Devoniyen

Devoniyen
	419.2 – 358.9 myö PreЄ Є O S D C P T J K Pg N
	Geç Devoniyen dünya haritası
Kronoloji
←	Rhynie çörtü
←	Hangenberg olayı,; Fameniyen buzullaşması
←	Kellwasser olayı (Geç Devoniyen yok oluşu)
←	Yaygın; çalılar & ağaçlar
←	Hunsrück faunası;
	2018 itibarıyla Devoniyen'in Uluslararası Stratigrafi Komisyonu'na göre alt bölümleri.; Dikey eksen ölçeği: milyon yıl önce.
Etimoloji
Takma ad(lar)	Balıkların Çağı
Kullanım bilgisi
Gök cismi	Dünya
Bölgesel kullanım	Küresel (ICS)
Kullanılan zaman çizelgesi	ICS Zaman Cetveli
Tanım
Stratigrafik birim	Sistem
Zaman aralığının resmîyeti	Resmî
Alt sınırını belirleyen	Bir graptolit olan Monograptus uniformis'in ilk ortaya çıkışı
Alt sınır KSKN	Klonk, Çekya; 49°51′18″N 13°47′31″E / 49.8550°K 13.7920°D
KSKN onayı	1972
Üst sınırını belirleyen	Bir konodont olan Siphonodella sulcata'nın ilk ortaya çıkışı (2006'da biyostratigrafik sorunlara sahip olduğu keşfedilmiştir).
Üst sınır KSKN	La Serre, Montagne Noire, Fransa; 43°33′20″N 3°21′26″E / 43.5555°K 3.3573°D
KSKN onayı	1990
Atmosfer ve iklim verileri
Deniz seviyesinin günümüze göre yüksekliği	Göreceli olarak yaklaşık 189 metre civarındadır, dönem boyunca kademeli olarak 120 metreye düşer.

Devoniyen, Paleozoik zamanın dördüncü alt bölümü olarak Devoniyen kayaç sistemlerinin oluştuğu jeolojik zaman dilimidir. Günümüzden 419.2 ± 3.2 milyon yıl önce başlayıp 358.9 ± 0.4 milyon yıl önce sona erdiği kabul edilir.

Erken Devoniyen dönemde dünya (400 myö)

Yeryüzü ve iklim[değiştir | kaynağı değiştir]

Devoniyen Dönem'in başlarında yeryüzünde iki dev kıta vardı: Gondvana ve Lavrasya. Gondvana, güney kutbuna doğru kayarken büyükçe bir bölümü de Lavrasya'yı güneyden sıkıştırmaya başladı. Dönemin sonuna doğru iki kıta birleşerek tek dev kıta Pangea'yı oluşturacaklardır. Her iki kıtanın birbirine çarptıkları uzun hat boyunca yeni dağ oluşumları ortaya çıkarken yoğun volkanik etkinlikler de yaşanmıştır. Günümüzde yüzeye yakın olarak bulunan maden yatakları bu dönemde ortaya çıkmıştır.

Ichthyostega, bir Devoniyen dönem tetrapodomorfu. Devoniyen'de bazı et yüzgeçli balıklar kara yaşamına adapte olmaya başlamıştır.

Her iki kıta arasındaki okyanus tabanında magmanın yaptığı basınçla yükselmeler oluşmuş, bunun sonucunda da deniz seviyesi tüm dünyada yükselmiştir. Bu dönemde gezegenin yüzde seksen beşi denizlerle kaplanmıştır. Bugünkü kuzey ve Güney Amerika, Sibirya ve Avustralya'nın büyük bir bölümü, dönemin ortalarına doğru sığ denizlerle kaplıydı. Günümüzün Kuzey Kanada'sında ve güney Çin'de ilk kez tropik yağmur ormanları oluştu. Güney kutbu üzerinde bulunan Amazon bölgesinde buzullar vardı.

Dönem boyunca iklim ılıman, hatta sıcaktır. Kıtaların iç kesimleri kurak geçmiştir.

Deniz yaşamı[değiştir | kaynağı değiştir]

Devoniyenin sıcak ve sığ denizleri, çeşitli ve çok sayıda omurgasız grubuna ev sahipliği yapıyordu. Mercan, sünger ve alg birlikteliğiyle kurulan resifler bu dönemde de çok yaygındı.

Silüryenin en yaygın gruplarından olan dallı bacaklılar, Devoniyen denizlerinde de başarılarını sürdürerek hem çeşitlilikçe hem de yaygınlıkça zirveye ulaştı. Salyangozlar ve midyeler gibi yumuşakça grupları Silüryen’deki durumlarını korurken, nautiloid benzeri bir kafadan bacaklıdan kök alan ammonitler ortaya çıktı. Bu dönemden sonra oldukça yaygın olan ammonitlerin geriye bıraktığı kabuklar, büyük kireçtaşı yataklarını oluşturdu.

Kambriyen ve Ordovisyen'in başrol oyuncularından olan üç loblular iyice azaldı. Az sayıda grup yaygındı ve bazı dev biçimler evrimleşmişti. Balıklar ve kafadan bacaklılar gibi serbest yüzücü yırtıcıların sayısındaki artışın, üç lobluların sonunu hazırladığı düşünülüyor. Devoniyen sonunda üç loblu gruplarının çoğu yok oldu.

Silüryen'de ortaya çıkan çeşitli balık grupları varlıklarını sürdürürken, Devoniyen'de pek çok yeni ve gelişmiş balık grubu ortaya çıkıp, hızla çeşitlendi. Balık gruplarında görülen bu çeşitlilik ve yaygınlıktan dolayı dönem "Balıkların Çağı" olarak adlandırılır. İlk kez Ordovisyen’de ortaya çıkan çenesiz balıklar olan zırhlı balıklar, Devoniyen boyunca varlığını sürdürdü; ancak, çağın kapanmasıyla büyük oranda ortadan kalktı. İlk çeneli balıkların Silüryenin sonunda ortaya çıkmasından sonra köpek balıklarının ve vatozların içinde bulunduğu grup olan kıkırdaklı balıklar da ilk kez Devoniyen’de ortaya çıktı, çeşitliliklerini Karbonifer ve Permiyende artırdı.

Kara yaşamı[değiştir | kaynağı değiştir]

Bitkiler Devoniyen'de büyük bir evrimsel sıçrama yaptı. Devoniyen’in başlarındaki bitkiler 15-20 santimetre boylarında, suya en azından neme bağımlı, yapraksız, otsu ve sürünücü bitkilerdi. Dönemin sonlarına doğru ise odunlaşmış gövdeleri, 30 metreyi bulan boyları ile ilk ağaçların oluşturduğu ormanlar Devoniyen kıtalarını kapladı ve ilk tohumlu bitkiler ortaya çıktı. Bitkilerde görülen bu evrimsel gelişim, her ne kadar Kambriyen’dekiyle çok benzerlik göstermese de, "Devoniyen Patlaması" olarak değerlendirilir.

Bitkilerin evrimsel bir sıçrama yaşadığı Devoniyende, buna paralel olarak onlarla aşağı yukarı aynı zamanda karaya çıkan eklem bacaklılarda da benzeri bir çeşitlenme ve gelişme oldu. Erken Devoniyen faunasının üyeleri temel olarak eklem bacaklılardı.

Omurgalılar[değiştir | kaynağı değiştir]

Acanthostega, 365 milyon yıl önce yaşamış bir tetrapodomorf. Diğer ilkel tetrapodomorflar gibi, Acanthostega'da, büyük bir yırtıcıydı ve su bitkileri arasında gizlenerek avlarını bekliyordu.

Yaklaşık 360 milyon yıl önce (Geç Devoniyen dönem) ilk kara omurgalıları (tetrapodlar) görünemeye başladı. Daha önceki tetrapodomorflarda genel olarak ayaklar bulunmazken ayaklar ilk kez 365 milyon yıl önce yaşamış Acanthostega ve Ichthyostega gibi et yüzgeçli balıklar tarafından geliştirilip torunlarına miras bırakıldı.^[9]

Devoniyen sonu[değiştir | kaynağı değiştir]

Devoniyen'in sonlarına doğru bir kitlesel yok oluş yaşandı. Henüz yolun başında olan karasal ekosistemlerin belirgin şekilde etkilenmediği yok oluşta, deniz yaşamı büyük zarar gördü. Resifler tamamen yok olurken, mercanlar da ciddi biçimde azaldı. Dallı bacaklılar, üç loblular ve ilkel balık grupları ya iyice azaldı ya da tamamen yok oldu. Planktonik graptolitler tamamen yok oldu. Ilıman türler yok oluştan tropik olanlara göre daha çok etkilenmiştir.

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

Özel

^ Parry, S. F.; Noble, S. R.; Crowley, Q. G.; Wellman, C. H. (2011). "A high-precision U–Pb age constraint on the Rhynie Chert Konservat-Lagerstätte: time scale and other implications". Journal of the Geological Society. London: Geological Society. 168 (4): 863–872. doi:10.1144/0016-76492010-043.
^ Kaufmann, B.; Trapp, E.; Mezger, K. (2004). "The numerical age of the Upper Frasnian (Upper Devonian) Kellwasser horizons: A new U-Pb zircon date from Steinbruch Schmidt(Kellerwald, Germany)". The Journal of Geology. 112 (4): 495–501. Bibcode:2004JG....112..495K. doi:10.1086/421077.
^ Algeo, T. J. (1998). "Terrestrial-marine teleconnections in the Devonian: links between the evolution of land plants, weathering processes, and marine anoxic events". Philosophical Transactions of the Royal Society B: Biological Sciences. 353 (1365): 113–130. doi:10.1098/rstb.1998.0195.
^ "Uluslararası Kronostratigrafik Çizelge" (PDF). www.stratigraphy.org. Uluslararası Stratigrafi Komisyonu.
^ Chlupáč, Ivo; Hladil, Jindrich (January 2000). "The global stratotype section and point of the Silurian-Devonian boundary". CFS Courier Forschungsinstitut Senckenberg. Erişim tarihi: 7 Aralık 2020.
^ Kaiser, Sandra (1 Nisan 2009). "The Devonian/Carboniferous boundary stratotype section (La Serre, France) revisited". Newsletters on Stratigraphy. 43 (2): 195-205. doi:10.1127/0078-0421/2009/0043-0195. 5 Temmuz 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Aralık 2020.
^ Paproth, Eva; Feist, Raimund; Flajs, Gerd (December 1991). "Decision on the Devonian-Carboniferous boundary stratotype" (PDF). Episodes. 14 (4): 331-336. doi:10.18814/epiiugs/1991/v14i4/004. 19 Mart 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 7 Eylül 2022. Geçersiz |doi-access=free (yardım)
^ Haq, B. U.; Schutter, SR (2008). "A Chronology of Paleozoic Sea-Level Changes". Science. 322 (5898): 64-68. Bibcode:2008Sci...322...64H. doi:10.1126/science.1161648. PMID 18832639.
^ Encyclopedia of dinosaurs & prehistoric life. American Museum of Natural History. New York, N.Y.: DK Publishing in association with the American Museum of Natural History. 2008. ss. 55-58. ISBN 978-0-7566-3836-8. OCLC 181602635.

Genel

"Jeolojik Devirler: Devoniyen". web.archive.org. 26 Haziran 2006. 26 Haziran 2006 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ağustos 2021.

Ayrıca bakınız[değiştir | kaynağı değiştir]

Jeolojik zaman cetveli

[Parry-1] Parry, S. F.; Noble, S. R.; Crowley, Q. G.; Wellman, C. H. (2011). "A high-precision U–Pb age constraint on the Rhynie Chert Konservat-Lagerstätte: time scale and other implications". Journal of the Geological Society. London: Geological Society. 168 (4): 863–872. doi:10.1144/0016-76492010-043.

[Kaufmann2004-2] Kaufmann, B.; Trapp, E.; Mezger, K. (2004). "The numerical age of the Upper Frasnian (Upper Devonian) Kellwasser horizons: A new U-Pb zircon date from Steinbruch Schmidt(Kellerwald, Germany)". The Journal of Geology. 112 (4): 495–501. Bibcode:2004JG....112..495K. doi:10.1086/421077.

[Algeo1998-box-3] Algeo, T. J. (1998). "Terrestrial-marine teleconnections in the Devonian: links between the evolution of land plants, weathering processes, and marine anoxic events". Philosophical Transactions of the Royal Society B: Biological Sciences. 353 (1365): 113–130. doi:10.1098/rstb.1998.0195.

[4] "Uluslararası Kronostratigrafik Çizelge" (PDF). www.stratigraphy.org. Uluslararası Stratigrafi Komisyonu.

[5] Chlupáč, Ivo; Hladil, Jindrich (January 2000). "The global stratotype section and point of the Silurian-Devonian boundary". CFS Courier Forschungsinstitut Senckenberg. Erişim tarihi: 7 Aralık 2020.

[6] Kaiser, Sandra (1 Nisan 2009). "The Devonian/Carboniferous boundary stratotype section (La Serre, France) revisited". Newsletters on Stratigraphy. 43 (2): 195-205. doi:10.1127/0078-0421/2009/0043-0195. 5 Temmuz 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Aralık 2020.

[7] Paproth, Eva; Feist, Raimund; Flajs, Gerd (December 1991). "Decision on the Devonian-Carboniferous boundary stratotype" (PDF). Episodes. 14 (4): 331-336. doi:10.18814/epiiugs/1991/v14i4/004. 19 Mart 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 7 Eylül 2022. Geçersiz |doi-access=free (yardım)

[8] Haq, B. U.; Schutter, SR (2008). "A Chronology of Paleozoic Sea-Level Changes". Science. 322 (5898): 64-68. Bibcode:2008Sci...322...64H. doi:10.1126/science.1161648. PMID 18832639.

[:0-9] Encyclopedia of dinosaurs & prehistoric life. American Museum of Natural History. New York, N.Y.: DK Publishing in association with the American Museum of Natural History. 2008. ss. 55-58. ISBN 978-0-7566-3836-8. OCLC 181602635.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]