 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Mart 2023.

[262] Palmer, R. R. (1995). A history of the modern world. 8th ed. Joel Colton. New York: Alfred A. Knopf. ISBN 0-679-43253-1. OCLC 50662457.

[263] Nationalism in the age of the French Revolution. Otto Dann, J. R. Dinwiddy. Londra: Hambledon Press. 1988. ISBN 0-907628-97-4. OCLC 17952792.

[264] "World War I | History, Summary, Causes, Combatants, Casualties, Map, & Facts | Britannica". www.britannica.com (İngilizce). 16 Haziran 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Mart 2023.

[265] "World War II | Facts, Summary, History, Dates, Combatants, & Causes | Britannica". www.britannica.com (İngilizce). 12 Haziran 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Mart 2023.

[266] Tomuschat, Christian (25 Ekim 1995). The United Nations at Age Fifty: A Legal Perspective (İngilizce). Martinus Nijhoff Publishers. ISBN 978-90-411-0145-7.

[267] "Milestones: 1914–1920 - Office of the Historian". history.state.gov. 4 Şubat 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Mart 2023.

[268] "League of Nations | Definition & Purpose | Britannica". www.britannica.com (İngilizce). 15 Haziran 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Mart 2023.

[269] "'The League is Dead. Long Live the United Nations.'". The National WWII Museum | New Orleans (İngilizce). 19 Nisan 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Mart 2023.

[270] Fabry, Mikulas (2010). Recognizing states : international society and the establishment of new states since 1776. Oxford: Oxford University Press. ss. 147-178. doi:10.1093/acprof:oso/9780199564446.003.0006. ISBN 978-0-19-157316-3. OCLC 610210390.

[271] Watts, M. (2009). "Neocolonialism". International Encyclopedia of Human Geography (İngilizce). ss. 360-364. doi:10.1016/B978-008044910-4.00109-7. ISBN 9780080449104. 22 Mart 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Mart 2023.

[272] "Cold War - Gorbachev and the reunification of Germany | Britannica". www.britannica.com (İngilizce). 13 Kasım 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Mart 2023.

[273] "Cold Conflict". The National WWII Museum | New Orleans (İngilizce). 4 Ağustos 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Mart 2023.

[274] "History of the EU". www.ab.gov.tr. 6 Ağustos 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Mart 2023.

[275] "EUR-Lex - xy0026 - EN - EUR-Lex". eur-lex.europa.eu (İngilizce). 7 Temmuz 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Mart 2023.

[276] "The Global Network". education.nationalgeographic.org (İngilizce). 29 Haziran 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Mart 2023.

[277] "World Economic and Social Survey 2004" (PDF). United Nations Department of Economic and Social Affairs (İngilizce). United Nations Publishing Section. 2004. s. 5. 1 Eylül 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 24 Mart 2023.

[:29-278] "History of technology - Space-age technology | Britannica". www.britannica.com (İngilizce). 3 Ağustos 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Mart 2023.

[279] 

Mahoney, Michael S. (1988). "The History of Computing in the History of Technology". Annals of the History of Computing. 10 (2): 113-125. doi:10.1109/MAHC.1988.10011. ISSN 0164-1239. 9 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.

Hulla, Je; Sahu, Sc; Hayes, Aw (2015). "Nanotechnology: History and future". Human & Experimental Toxicology (İngilizce). 34 (12): 1318-1321. doi:10.1177/0960327115603588. ISSN 0960-3271. 12 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022. .

Cirincione, Joseph (2008). Bomb Scare: The History and Future of Nuclear Weapons. Columbia University Press. doi:10.7312/ciri13510. 9 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.

"History of genetic engineering". Royal Society Te Apārangi. 9 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.

[309] Mahoney, Michael S. (1988). "The History of Computing in the History of Technology". Annals of the History of Computing. 10 (2): 113-125. doi:10.1109/MAHC.1988.10011. ISSN 0164-1239. 9 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.

[310] Hulla, Je; Sahu, Sc; Hayes, Aw (2015). "Nanotechnology: History and future". Human & Experimental Toxicology (İngilizce). 34 (12): 1318-1321. doi:10.1177/0960327115603588. ISSN 0960-3271. 12 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022. .

[311] Cirincione, Joseph (2008). Bomb Scare: The History and Future of Nuclear Weapons. Columbia University Press. doi:10.7312/ciri13510. 9 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.

[312] "History of genetic engineering". Royal Society Te Apārangi. 9 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.

[280] 

Block, D. (2004). Globalization, transnational communication and the Internet International journal on multicultural societies, 6(1), 13-28. 9 Ekim 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.

Bishop, T., Reinke, J., & Adams, T. (2011). Globalization: trends and perspectives. Journal of International Business Research, 10(1), 117.

An Encyclopaedia of the history of technology. Ian McNeil. Londra: Routledge. 1990. ISBN 0-203-33017-X. OCLC 17837399.

Derry, T. K. (1993). A short history of technology : from the earliest times to A.D. 1900. Trevor Illtyd Williams. New York: Dover Publications. ISBN 0-486-27472-1. OCLC 27187567.

[314] Block, D. (2004). Globalization, transnational communication and the Internet International journal on multicultural societies, 6(1), 13-28. 9 Ekim 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.

[315] Bishop, T., Reinke, J., & Adams, T. (2011). Globalization: trends and perspectives. Journal of International Business Research, 10(1), 117.

[316] An Encyclopaedia of the history of technology. Ian McNeil. Londra: Routledge. 1990. ISBN 0-203-33017-X. OCLC 17837399.

[317] Derry, T. K. (1993). A short history of technology : from the earliest times to A.D. 1900. Trevor Illtyd Williams. New York: Dover Publications. ISBN 0-486-27472-1. OCLC 27187567.

[281] 

Spash, Clive L. (1 Ağustos 2017). "Environmentalism and Democracy in the Age of Nationalism and Corporate Capitalism". Environmental Values. 26 (4): 403-412. doi:10.3197/096327117X14976900137322.

Honnacker, Ana (9 Aralık 2020). "Environmentalism and Democracy". European Journal of Pragmatism and American Philosophy (İngilizce). XII (2). doi:10.4000/ejpap.2132. ISSN 2036-4091. 9 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.

Stroup, Michael D. (1 Eylül 2008). "Separating the influence of capitalism and democracy on women's well-being". Journal of Economic Behavior & Organization (İngilizce). 67 (3): 560-572. doi:10.1016/j.jebo.2007.08.005. ISSN 0167-2681.

[319] Spash, Clive L. (1 Ağustos 2017). "Environmentalism and Democracy in the Age of Nationalism and Corporate Capitalism". Environmental Values. 26 (4): 403-412. doi:10.3197/096327117X14976900137322.

[320] Honnacker, Ana (9 Aralık 2020). "Environmentalism and Democracy". European Journal of Pragmatism and American Philosophy (İngilizce). XII (2). doi:10.4000/ejpap.2132. ISSN 2036-4091. 9 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.

[321] Stroup, Michael D. (1 Eylül 2008). "Separating the influence of capitalism and democracy on women's well-being". Journal of Economic Behavior & Organization (İngilizce). 67 (3): 560-572. doi:10.1016/j.jebo.2007.08.005. ISSN 0167-2681.

[282] 

"Decline of Global Extreme Poverty Continues but Has Slowed". World Bank (İngilizce). 6 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.

Baker, Rachel E.; Mahmud, Ayesha S.; Miller, Ian F.; Rajeev, Malavika; Rasambainarivo, Fidisoa; Rice, Benjamin L.; Takahashi, Saki; Tatem, Andrew J.; Wagner, Caroline E.; Wang, Lin-Fa; Wesolowski, Amy (2022). "Infectious disease in an era of global change". Nature Reviews Microbiology (İngilizce). 20 (4): 193-205. doi:10.1038/s41579-021-00639-z. ISSN 1740-1534. PMC 8513385 $2. PMID 34646006. 5 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022. KB1 bakım: PMC biçimi (link)

Dore, G. J. (2000). "Infectious diseases in the 21st century. Are we entering the hot zone?". Australian Family Physician. 29 (7): 627-630. ISSN 0300-8495. PMID 10914445. 15 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.

"Is There Really Evidence for a Decline of War? | One Earth Future". oneearthfuture.org (İngilizce). 9 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.

[323] "Decline of Global Extreme Poverty Continues but Has Slowed". World Bank (İngilizce). 6 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.

[324] Baker, Rachel E.; Mahmud, Ayesha S.; Miller, Ian F.; Rajeev, Malavika; Rasambainarivo, Fidisoa; Rice, Benjamin L.; Takahashi, Saki; Tatem, Andrew J.; Wagner, Caroline E.; Wang, Lin-Fa; Wesolowski, Amy (2022). "Infectious disease in an era of global change". Nature Reviews Microbiology (İngilizce). 20 (4): 193-205. doi:10.1038/s41579-021-00639-z. ISSN 1740-1534. PMC 8513385 $2. PMID 34646006. 5 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022. KB1 bakım: PMC biçimi (link)

[325] Dore, G. J. (2000). "Infectious diseases in the 21st century. Are we entering the hot zone?". Australian Family Physician. 29 (7): 627-630. ISSN 0300-8495. PMID 10914445. 15 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.

[326] "Is There Really Evidence for a Decline of War? | One Earth Future". oneearthfuture.org (İngilizce). 9 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.

[283] 

Vörösmarty, Charles J.; Green, Pamela; Salisbury, Joseph; Lammers, Richard B. (14 Temmuz 2000). "Global Water Resources: Vulnerability from Climate Change and Population Growth". Science (İngilizce). 289 (5477): 284-288. doi:10.1126/science.289.5477.284. ISSN 0036-8075. 9 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.

"Population growth, environmental degradation and climate change". Birleşmiş Milletler (İngilizce). 11 Temmuz 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.

Boretti, Alberto; Rosa, Lorenzo (31 Temmuz 2019). "Reassessing the projections of the World Water Development Report". npj Clean Water (İngilizce). 2 (1): 1-6. doi:10.1038/s41545-019-0039-9. ISSN 2059-7037. 9 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.

[328] Vörösmarty, Charles J.; Green, Pamela; Salisbury, Joseph; Lammers, Richard B. (14 Temmuz 2000). "Global Water Resources: Vulnerability from Climate Change and Population Growth". Science (İngilizce). 289 (5477): 284-288. doi:10.1126/science.289.5477.284. ISSN 0036-8075. 9 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.

[329] "Population growth, environmental degradation and climate change". Birleşmiş Milletler (İngilizce). 11 Temmuz 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.

[330] Boretti, Alberto; Rosa, Lorenzo (31 Temmuz 2019). "Reassessing the projections of the World Water Development Report". npj Clean Water (İngilizce). 2 (1): 1-6. doi:10.1038/s41545-019-0039-9. ISSN 2059-7037. 9 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.

[284] Jenks, Andrew L. (2012). The cosmonaut who couldn't stop smiling : the life and legend of Yuri Gagarin. DeKalb, Ill.: Northern Illinois University Press. ISBN 978-1-5017-5286-5. OCLC 1147834225.

[285] Roberts, Greg (1 Nisan 2011). "Yuri Gagarin - the columbus of space : historical". MNASSA : Monthly Notes of the Astronomical Society of South Africa. 70 (3_4): 57-60. doi:10.10520/EJC76816.

[286] "Human Spaceflight and Exploration – European Participating States" (2006). ESA. 30 Temmuz 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.

[287] "Expedition 13: Science, Assembly Prep on Tap for Crew" (2006). NASA. 14 Haziran 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.

[288] Berners-Lee, T., Cailliau, R., Luotonen, A., Nielsen, H. F., & Secret, A. (1994). The world-wide web. 10 Ekim 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Communications of the ACM, 37(8), 76-82.

[289] Choudhury, N. (2014). World wide web and its journey from web 1.0 to web 4.0. 9 Ekim 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. International Journal of Computer Science and Information Technologies, 5(6), 8096-8100.

[290] Algosaibi, A. A., Albahli, S., & Melton, A. (2015). World Wide Web: A survey of its development and possible future trends 26 Nisan 2023 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. The 16th international conference on internet computing and big data-ICOMP. Cilt 15. ss. 79-84.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]

[25]

[26]

[27]

[28]

[29]

[30]

[31]

[32]

[33]

[34]

[35]

[36]

[37]

[not 1]

[40]

[41]

[42]

[43]

[44]

[45]

[46]

[47]

[48]

[49]

[50]

[51]

[52]

[53]

[54]

[55]

[not 2]

[56]

[57]

[58]

[59]

[60]

[61]

[62]

[63]

[64]

[65]

[66]

[67]

[68]

[69]

[70]

[71]

[72]

[73]

[74]

[75]

[76]

[77]

[78]

[79]

[80]

[81]

[82]

[83]

[84]

[85]

[86]

[87]

[88]

[89]

[90]

[91]

[92]

[93]

[94]

[95]

[96]

[97]

[98]

[99]

[100]

g t d Dünya
Kıtalar	Afrika Antarktika Asya Avrupa Avustralya Güney Amerika Kuzey Amerika	Dünya
Okyanuslar	Arktik Okyanusu Atlas Okyanusu Büyük Okyanus Güney Okyanusu Hint Okyanusu
Coğrafyası ve jeolojisi	Dünya'nın enleri Dünya'nın yaşı Gelecek Jeofizik Jeoloji Jeolojik kayıt Jeolojik tarih zaman cetveli Levha tektoniği Manyetik alan Yapı Yerçekimi Yer bilimleri Yerküre tarihi
Atmosfer	Dünya atmosferi Hava durumu İklim İklim değişikliği
Çevre	Biyom Biyosfer Doğa Ekoloji Ekosistem İnsanın çevre üzerindeki etkisi Yaşamın evrimsel tarihi zaman çizelgesi
Kartografya	Dijital haritalandırma Dünya haritası Sanal yerküre Uydu görüntüleri
Kültür ve toplum	Etimoloji Dünya ekonomisi Dünya Günü Dünya toplumu Kültürde dünya İnsanlık tarihi Ülkeler Zaman dilimi
Gezegen bilimi	Ay Dünya'nın iddia edilen uyduları Dünya'nın konumu Dünya'nın yörüngesi Güneş Sistemi Güneş Sistemi'nin oluşumu ve evrimi Güneş Sistemi yörüngesindeki karasal gezegenlerin jeolojisi Kordylewski bulutu Tutulum
Kategori