Erzurum (il)

Vikipedi, özgür ansiklopedi
Erzurum
İl
İlin Türkiye'deki konumu
İlin Türkiye'deki konumu
Harita
İl sınırları haritası
ÜlkeTürkiye
Coğrafi bölgeDoğu Anadolu Bölgesi Karadeniz Bölgesi
İl merkeziErzurum
İdare
 • ValiOkay Memiş[1]
Yüzölçümü
 • Toplam25.005 km²
Nüfus
 • Toplam763.320
 • Kır
-
 • Şehir
763320
Zaman dilimiUTC+03.00 (TSİ)
İl alan kodu442
İl plaka kodu25

Erzurum, Türkiye'nin bir ilidir. Merkezi Erzurum olan il, 749.993[3] nüfusu ile Doğu Anadolu Bölgesi'nin en büyük üçüncü ilidir. Yüzölçümü bakımından Türkiye'nin en büyük dördüncü ili olan Erzurum'da, temel geçim kaynağı tarım ve hayvancılık olup şehir son yıllarda kış turizmiyle de öne çıkmaktadır. Soğuk iklimi sebebiyle sanayisi gelişmemiştir. 25.005 km² yüzölçümüne sahip il arazisinin yalnızca %15,17'si tarımsal amaçlı olarak kullanılabilir konumdadır.[4]

Coğrafya[değiştir | kaynağı değiştir]

Erzurum yüzölçümünün; %64'ü dağlık, % 20'si plato ve %12'si yaylalardan oluşmaktadır. Erzurum ilinin bir bölümü Karadeniz Bölgesi'ndedir. Diğer bir bölümü ise Doğu Anadolu Bölgesi'nde yer almaktadır.

İlin kuzeyinde Rize ve Artvin, kuzeydoğusunda Ardahan, batısında Bayburt ve Erzincan, doğusunda Kars ve Ağrı, güneyinde Bingöl ve Muş bulunmaktadır. 20 ilçesi vardır. Bu ilçelerin 8 tanesi Karadeniz Bölgesi'nde geri kalan 12 ilçe ise Doğu Anadolu Bölgesi'nde bulunur. Karadeniz Bölgesi'nde yer alan ilçeleri İspir, Narman, Oltu, Olur, Pazaryolu, Şenkaya, Tortum, Uzundere'dir. Yine Aziziye ilçesinin Ovacık kesimi Karadeniz Bölgesi'nde yer alır. Doğu Anadolu Bölgesi'nde yer alan ilçeler ise şunlardır: Aşkale, Aziziye, Çat, Hınıs, Horasan, Karayazı, Karaçoban, Köprüköy, Palandöken, Pasinler, Tekman, Yakutiye.

İklim[değiştir | kaynağı değiştir]

Türkiye'nin en yüksek ve en soğuk illerinden biri olan Erzurum'da sert kara iklimi hüküm sürmektedir. Genel olarak kışlar çok soğuk ve karlı; yazlar ise çok sıcak ve kurak geçer. Hemen hemen yılın 2-3 ayı bölge karla örtülüdür. Yaz özellikle kendini Haziran ayı ve Temmuz ayı ortalarına kadar hissettirir. Yağış miktarı m² ye 460 mm dir. Bölgede eriyen karlarla akarsular beslenir.

İlin Karadeniz Bölgesi'nde yer alan kuzey kesimleri haricindeki büyük kısmı Doğu Anadolu Bölgesi'nde yer alır ve karasal iklime sahiptir. Erzurum rakımının fazlalığı ve kar yağışının yoğun olması (Yılın 70 günü kar yerde kalır) güneş ışınlarının uzaya tekrar geri yansımasına sebep olur. Bu yüzden Erzurum, Türkiye'nin en çok güneş gören illerinden biri olmasına rağmen, en soğuk illerindendir. Yazın sıcaklık +35 dereceyi görürken kışın sıcaklık -30 dereceye kadar iner.[5]

Bitki örtüsü[değiştir | kaynağı değiştir]

Erzurum, İlkbahar başlangıcında karların erimesiyle birlikte yeşile bürünmeye başlar. Ağustos ayı başlarında kuru rüzgâr esintileri ağaç yapraklarını ve ekinleri sarartır. Ağustos ayı sonları ve Eylül ayında Erzurum çevresi sapsarı bozkır görünümündedir. Daha önceki dönemlerde yüzölçümünün %9'u orman ve fundalık olan, sarıçam ve meşe ağaçlarının yetiştiği Erzurum bu açıdan günümüzde oldukça eksiktir.

Nüfus[değiştir | kaynağı değiştir]

İl sınırları içinde sırasıyla şu etnik gruplar yaşamaktadır:[6]

Erzurum il nüfus bilgileri
Yıl Toplam Sıra Fark Şehir - Kır
1927[13] 270.426 15
  %15     40.822
229.604     %85  
1935[14] 385.387 10 %43
  %12     45.809
339.578     %88  
1940[15] 371.394 13 -%4
  %17     63.862
307.532     %83  
1945[16] 395.876 13 %7
  %17     68.440
327.436     %83  
1950[17] 461.090 13 %16
  %17     76.332
384.758     %83  
1955[18] 519.976 11 %13
  %21     108.826
411.150     %79  
1960[19] 568.864 12 %9
  %23     129.823
439.041     %77  
1965[20] 628.001 12 %10
  %24     152.183
475.818     %76  
1970[21] 684.951 12 %9
  %29     196.821
488.130     %71  
1975[22] 746.666 11 %9
  %32     241.467
505.199     %68  
1980[23] 801.809 14 %7
  %36     285.182
516.627     %64  
1985[24] 856.175 17 %7
  %41     350.955
505.220     %59  
1990[25] 848.201 20 -%1
  %47     400.348
447.853     %53  
2000[26] 937.389 21 %11
  %60     560.551
376.838     %40  
2007[27] 784.941 23 -%16
  %62     485.563
299.378     %38  
2008[28] 774.967 24 -%1
  %63     485.107
289.860     %37  
2009[29] 774.207 25 -%0
  %63     491.038
283.169     %37  
2010[30] 769.085 25 -%1
  %64     489.486
279.599     %36  
2011[31] 780.847 26 %2
  %65     505.254
275.593     %35  
2012[32] 778.195 26 -%0
  %65     509.474
268.721     %35  
2013[33] 766.729 27 -%1 Şehir ve kır ayrımı kaldırılmıştır.
2014[34] 763.320 29 -%0
2015[35] 762.321 29 -%0
2016[35] 762.021 29 -%0
2017[35] 760.476 29 -%0
2018[35] 767.848 30 %1
2019[35] 762.062 29 -%1
2020[35] 758.279 30 -%0
2021[35] 756.893 30 -%0
2022[35] 749.754 30 -%1
2023[35] 749.993 30 %0


Güncel Nüfus Değerleri (TÜİK 6 Şubat 2024 verileri[3])

Erzurum İl Nüfusu: 749.993 (2023 sonu). İlin yüzölçümü 25.005 km2'dir. İlde km2'ye 30 kişi düşmektedir. (Yoğunluğun en fazla olduğu ilçe: 266 kişi ile Palandöken’dir)

İlde yıllık nüfus artış oranı %0,03 olmuştur. Nüfus artış oranı en yüksek ve en düşük ilçeler: Tortum (%13,23)- Karayazı (-%3,93)

06 Şubat 2024 TÜİK verilerine göre 20 ilçe ve belediye, bu belediyelerde toplam 1184 mahalle bulunmaktadır.

2023 yılı sonunda Erzurum ili ve ilçelerinin yerleşim yeri ve nüfusla ilgili sayısal bilgileri
İlçe Nüfus 2022 Nüfus 2023 Fark N.Artışı % Mah.Say. Alanı  km2[36] Yoğunluk
Aşkale 21.494 21.410 -84 -0,39 75 1507 14
Aziziye 65.553 68.251 2.698 4,03 72 1529 45
Çat 15.556 15.457 -99 -0,64 45 1448 11
Hınıs 24.680 24.419 -261 -1,06 98 1367 18
Horasan 36.519 36.359 -160 -0,44 87 1740 21
İspir 14.607 15.914 1.307 8,57 99 2129 7
Karaçoban 22.250 21.961 -289 -1,31 27 571 38
Karayazı 25.543 24.559 -984 -3,93 75 1953 13
Köprüköy 14.204 14.184 -20 -0,14 42 777 18
Narman 12.292 11.959 -333 -2,75 46 799 15
Oltu 30.075 30.296 221 0,73 72 1441 21
Olur 6.262 6.737 475 7,31 43 893 8
Palandöken 177.374 177.109 -265 -0,15 26 667 266
Pasinler 27.055 26.833 -222 -0,82 72 1134 24
Pazaryolu 3.803 4.290 487 12,05 43 654 7
Şenkaya 16.035 16.112 77 0,48 71 1381 12
Tekman 23.195 22.686 -509 -2,22 71 2102 11
Tortum 15.259 17.418 2.159 13,23 58 1463 12
Uzundere 7.625 7.973 348 4,46 18 505 16
Yakutiye 190.373 186.066 -4.307 -2,29 44 945 197
Erzurum 749.754 749.993 239 0,03 1.184 25.005 30

Ekonomi[değiştir | kaynağı değiştir]

Erzurum Ticaret ve Sanayi Odası

Erzurum'un ekonomisini genel olarak tarım - hayvancılık ve sanayi - ticaret unsurları oluşturmaktadır. Sanayi siciline kayıtlı 69 kuruluş vardır. 2 tane organize sanayi bölgesi vardır.[37] Bölgenin geçmiş dönemlerde de ipek yolu üzerinde olması, şehrin ekonomi alanında gelişmesini sağlamakla birlikte ticari anlamdaki önemini de ortaya koymaktadır. 1957 yılında Erzurum'da kurulmuş olan Atatürk Üniversitesi, şehirde ticari anlamda da canlılık sağlamaktadır. Erzurum, Türkiye'nin ve Doğu Anadolu bölgesinin en önemli ticaret merkezlerinden biridir. Bölgede, Oltu ilçesinde çıkarılan ve yarı kıymetli maden özelliğinde olan Oltu taşı ve bu taştan yapılan özel aksesuarlar, takı ve benzeri eşyalar bölge insanı ve esnafı için geçim kaynağıdır. Daha önceleri bölgede mevcut olup, Palandöken dağı kış spor tesisleri ile sınırlı olan kış turizmi, özellikle son yıllarda önemli kazanımlar elde etmiş ve bölge geneline yeni altyapı ve tesisler olarak dağılmıştır. Bu özelliği ile Türkiye sınırlarını aşarak alanında dünyanın sayılı merkezlerinden biri haline gelmiştir.[38] Spor tesislerinin bölge turizmine ve ekonomisine önemli katkıları söz konusudur.

  • Taşmağazalar
    Taşmağazalar
  • Taşmağazalar kuyumcular çarşısı
    Taşmağazalar kuyumcular çarşısı
  • Taşmağazalar kuyumcu vitrini
    Taşmağazalar kuyumcu vitrini
  • Taşmağazalar alt giriş
    Taşmağazalar alt giriş
  • Oltu taşından imal edilmiş takılar ve tespihler
    Oltu taşından imal edilmiş takılar ve tespihler

Tarım ve hayvancılık[değiştir | kaynağı değiştir]

Yüzölçümü itibarıyla Türkiye'nin dördüncü büyük ili olma özelliğine sahip Erzurum, toplam 2.533.000 hektarlık bir yüz ölçüme sahiptir. Ekonomi tarım ve hayvancılığı dayanmaktadır. 460 bin hektarlık tarım arazisinin 306 hektarlık bölümü sulanabilir konumda olup, 268 bin hektarlık bölümünde ekim yapılmaktadır.
Bitkisel üretimi; tahıllar, yem bitkileri, baklagiller, endüstri bitkileri, yumrulu bitkiler, yağlı tohumlar oluşturmaktadır.
Ekili alanların; 181 bin hektarında tahıl, 937 hektarında baklagiller, 3 bin hektarında yumrulu bitkiler, 2 bin hektarında endüstriyel bitkiler, 80 bin hektarında yem bitkileri, bin 500 hektarında meyve, 780 hektarında sebze yetiştirilmektedir.
Bitkisel üretimin değeri günümüzde 240 bin TL. civarında gerçekleşmektedir.

Tahıl türlerinden en fazla buğday, arpa ve çavdar ekimi; sanayi bitkilerinden ise çoğunlukla şeker pancarı, patates ve ayçiçeği ekimi yapılmaktadır.

Yaklaşık 4 bin çiftçi 40 bin hektarlık alanda organik tarım yapmaktadır. 2012 yılı itibarıyla 154 bin tona yakın ürün elde edilmiştir. Organik tarım uygulamalarını buğday, yonca, yem bitkileri, çayırotu, meyve ve bal üretimi oluşturmaktadır.

Erzurum'da meyve olarak; elma, armut, ceviz, kayısı, erik, kiraz, vişne ve kızılcık yetişmektedir.

2012 yılı verilerine göre Erzurum’da yaklaşık olarak 760 bin küçükbaş, 550 bin büyükbaş hayvan bulunmakta; 15 bin ton et, 358 bin ton süt, 7 bin ton tereyağı, 70 bin ton peynir, 50 bin ton yoğurt üretimi yapılmaktadır. Bal üretimi ise bin 500 tona yakındır.[39]

Sanayi ve ticaret[değiştir | kaynağı değiştir]

Erzurum ekonomisi başta tarım olmak üzere, hizmet ve inşaat sektörlerinden oluşmaktadır.
Erzurum şehir merkezindeki günlük ticari hareketliliğe yön veren en önemli etkenlerden birisi de yaklaşık 70.000 öğrencisi olan Atatürk Üniversitesidir. Yaz aylarında üniversite öğrencilerinin şehirde olmaması ile oluşan ekonomik durgunluk bariz bir şekilde hissedilir.

Erzurum'da imalat alanında;

  • Gıda sanayi,
  • Kimya- plastik sanayi,
  • Metal Eşya Sanayi,
  • Makine Sanayi,
  • Petrol ve Tekstil Sanayi

üretimde önde gelen sektörler olarak faaliyet göstermektedir.
Sanayi Sektörü günümüzde beklenilen düzeyde olmasa da Erzurum ekonomisine belirli bir oranda katkı sağlamaktadır. 2011 yılı verilerine göre bu alanda Erzurum'da toplam beş yüzden fazla şirket kurulmuştur.
Sanayi sektöründe faaliyet gösteren işletmeler, küçük ve orta ölçekli özelliktedir. Bu özelliklerinden dolayı söz konusu işletmeler, sadece yerel pazarlara yönelik üretim yapmakta ve düşük bir oranda istihdam sağlamaktadırlar. İmalat sanayi:

  • Gıda Ürünleri ve İçecek İmalatı: Peynir, yağ, yoğurt, hazır su, et ve et ürünleri üreten
  • Plastik ve kauçuk ürünler imalatı: PVC doğrama- PVC boru, plastik damacana- şişe- torba- çuval vb. üreten
  • Mineral ürünler imalatı: Çimento, hazır beton, kiremit, büz, briket, tuğla, parke taşı, kaldırım taşı, karo, mermer vs. ürünleri üreten
  • İşlenmiş metal ürünler imalatı: Demir doğrama, çelik kapı, kalorifer ve buhar kazanı, güneş kolektörü, doğalgaz bacası, teneke kutu, çivi vb. Ürünleri üreten
  • Motorlu kara taşıtı römorku imalatı: Motorlu kara taşıtları için kasa, römork ve yarı römork üretimi yapan
  • Oltu Taşı imalatı: Tespih başta olmak üzere çeşitli türden takılar üreten
  • Kimyasal madde ve ürünlerin imalatı: Boya, sabun, deterjan ve diğer temizlik ürünlerini üreten
  • Tekstil ürünleri imalatı: Giyim eşyası dışındaki hazır tekstil ürünleri ve çorap üreten
  • Ana metal sanayi: Metal döküm üzerine üretim yapan
  • Sınıflandırılmamış makine ve teçhizat imalatı: Soba, mangal, semaver vb. üretimi
  • Basım ve yayım; plak, kaset ve benzeri kayıtlı medyanın çoğaltılması ve matbaacılık alanında üretim yapan işletmelerden oluşmaktadır.[39]

Sanayi yönünden merkez ilçe Aziziye, Erzurum ilinin diğer ilçelerine göre en gelişmiş olanıdır. İlçe sınırları dahilinde Erzurum Organize Sanayi Bölgesi yer almaktadır. Erzurum'un en önemli sanayi kuruluşu AŞKALE ÇİMENTO Fabrikasidir. Aşkale çimento hem Erzurumun en önemli sanki kuruluşu hem de Türkiye in en büyük sanayi tesislerini içinde bulunduran İSO1000 içerisinde yer alır., 1956 yılında üretime başlayan ve kamuya ait olan Erzurum Şeker Fabrikası'dır. T.Ş.F.A.Ş.(Türkşeker) Erzurum Şeker Fabrikası şehrin ekonomik kalbi konumundadır.

Organize Sanayi Bölgesi ve Küçük Sanayi Siteleri[değiştir | kaynağı değiştir]

Erzurum Organize Sanayi Bölgesinde sanayi parsellerinin toplam alanı yaklaşık 87 bin dönümdür. Çalışan kişi sayısı 2.500'dır. Birinci Organize Sanayi Bölgesi Erzurum-Aziziye ilçe sınırları dahilinde konuşlandırılmıştır. 2012 yılı itibarıyla 2. Organize Bölge Sanayi şehir merkezine 5 kilometre uzaklıkta, Güney Taşsırtı mevkiinde 216 hektarlık bir alana kurulma aşamasındadır. Sanayide elektrik kullanım oranı % 20 civarındadır.[39]

  • Erzurum Organize Sanayii
    Erzurum Organize Sanayii
  • Erzurum Şeker Fabrikası
    Erzurum Şeker Fabrikası

Kültür[değiştir | kaynağı değiştir]

Erzurum Kültür Merkezi

Şehirdeki Kültür merkezi birçok kültürel faaliyetlerin icrasına imkân sağlamaktadır. Ayrıca Erzurum Devlet Tiyatrosu tarafından birçok oyun sergilenmektedir. Şehirdeki 4 sinema salonu faaldir. İhsan Doğramacı Vakfı Özel Bilkent Erzurum Laboratuvar Lisesi her ay Bilkent Senfoni Orkestrası'nın konserlerine ev sahipliği yapmaktadır.

Yaşam, örf ve adetler[değiştir | kaynağı değiştir]

Erzurumlular yüzyıllarca hayvancılık ve tarımla uğraşmış, günümüze kadar da bu gelenek süregelmiştir. Yazın yoğunlukla yaylalara çıkılmış, sonbaharda ise şehre inilmişir. Böylelikle şehir ve göçebe hayatı birlikte yürütülmüş, sürekli göçebe hayatı yerine sadece yaz aylarının yaylalarda yaşanıldığı bir şehir hayatı tercih edilmiştir.

Dadaş[değiştir | kaynağı değiştir]

Dadaş, Türkiye'de Erzurum denince halk arasında akla gelen ilk ifadedir. Dadaş kökeni Kıpçak Türkü olarak veya Erzurum'un yerel halkı olarak bilinen etnik grup. Ayrıca Dadaş kelimesi Erzurum'da ve yöresinde yerleşik veya menşe-i olarak bu yörenin insanını ya da özellikle bu yöreye ait bir halk oyunu olan Erzurum barlarını oynayan oyunculardan her birini ifade eder. Bu sebeple dadaş ifadesi üzerinde fikir beyan edenler, bunu Erzurum ve bar sözcükleriyle ilişkilendirirler. Genel olarak Erzurum yöresinde 1- Erkek kardeş, 2- Yiğit, delikanlı, babayiğit kimse. 3- Mert, cesur. 4- Arkadaş, dost.[40] anlamlarında kullanılır. Ayrıca Ağabey, bar oynayan delikanlı, Erzurumlu arkadaş, hemşeri, geniş anlamı ile Erzurum bölgesinin efesi[41] şeklinde de ifade edilir. Üzerinde çok beyan ve açıklamalarda bulunulan dadaş ifadesi, yöre kültürünün sembolik söyleniş biçimidir. İçeriği yukarıda açıklandığı gibi oldukça zengin olup, Erzurum merkezinde, civar ilçe ve köylerinde yaşayan, özellikle etnik Türk kökenli insanların kendi aralarında veya onlara başkalarınca yapılan hitap şeklidir. Zaman zaman kişiye hitaben doğrudan söylenilebildiği gibi, bazen de yüceltme sıfatı olarak kullanılır. Dadaş olmak tarihi kahramanlıklar, dostluklar, sevgi ve saygı diyalogları, insanlar arasındaki sosyal yardımlaşma ve dayanışmanın adeta alt yapısını oluşturan en önemli unsurdur. Anadolu'da özellikle olumlu anlamda Erzurum halkı için kullanılan bu ifade kültürel içerik taşır.[42]

Halk oyunları[değiştir | kaynağı değiştir]

Erzurum denince akla dadaş, dadaş denince de akla bar gelir.[43] Bar, Erzurum ve yöresinde oynanan folklorik özellikteki halk oyunlarının genel adıdır. Bu özelliğinden dolayı bar kelimesi bilinen sözlük anlamları dışında yörede; "el ele tutuşmak, birliktelik, bağlamak, topluluk, birlikte oynamak" gibi manalarda yorumlanır.[44] Bar, antropologlara göre Türklerin orta Asya'dan getirdikleri millî bir oyundur. Bu sebepten dolayı çok eski bir geçmişe sahiptir. Ortaya çıkış nedeninin ise; yaşanan iklim, coğrafya ve tarihi olaylar olduğu ifade edilmektedir.[44] Ünlü Türk seyyah İsmail Habip Sevük 1943 yılında kaleme aldığı Yurttan Yazılar adlı eserinde; Erzurum'daki halk oyunlarının asırlardan beri bar adıyla anıldığını, Dadaşların "aşk, sevgi, mertlik, yardımlaşma, kahramanlık" gibi duygularını sembolize ettiğini bildirmektedir.[43] Erzurum ili ve yöresi halk oyunları açısından çok zengin bir bölgedir. Günümüzde bu zenginlik bütün güzellikleriyle ve aslına uygun olarak bölgede yaşatılmaktadır.

“ Bar “ terimi, günümüz öncesi Türk şair ve yazarlarını farklı algılamalara da götürmüştür. Sadettin (Sadi) Akatay (1904-1944), ünlü "Bar" şiirinde barı: " kahramanlık, yiğitlik, erlik destanı , yüzyılların ardından kopup gelen bir vakar " olarak tanımlarken; Nejat Ünal " Bar bir savaş oyunudur yiğitlere yaraşır " ifadesini kullanmıştır.[43] Günümüzde, gerek yurt içinde ve gerekse yurt dışında düzenlenen halk oyunları program ve yarışmalarına, Erzurum'daki “ Halk Oyunları ve Türküleri Derneği ”nin “ Halk Oyunları Ekipleri ” azami ölçüde katılmaya özen göstermekte ve bu anlamda önemli başarılar elde etmektedir.[44]

Erzurum barı ; erkek ve kadın barları olmak üzere iki katagoride oynanmaktadır. İsmail Habip Sevük " Yurttan Yazılar " adlı eserinin " Dadaş ve Bar" 'la ilgili bölümünde ; " iyi bilenler tarafından oynanınca seyrine doyum olmaz" dediği barların oynanma şekli ve sırası ile ilgili olarak ; " Gergin birer yay gibi duran dadaşların oynadığı ilk bar, barbaşının elindeki mendili bir bayrak gibi salladığı ve sanki vücudun akümülatörüne hareketin elektriği doldurulmaktaymış hissini veren Başbar'dır.[43] ifadesine yer vermiştir.

Kıyafet[değiştir | kaynağı değiştir]

Erzurum ve yöresinde mahalli kıyafetler günümüzde de bilinmekte ve giyilmektedir. Özellikle Kadınların geleneksel giyimi ihramdır. (Ehram) İhram genellikle 185 x 215 cm ebadında yünden özel olarak dokunmuş örtüdür. Şekil ve renk olarak farklı zümrelere hitap eder.

Dadaşça (Dadaş Şivesi)[değiştir | kaynağı değiştir]

Osmanlı İmparatorluğu coğrafyasında konuşulan Türkiye Türkçesi; göçler, iklim, coğrafya ve dilin kendisine ait özelliklerinden dolayı Anadolu 'da çeşitli ağızlarla konuşulmaktadır. Erzurum'da kullanılan Dadaş şivesinin Doğu Anadolu ağızları içindeki konumu (Türkoloji) Prof. Dr. Leyla Karahan'ın[45] “ Anadolu Ağızlarının Sınıflandırılması” (Türk Dil Kurumu yayınları: 630, Ankara 1996) adlı çalışmasına göre; Erzurum, Aşkale, Ovacık, Narman grubundadır. İletişimde ve medyada kullanılan teknolojik ürünlerin günden güne gelişmesi ve artması Türkiye genelinde İstanbul ağzının yaygınlaşmasına ve yöresel ağızların giderek azalmasına hatta kaybolmasına sebep olmakta ise de Erzurum şehir merkezi ilçe ve köylerinde konuşulan şive diğer bölgelere kıyasla kendine özgü yapısını büyük ölçüde korumaktadır.

Şenlikler[değiştir | kaynağı değiştir]

Erzurum gelenekleri arasında olan 1001 hatimler şehrin en önemli şenliklerindendir. Özellikle Aralık ayında okunmaya başlayan 1001 hatimler yaklaşık 1 ay sürer. Tüm şehir halkı 1 ay içerisinde hatimler okur ve 1 ayın sonunda okunan hatimler Ulucamii'de tüm halkın katılımı ile bağışlanır ve Erzurum için dualar edilir. Erzurum'un manevi mimarlarından olan Alvarlı Efe'nin beyitlerinden de okunur.[46]

Mutfak[değiştir | kaynağı değiştir]

Cağ Kebabı kesilmemiş Servise hazır hali

Erzurum merkez ve yöresine özgü yemekler: Bilinen Türk mutfağına ek olarak Erzurum'un geleneksel mutfağı; Ayran aşı (yayla çorbası), herle aşı, kesme çorbası, paça çorbası, çeşitli türde et yemekleri özellikle son yıllarda Erzurum'un simgelerinden biri haline gelen Cağ kebabı (kırmızı et dönerin, odun ateşinde koyun eti ve özel katkı karışımla hazırlanıp yatay olarak ateşte pişirilen türü), kuymak, tereyağlı peynir helvası, kurut, hıngel, tirit, haşıl, kiriş, çaşır, lor dolması, kartol pancarı(patates yahnisi), çeç pancarı, çortuti pancarı, şile, şalgam dolması, pazı ve lahanadan yapılan etli-zeytinyağlı yemekler, ekşili dolma, evelik dolması ve kuzu kulağı (bitki) kavurması; ebegümeci, pirpirimden (semizotu) oluşur.
Tatlılar ;dökme tepsi tel kadayıf ve kadayıf dolması, burma tatlısı yörenin en bilinen ve sevilen tatlılarıdır.
Hamur işi olarak; tatar böreği, erişte plavı, tereyağlı su böreği, sini ketesi-içli kete-tandır ketesi, açık ekmek (lavaş) - pide (tandırda), gugul (tereyağlı) yapılır.
Kahvaltıda ve hemen hemen her öğün yemek sonrası az da olsa tüketilen göğermiş (kerti) lor, civil peynir ve koyun peyniri de yörede meşhurdur.[47]

Ayrıca Coğrafi İşaret Tescil Belgeli, dünyaca ünlü Hınıs Fasulyesi ile yapılan "Güveçte Kuru Fasulye" Erzurum da oldukça meşhurdur. Bunun yanında Erzurum'un Hınıs ilçesi ile özdeşleşen Hınıs Köfesi(İri köfte), Bişi, Patile ve Kalbur Dolması Erzurum'un meşhur yemeklerindendir.[48]

Kete Kadayıf dolması Su böreği Dolma Hınıs Köftesi Patile

Turizm[değiştir | kaynağı değiştir]

Erzurum'da kış turizmi gelişmiştir. Şehrin en önemli turizm kaynağı Çifte Minareli Medrese ve merkeze üç kilometre uzaklıktaki Palandöken Dağı'dır. Palandöken Dağı 2011 yılında Üniversite Oyunları'na ev sahipliği yapmıştır.

Tarihî yapılar[değiştir | kaynağı değiştir]

Erzurum Kalesi, Saat Kulesi[değiştir | kaynağı değiştir]

Erzurum Kalesi ve Saat Kulesi
Orta kale

Erzurum Kalesi ve Saat Kulesi; Erzurum'a hakim, şehir merkezinde bir tepe üzerinde yer almaktadır. Özellikle Saat Kulesinden şehrin panoramik gürüntüsünü izlemek, günümüzde yerli ve yabancı turistlerin ilgisini çekmektedir. Özellikle son yıllarda yapılan "tarihi eserleri ortaya çıkarma" çalışmaları çerçevesinde, Erzurum Kalesi çevresindeki çarpık yapılaşma görüntüsü veren ve tarihî eserleri gölgeleyen binaların kısmı yıkım çalışmaları, kale surlarını ve iç kalenin varlığını iyice belirginleştirmiştir.

Erzurum Kalesi[değiştir | kaynağı değiştir]

Erzurum Kalesi, şehir merkezinde yer aldığı tepenin en uc noktasında bir iç kale ve bu iç kaleyi çevreleyen bir dış kaleden oluşmaktadır. İç Kale sekiz burcu ile günümüze kadar varlığını koruyabilmiş olmasına rağmen Dış Kale konumundaki ikinci kat sur kısmen mevcuttur. İç kale duvar kalınlıkları 2-2.5 m. arasındadır. Kalenin ilk inşâ tarihi kesin olarak bilinmemekle birlikte M.S. 5. yüzyılın ilk yarısında Bizanslılar tarafından yaptırıldığı tahmin edilmektedir. Tarih boyunca Asurlular, Sasaniler, Persler, Araplar, Romalılar ve Bizanslılar arasında sık sık el değiştiren ve 11. yüzyılda Türkler'in eline geçen Erzurum Kalesi İç kale kısmında, ilk Türk-İslam eserlerinden Saltukoğulları dönemine ait Kale Mescidi (Kale Camii) yer almaktadır.[49] Kale Selçuklu ve Osmanlılar döneminde onarılmıştır. Üç kat surla çevrili olan kalede, yüzon burç ve kule bulunmaktaydı. Tebriz Kapı, Gürcü Kapı, Uyucan Kapı ve Yeni Kapı olmak üzere dört kapısı vardı. İkinci kat surun günümüzde kısmen mevcudiyetine rağmen Üçüncü kat sur (Şehri tam olarak çevreleyen sur) tamamen kaybolmuştur. Kalenin kurulu bulunduğu tepenin yüksekliği 1950 metredir. Erzurum'un Selçuklu Hanedanı tarafından fethi döneminde, kale ile ilgili olarak günümüze kadar anlatıla gelen menkıbeye göre: Erzurum kalesinin ihtişamı karşısında şaşkınlığa düşen Selçuklu Türkleri ' Bu kal'ayı kılıçla mancınıkla fethedemeyiz' derler. Birkaç hafta süren kuşatmanın akabinde "Esirleri iade etmek için biz kale tekfuruna gidiyoruz, siz bizim esirleri bize teslim edin bizde sizin kırk askerinizi (esiri) size verelim" derler. Kale tekfuru sevinir. Akşam karanlığında esir kılığındaki kırk Türk yiğidi kale kapısındaki muhafızlara saldırırlar. Oluşan panikten yararlanan Türk askerleri kaleyi fethederler.[50][51]

Saat kulesinden Erzurum'un Doğu yönündeki panoramik görüntüsü
Saat Kulesi[değiştir | kaynağı değiştir]

Saat Kulesi, Erzurum'un şehir merkezindeki en yüksek tepesinde yer alan "İçkale" dedir. Tepsi Minare diye de geçmişte adlandırılmıştır. Saltukoğulları tarafından 12. asırda gözetleme kulesi olarak yapılmıştır. Gövdesi tuğla, kaidesi ise kesme taştandır. 19. yüzyılda üst kısmına ahşap külah ilave edilmiştir. Kale içerisinde bulunan "Kale Mescidi" nin minaresi olarak da kullanılmıştır. Kale mescidi kitabesinde "İnanç Beygu Alp Tuğrul Bey Ebi-l Muzaffer Kasım" yazılıdır. Erzurum Saat Kulesi (Tepsi Minare), Anadolu'daki en eski Selçuklu minaresidir.

Yakutiye Medresesi[değiştir | kaynağı değiştir]

İlhanlılar döneminde yapılan önemli bir medrese yapısı olan Erzurum'daki Yakutiye Medresesi, Olcaytu zamanında Hoca Cemaleddin Yakut adına inşa ettirildi. Dört eyvanlı, kubbe altı revaklı medrese planındadır.[52]

Aziziye Tabyası Şehitler Anıtı
Aziziye Tabyası Top ve Bayrak

Erzurum Tabyaları[değiştir | kaynağı değiştir]

Erzurum Tabyaları, 1877-1878 Osmanlı-Rus savaşında Erzurum'u düşmana karşı savunmak için yapılan ve silahlarla güçlendirilen askeri yapılardır.

Cami ve medreseler[değiştir | kaynağı değiştir]

Erzurum'daki Cami ve Medreseler tarihi ve fiziki özellikleri itibarıyla Tarihi özellikte olanlar ve Cumhuriyet döneminde yapılanlar olmak üzere iki kategoride değerlendirilmektedir.

Tarihî cami ve medreseler[değiştir | kaynağı değiştir]

Çifte Minareli Medrese
Yakutiye Medresesi
Ulu Camii
Ayaz Paşa Camii
Caferiye Camii
Gürcü Mehmet Camii
Gürcükapı Camii
Kasım Paşa Camii
Pervizoğlu Camii
Boyahane Camii

Erzurum'da bulunan tarihi Camii ve Medreseler:

Sıra Caminin/Medresenin Adı Mevkisi Yapıldığı yıl
1 Çifte Minareli Medrese Tebrizkapı, Yakutiye-Erzurum 1225
2 Ulu Camii Cumhuriyet Caddesi, Yakutiye-Erzurum 1179
3 Yakutiye Medresesi Cumhuriyet Caddesi, Yakutiye-Erzurum 1310
4 Lala Mustafa Paşa Camii Cumhuriyet Caddesi, Yakutiye-Erzurum 1563
5 Murat Paşa Camii Murat Paşa Mah. Yakutiye-Erzurum 1572
6 Derviş Ağa Camii Gülahmet Mah. Tahtacılar yokuşu Yakutiye-Erzurum 1717
7 Ayazpaşa Camii Ayazpaşa Mah. Yakutiye-Erzurum 1558
8 Caferiye Camii Cumhuriyet Caddesi, Yakutiye-Erzurum 1645
9 Gürcü Kapı (Aliağa) Camii Gürcükapı Aliağa Mah. Yakutiye-Erzurum 1608
10 Narmanlı Camii Narmanlı Mah. Yakutiye-Erzurum 1738
11 Şeyhler Camii ve Medresesi Erzincankapı Şeyhler Mah. Yakutiye-Erzurum 1771
12 Kurşunlu Camii ve Medresesi Feyzullah Mah. Yakutiye-Erzurum 1700
13 Vani Efendi Camii
14 Ehmal Camii
15 Kasım Paşa Camii Kasım Paşa Mah. Yakutiye-Erzurum 1667
16 Bakırcı Camii Bakırcı Mah. Yakutiye-Erzurum 1720
17 Boyahane Camii Bakırcı Mah. Yakutiye-Erzurum 1621
18 Pervizoğlu Camii Caferzade Mah. Yakutiye-Erzurum 1715
19 Abdurrahman Gazi Camisi Abdurrahman gazi türbesi Şigveler dağı, Palandöken-Erzurum 1797
20 Zeynal Camii Çortan Mah. Yakutiye-Erzurum 1162
21 Şafii Camii
22 İbrahim Paşa Camii İbrahim Paşa Mah. Yakutiye-Erzurum 1748
23 Kale içi camii(Kale Mescidi)(faal değil) Erzurum Kalesi XII.yy.
24 Taş Camii Aş.Hasan Basri Mah. (Gavurboğan semti) Palandöken-Erzurum 1905
25 Ali Paşa Camii
26 Başak Camii
27 Esad Paşa Camii Kale Mahallesi Yakutiye-Erzurum 1852
28 Köse Ömer Ağa Camii 1771
29 Cennetzade Camii Aşağı yoncalık Mah. Yakutiye-Erzurum 1700
30 Eski Camii (Ilıca)Eski Mah., Aziziye-Erzurum
31 Gürcü Mehmet Paşa Camii Sultan Melik Mah. Tebrizkapı Üç kümbetler mevkii Yakutiye-Erzurum 1648

Bu camiler günümüzde de kullanılan tarihi camilerdir. Erzurum için Camiler ve Medreseler şehri de denilebilir. Erzurum'daki tarihi camiler Saltuklular, İlhanlılar ve Osmanlılar döneminde yapılan camilerdir.

Türbeler, kümbetler ve ziyaret yerleri[değiştir | kaynağı değiştir]

Türbeler[değiştir | kaynağı değiştir]

Kümbetler[değiştir | kaynağı değiştir]

  • Üç kümbetler
    • Emir Saltuk kümbeti
    • İkinci kümbet
    • Üçüncü kümbet
    • Dördüncü kümbet
  • Cemalettin Hoca Yakut kümbeti
  • Cimcime Sultan kümbeti
  • Çifte Minareli Medrese kümbeti
  • Karanlık kümbet
  • Mehdi Abbas kümbeti
  • Kırklar türbesi
  • Mahmut Paşa türbesi
  • Rabia Hatun türbesi
  • Hasan-ı Basri türbesi
  • Maksut Efendi türbesi
  • Gümüşlü kümbet ve Şehitlik

Müzeler, anıt ve heykeller[değiştir | kaynağı değiştir]

Müzeler[değiştir | kaynağı değiştir]

Arkeolojik alanlar[değiştir | kaynağı değiştir]

Çağdaş yapılar[değiştir | kaynağı değiştir]

Erzurum Adliye Sarayı

Erzurum'da şehir dokusu günden güne değişmekte, bayındırlık hizmet ve çalışmalarının yanı sıra hızla yeni iskan alanları da oluşmaktadır. Şehrin deprem hattında kurulu olması şehirdeki yeni yapılaşmada dikkate alınmaktadır. Gerek resmi gerekse özel kurum ve kuruluşların hizmet binalarının da yeniden imar durumunda sağlamlık kriterinin yanı sıra fizikî çağdaş görünümde önem arz etmektedir.

Spor[değiştir | kaynağı değiştir]

Ana madde: Erzurum'da spor

2018-19 Sezonu sonunda, BB Erzurumspor Süper Lig 'den düşmüştür. Voleybol erkekler 1. Liginde Palandöken Belediye lig 4.sü, Basketbol erkekler 2. Liginde Erzurum BB Gençlik lig 3.sü olarak başarılı bir sezon geçirdiler. Ayrıca voleybol 2. Liginde ve BAL’da birer takımı daha bulunmaktadır. Voleybol bölgesel ligine 2 takımı katılmıştır. Erzurum, Buz hokeyinde İstanbul ile birlikte Türkiye'nin en başarılı ilidir. Süper liglerinde 3 takımı bulunmaktadır. (BB Erzurumspor ve Narmanspor[54] )

Ziraat Türkiye Kupası'nda, BB Erzurumspor 4.turda elenmiştir.

Önemli spor tesisleri: Kâzım Karabekir Stadyumu (23.700), Buz Hokeyi Salonu (3.000), Murat Ertürk Güreş Salonu (5.000), Buz Pateni Salonu (2.000), Curling salonu (1.000), Kiremitliktepe Kayakla Atlama kuleleri (7.500), Palandöken(Ejder) ve Konaklı Kayak Merkezleri.

Yönetim[değiştir | kaynağı değiştir]

Ana maddeler: Erzurum'un ilçeleri ve Erzurum ilindeki yerleşim yerleri listesi
Erzurum Kalesi'ndeki saat kulesinden Erzurum panoraması

Merkezi yönetim[değiştir | kaynağı değiştir]

Büyükşehir illerinde Merkezi yönetim Vali, İl Müdürleri ve İl Danışma Kurulundan oluşur.

Erzurum, bir ‘büyükşehir’dir. Bu özelliğine göre yönetimi belirlenmiştir. Protokolde ilk sırada yer alan Vali, merkezi yönetimi temsil eder ve Cumhurbaşkanı tarafından atanır.

Büyükşehir yapılan illerde, İl Genel Meclisi, yetki ve görevlerini Büyükşehir Belediye Meclisi’ne devretmiş ve kaldırılmıştır.

Erzurum Valisi 1970-Çumra doğumlu Mustafa ÇİFTÇİ, Ağustos 2023'te tarihinde Gümüşhane Valisi iken atanmıştır.

Vali ve Kaymakamlara ait bilgiler Erzurum'un ilçeleri sayfasında gösterilmiştir.

Yerel yönetim[değiştir | kaynağı değiştir]

Ayrıca bakınız: Erzurum'un ilçeleri

Büyükşehir belediyelerinde yerel yönetim, Büyükşehir Belediye Başkanı, Büyükşehir Belediye Meclisi ve Büyükşehir Belediye Encümeni'nden oluşur.

Yerel yönetimi temsil eden Büyükşehir Belediye Başkanı, ildeki tüm seçmenlerin oy çokluğu ile seçilir. Yerel seçimlerde İlçe Belediye Başkanı ve İlçe Belediye Meclisi için de oy kullanılarak ilçelerin belediye meclisleri oluşur. İlçe Belediye meclislerinden alınan üyelerle (başkan kontenjanı, ilçe nüfusu ve parti oy oranına göre) de Büyükşehir Belediye Meclisi oluşur. Bu mecliste ilçe belediye başkanları da yer alır. Meclisin başkanı Büyükşehir Belediye Başkanı'dır.

Büyükşehir belediye encümeni, belediye başkanının başkanlığında, belediye meclisinin kendi üyeleri arasından bir yıl için gizli oyla seçeceği beş üye ile biri genel sekreter, biri malî hizmetler birim amiri olmak üzere belediye başkanının her yıl birim amirleri arasından seçeceği beş üyeden oluşur. (5216 saylı yasa 16.madde)

Büyükşehir yapılan illerde, İl Genel Meclisi, yetki ve görevlerini Büyükşehir Belediye Meclisi’ne devretmiş ve kaldırılmıştır.

Erzurum Büyükşehir Belediye Başkanı, 1958-Pazaryolu doğumlu Mehmet Sekmen (AK PARTİ), 31 Mart 2019 seçimlerinde %62,82 oy oranıyla seçilmiştir.[55]

Erzurum Büyükşehir Belediye Meclisi üye sayısı 78’dir (Büyükşehir Belediye Başkanı, 20 ilçe belediye başkanı ve 58 üye). BBP 4, AK Parti 53, İYİ Parti 2, MHP 8, HDP 9 ve 1 Bğz. üyeye sahiptir. Karayazı Belediyesi'ne kayyum atandığından, büyükşehir belediye meclisi üyesi olan belediye başkanı 'kayyum'dur.[56]

Büyükşehir ve ilçe belediye başkanlarına ait bilgiler Erzurum'un ilçeleri sayfasında gösterilmiştir.

Konum[değiştir | kaynağı değiştir]

Konum Bilgileri
İlçe Kuruluş Yılı[57] Önceden bağlı olduğu ilçe Alanı km²[58] Rakım mt. Merkeze km[59]* Ulaşan Yollar[60]*
Aşkale 1934 Merkez 1.507 1.661 54 / -27, / -04
Aziziye 1990 Merkez 1.529 1.763 15 -21
Çat 1954 Merkez 1.448 1.921 50 -04,
Hınıs Cumh.önce 1.720 1.713 146 -07

25.29

Horasan 1953 Pasinler 1.740 1.560 85 / -30, / -01,
İspir Cumh.önce 2.129 1.189 143 -05, -03
Karaçoban 1987 Hınıs 571 1.549 186 -07=> ,
Karayazı 1937 Pasinler 1.953 2.281 121 -01,
Köprüköy 1990 Pasinler 777 1.602 57 / -29, -06
Narman 1954 Oltu 799 1.644 99 -03=> , -04=>
Oltu Cumh.önce 1.441 1.274 118 -04, -01
Olur 1958 Oltu 893 1.334 166 -02=>
Palandöken 2008 Merkez 667 1.898 1 -21, -04
Pasinler Cumh.önce 1.134 1.661 40 / -29
Pazaryolu 1989 İspir 654 1.482 124 -04, -04, 25-82
Şenkaya 1946 Oltu 1.381 1.867 167 -03=> ,
Tekman 1946 Hınıs 2.102 1.937 149 -21=> , -07=>
Tortum Cumh.önce 1.463 1.618 57 -03
Uzundere 1987 Tortum 505 1.098 87 -02
Yakutiye 2008 Merkez 945 1.879 4 -04, / -28, -03
ERZURUM Cumh.önce 25.006 1.923

*Metropol ilçelerin merkeze uzaklıkları, kaymakamlık ile valilik arasındaki uzaklıktır.

Medya[değiştir | kaynağı değiştir]

Erzurum Yerel TV Kanalları

  • Aras TV
  • Kardelen TV

Erzurum Yerel Radyo Kanalları[61]

  • Radyo Ritm (88.8)
  • Türkü FM (92.2)
  • Erzurum Polis Radyosu (94.6)
  • İmaj FM (95.8)
  • Radyo Üniversite (102.0)

Ayrıca Erzurum'da TRT Erzurum Radyosu bulunmaktadır. TRT kurumuna ait olan bölgesel radyo, 90.8 ve 100.5[62] frekanslarından Erzurum ve ilçelerinde Türkü, Türk Halk Müziği ve Türk Sanat Müziği yayınları ve yöresel programlar yayınlamaktadır.

Altyapı[değiştir | kaynağı değiştir]

Ulaşım[değiştir | kaynağı değiştir]

1938 tarihli Tan gazetesinde Sivas-Erzurum demir yolunu gösteren harita.

Erzurum'da bir havaalanı, doğu - batı eksenli demiryolu vardır. Doğu -batı ve kuzey - güney yönünde karayolu ulaşım ağının kesişim noktasıyla ulaşım imkânları gelişmiştir.

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

  1. ^ "Erzurum Valisi". Erzurum Valiliği. 17 Mart 2020. 20 Eylül 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Mart 2020. 
  2. ^ "2014 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 10 Şubat 2015 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Şubat 2015. 
  3. ^ a b "Arşivlenmiş kopya". 21 Aralık 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Şubat 2024. 
  4. ^ "Arşivlenmiş kopya". 26 Haziran 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Haziran 2012. 
  5. ^ Kaynak hatası: Geçersiz <ref> etiketi; iklim isimli refler için metin sağlanmadı (Bkz: Kaynak gösterme)
  6. ^ "Doğu ve Güneydoğu Anadolu'da Etnik Yapı - Bilgesam" (PDF). 4 Ekim 2012 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Temmuz 2014. 
  7. ^ "Kürtler ve Kürt Dili- Kurmançlar" (PDF). 22 Ekim 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 16 Temmuz 2014. 
  8. ^ "Osmanlı Coğrafyası'nda Göçmenlerin Dağılımı - Erzurum'da Çerkes Nüfusu". 
  9. ^ "İngiliz Arşiv Belgelerinde Büyük Çerkes Göçü (Şubat 1864 - Mayıs 1865) - Nazan ÇİÇEK s.19-22" (PDF). 3 Haziran 2018 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Temmuz 2014. 
  10. ^ "Zazacanın fiziki, toplumsal ve tarihsel coğrafyası" (PDF). 29 Mayıs 2015 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Temmuz 2014. 
  11. ^ "Hemşinlilerin Türkiye'deki dağılımı" (PDF). 13 Temmuz 2010 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Temmuz 2014. 
  12. ^ "Türkiye Çingeneleri, Doç Dr Ali Rafet özkan". 24 Ekim 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Temmuz 2014. 
  13. ^ "Fasikül I: Mufassal Neticeler İcmal Tabloları" (PDF). 28 Teşrinevvel 1927 Umumî Nüfus Tahriri. DİE. 2 Haziran 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 28 Mayıs 2021. 
  14. ^ "1935 Genel Nüfus Sayımı" (PDF). 20 İlkteşrin 1935 Genel Nüfus Sayımı. DİE. 2 Haziran 2021 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Şubat 2021. 
  15. ^  . "Vilâyetler, kazalar, Nahiyeler ve Köyler İtibarile Nüfus ve Yüzey ölçü" (PDF). 20 İlkteşrin 1940 Genel Nüfus Sayımı. DİE. 20 Ekim 2016 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Ekim 2016. 
  16. ^  . "1945 Genel Nüfus Sayımı" (PDF). 21 Ekim 1945 Genel Nüfus Sayımı. DİE. 15 Ağustos 2019 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Şubat 2021. 
  17. ^  . "Vilayet, Kaza, Nahiye ve Köyler itibarıyla nüfus" (PDF). 22 Ekim 1950 Umumi Nüfus Sayımı. DİE. 15 Ağustos 2019 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Şubat 2021. 
  18. ^  . "1955 Genel Nüfus Sayımı" (PDF). 23 Ekim 1955 Genel Nüfus Sayımı. DİE. 2 Haziran 2021 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Şubat 2021. 
  19. ^  . "İl, İlçe, Bucak ve Köyler itibarıyla nüfus" (PDF). 23 Ekim 1960 Genel Nüfus Sayımı. DİE. 15 Ağustos 2019 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Şubat 2021. 
  20. ^ "1965 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  21. ^ "1970 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  22. ^ "1975 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  23. ^ "1980 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  24. ^ "1985 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  25. ^ "1990 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  26. ^ "2000 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  27. ^ "2007 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  28. ^ "2008 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  29. ^ "2009 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  30. ^ "2010 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  31. ^ "2011 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  32. ^ "2012 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 20 Şubat 2013 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Mart 2013. 
  33. ^ "2013 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 15 Şubat 2014 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Şubat 2014. 
  34. ^ "2014 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 10 Şubat 2015 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Şubat 2015. 
  35. ^ a b c d e f g h i
    • "Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi Sonuçları" (html) (Doğrudan bir kaynak olmayıp ilgili veriye ulaşmak için sorgulama yapılmalıdır). Türkiye İstatistik Kurumu. Erişim tarihi: 13 Nisan 2016. 
    • "Erzurum Nüfusu". nufusu.com. Erişim tarihi: 5 Şubat 2021. 
    • "Erzurum Nüfusu". nufusune.com. 
    • "Erzurum Nüfusu". nufusubu.com. 
  36. ^ "Arşivlenmiş kopya" (PDF). 16 Nisan 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 8 Şubat 2020. 
  37. ^ "Erzurum Ticaret Borsası". 26 Haziran 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Temmuz 2014. 
  38. ^ "International University Sports Federatıon". 6 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Ağustos 2014. 
  39. ^ a b c "Erzurum Valiliği". 19 Kasım 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Kasım 2012. 
  40. ^ Adları Sözlüğü[ölü/kırık bağlantı]
  41. ^ Türkçesi Ağızları Sözlüğü[ölü/kırık bağlantı]
  42. ^ "Ezurum Valiliği/Kültür". 19 Kasım 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Kasım 2012. 
  43. ^ a b c d Seyyahların Gözüyle Erzurum, 2009, Hanifi Hancı, ER-VAK yayınları, 1. baskı, s:254
  44. ^ a b c "Halk Oyunları". [ölü/kırık bağlantı]
  45. ^ "Arşivlenmiş kopya". 24 Mayıs 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Haziran 2012. 
  46. ^ "Arşivlenmiş kopya". 13 Ekim 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Ağustos 2012. 
  47. ^ "www.erzurum-bld.gov.tr/Erzurum Şehir Rehberi/Erzurum Tanıtım/Yöresel Yemekler". 6 Temmuz 2006 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Ekim 2009. 
  48. ^ EREN, Bahadır. "Hınıs Yemekleri". Hınıs Haber. 20 Mayıs 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Nisan 2022. 
  49. ^ "Aktiviteleri/Kuleler ve Kaleler". [ölü/kırık bağlantı]
  50. ^ Rehber Ansiklopedi, cilt 5, sayfa 201
  51. ^ Erzurum Türbeleri ve Ziyaret Yerleri, Muzaffer Taşyürek, 2010 syf.53-54
  52. ^ Türkler, Cilt 8, Editörler: Hasan Celal Güzel, Prof. Dr. Kemal Çiçek, Prof. Dr. Salim Koca, Yeni Türkiye Yayınları, s. 38.
  53. ^ Rehber Ansiklopedi
  54. ^ "Arşivlenmiş kopya". 2 Ocak 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Mayıs 2019. 
  55. ^ "Arşivlenmiş kopya". 4 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Mart 2020. 
  56. ^ "Arşivlenmiş kopya". 20 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Mart 2020. 
  57. ^ "Arşivlenmiş kopya". 12 Haziran 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Haziran 2018. 
  58. ^ "Arşivlenmiş kopya" (PDF). 12 Haziran 2018 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Haziran 2018. 
  59. ^ http://www.kgm.gov.tr 23 Ekim 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Karayolları Genel Müdürlüğü resmi sitesi
  60. ^ "Arşivlenmiş kopya". 12 Haziran 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Haziran 2018. 
  61. ^ "Erzurum Radyoları Listesi | canliradyodinle.fm". Radyo Dinle | canliradyodinle.fm. 5 Nisan 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Nisan 2024. 
  62. ^ https://radyo.trt.net.tr/frekanslar/erzurum-narman 9 Nisan 2024 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. [yalın URL]

Dış bağlantılar[değiştir | kaynağı değiştir]

"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Erzurum_(il)&oldid=32528540" sayfasından alınmıştır