Özbekistan

Vikipedi, özgür ansiklopedi
Gezinti kısmına atla Arama kısmına atla
Özbekistan Cumhuriyeti
Özbekçe: 'O‘zbekiston Respublikasi
Ўзбекистон Республикаси
O'zbekstan Respublikası
Özbekistan
Bayrak Arma
Marşı: 
Başkent
ve 		Taşkent
41°16′K 69°13′D / 41.267°K 69.217°D / 41.267; 69.217
Resmî diller Özbekçe
Tanınan diller Karakalpakça
Çok dillilikte
iletişim için:		 Rusça
Etnik gruplar %80 Özbekler
%5,5 Rus
%5-5,5Tacik[1][2][3][4]
% 3 Kazak
%2,5 Karakalpak
%1,5 Tatar
%2,5 Diğer
Hükûmet Cumhuriyet
 •  Devlet Başkanı Şevket Mirziyoyev
 •  Başbakan Abdulla Aripov
Kuruluşu
 •  Formasyon 17471 
 •  Özbek SSC 27 Ekim 1924 
 •  İlan 1 Eylül 1991 
 •  Tanıma 8 Aralık 1991 
 •  Tamamlanışı 25 Aralık 1991 
Yüzölçümü
 •  Toplam 448.978 km2 (56.)
172.742 mil2
 •  Su (%) 4,9
Nüfus
 •  2016 tahmini 31,576,400[5][6] (41.)
 •  Yoğunluk 61.4/km2 (136.)
159,1/mil2
GSYH (SAGP) 2015 tahmini
 •  Toplam $183.933 milyar[7] (62)
 •  Kişi başına $5,939[7] (125.)
GSYİH (düşük) 2015 tahmini
 •  Toplam $68.190 milyar[7] (70.)
 •  Kişi başına $2,202[7] (130.)
Gini (2003)▲ 36.8
orta · 95.
İGE (2014)artış 0.675[8]
orta · 114.
Para birimi Som (UZS)
Zaman dilimi UZT (UTC+5)
 •  Yaz (YSU) belirlenmemiştir (UTC+5)
Trafik akışı sağ
Telefon kodu 998
Internet TLD .uz
1. Buhara Emirliği, Hokand Hanlığı, Harezm olarak

Özbekistan, resmi adıyla Özbekistan Cumhuriyeti (Özbekçe: O‘zbekiston Respublikasi), Orta Asya'da, Sovyetler Birliği'nden bağımsızlığını kazanmış bir devlet ülkedir. Özbekistan, günümüzdeki yedi bağımsız Türk devletlerinden biri olup TÜRKSOY'un üyesidir. Denize kıyısı olmayan ülkenin komşuları kuzeyde ve batıda Kazakistan, doğuda Kırgızistan ve Tacikistan ile güneyde Afganistan ve Türkmenistan'dır.

Özbekistan ekonomisi; pamuk, altın, uranyum ve doğal gaz dahil olmak üzere ağırlıklı olarak meta üretimine dayanır. Piyasa ekonomisine geçmeyi hedeflediğini ilan etmesine rağmen, ülkede yabancı kaynaklı yatırımı caydıran sert ekonomik kontroller bir şekilde devam etmektedir. Piyasa ekonomisine tedrici, sıkı kontrollü geçiş politikası yine de 1995 sonrası ekonomik iyileşmede olumlu sonuçlar üretti. Özbekistan'ın insan hakları ve bireysel özgürlükler konusunda iç politikaları bazı uluslararası kuruluşlar tarafından ağır bir biçimde eleştirilmektedir.[9][10][11]

Tarih[değiştir | kaynağı değiştir]

Ana madde: Özbekistan tarihi

Özbek Hanlığı’nın Kuruluşu[değiştir | kaynağı değiştir]

Cengiz Han'ın torunlarından Batu Han tarafından kurulan Altın Orda Devleti'nın (1227-1502) başına 9. han olarak 1313 tarihinde Özbek Han geçmişti. Özbek Han; ilk günlerden başlayarak kararlı ve sert bir siyaset gütmüş, Kutlug Timur Noyan'ın nasihatleri sayesinde kısa bir zamanda birçok rakip ve düşmanlarından kurtulmuştu. Özbek Han Tuna taraflarında Nogay'ın şahadetinden sonra çoğalan Bizans ve Slavların nüfuzunu kırarak tekrar Müslüman Türklerin baskısını arttırmaya başladı.

1319’da Tuna'yı geçerek Edirne'ye kadar geldiler. Özbek Han'ın orduları 1314'te, Bulgar Kralı Sventoslav'ın ölümünden sonra, Kral George Terter'e Bizans'a karşı yardım bahanesiyle Trakya'ya, 1330’da Terter'in Sırplarla olan savaşında ona yardımcı olmak gayesiyle Köstendil'e kadar ilerlemişti. Bu arada bazı hükümetlerle evlilik yoluyla da bağlar kurarak durumunu güçlendirmeye çalışmıştır. Mesela 1320’de kızı Tulun Bige'yi Kahire'ye zevce olarak göndermiş, bu arada Bizans'tan da kızlar almıştır.

Özbek Han 1335 yılında Azerbaycan seferine çıktı. Bu sırada Bağdat Hatun tarafından zehirlenen Ebu Said ölmüş ve İlhanlı Moğol hâkimiyeti de çökmeye yüz tutmuştu. 14. yüzyıl Acem tarihçisi ve coğrafyacısı Hamdullah Kazvini, Azerbaycan'a yapılan seferden söz ederken Özbek Han'ın askerlerine, “Özbekler” dendiğini kaydeder. İbn Batuta, Özbek Han'dan bahsederken; "geniş bir ülkesi, kuvvetli bir ordusu olan şanlı, şöhretli ve devletli bir sultan olup, Tanrı'nın düşmanlarından biri olan Bizans İmparatoru ile savaşa, cihat ve gaza etmeye vazifeli bulunmaktadır. Ülkesi gerçekten pek geniş ve büyük şehirlerle donanmıştır. Kefe, Kırım, Macar, Azak, Sogdak, Harezm ile taht kenti Saray bunların en meşhurları olarak sayılabilir" demektedir.[kaynak belirtilmeli] Gerçekten Özbek Han, İdil kıyısındaki Saray kentini çok geliştirmiş ve büyütmüştür. Bu şehre yeni camilerin yapılmasını sağlamıştır. Sadece İdil kıyısında değil, Kırım'da da yeni binalar yaptırmıştır. Onun zamanında bütün Deşt-i Kıpçak boylarında Türkçe konuşulduğu da bilinmektedir.

Bağımsız Özbekistan Devleti[değiştir | kaynağı değiştir]

Ülkenin haritası

Özbekistan, 20 Haziran 1990'da egemenliğini, 1 Eylül 1991'de bağımsızlığını ilan etmiştir. 29 Aralık 1991 tarihinde düzenlenen referandumla bağımsızlık ilanı onaylanmıştır. Özbekistan bağımsızlığını kazandıktan sonra gelişmiş ülkelerle özellikle ekonomik anlamda ilişkiler kurmuştur. Özbekistan zengin yeraltı kaynaklarını dış ülkelere satma imkânı bulmuştur. Özbekistan çok eskiye dayanan köklü devlet geleneği sayesinde bağımsızlığını kazandıktan kısa süre sonra Orta Asya'nın güçlü devleti hâline gelmiştir ve günümüzde de Orta Asya liderliği konusunda Kazakistan ile rekabet hâlindedir. Bağımsızlığından 2 Eylül 2016 tarihli ölümüne kadar devlet başkanlığını İslam Kerimov yürütmüştür

Coğrafya[değiştir | kaynağı değiştir]

Bağımsız Özbekistan'ın 447.400 km²'lik bir yüzölçümü bulunmaktadır. Özbekistan; Kazakistan, Tacikistan, Afganistan, Kırgızistan ve Türkmenistan'a komşudur. Başkenti Taşkent'tir. 2013 yılı nüfus sayımına göre 30.024.000’dir.[12] Deniz kıyısı bulunmayan Özbekistan kurak çöl ve karasal ve soğuk iklim vardır. Deniz olmadığı için toprak ve çöl vardır.

Önemli nehirler[değiştir | kaynağı değiştir]

Sirderya (Seyhun) ve Amuderya (Ceyhun) en önemli nehirlerdir. Ayrıca, Surhanderya, Karaderya, Zerefşan, Kaşkaderya ve Narin deryaları da bulunmaktadır. En büyük gölü Aral'dır. Aral Gölü ayrıca, Sovyet dönemindeki yanlış tarım politikaları sonucunda bugün Özbekistan için büyük bir çevre felaketi doğurmuştur.

Demografik yapı[değiştir | kaynağı değiştir]

Özbekistan'daki Taciklerin yoğun olduğu bölgeler.

Diğer Orta Asya Türk Cumhuriyetlerinde olduğu gibi iklimi, yazları sıcak ve kurak kışları soğuk ve karasal iklimdir.

1996 CIA World Factbook verilerine göre Özbekistan etnik dağılımı Özbekler %80, Ruslar %5,5, Tacikler %5’lik orana sahiptir.[13] Nüfusun %96'sı Müslüman’dır. Ülkede %2 oranında Ortodoks nüfus yaşamaktadır.%2 oranında diğer dinlere mensup insan bulunmaktadır.

Özbekistan'ın etnik gruba göre nüfusu 1926-1989
Etnik
gruplar 		1926 sayımı1 1939 sayımı2 1959 sayımı3 1970 sayımı4 1979 sayımı5 1989 sayımı6
Nüfus % Nüfus % Nüfus % Nüfus % Nüfus % Nüfus %
Özbekler 3,467,226 73.0 4,804,096 65.1 5,038,273 62.2 7,733,541 64.7 10,569,007 68.7 14,142,475 71.4
Ruslar 245,807 5.2 727,331 11.6 1,090,728 13.5 1,495,556 12.5 1,665,658 10.8 1,653,478 8.4
Tacikler 350,670 7.4 317,560 5.1 311,375 3.8 457,356 3.8 594,627 3.9 933,560 4.7
Kazaklar 191,126 4.0 305,416 4.9 335,267 4.1 549,312 4.6 620,136 4.0 808,227 4.1
Tatarlar 28,335 0.6 147,157 2.3 397,981 4.9 442,331 3.7 531,205 3.5 467,829 2.4
Karakalpaklar 142,688 3.0 181,420 2.9 168,274 2.1 230,273 1.9 297,788 1.9 411,878 2.1
Kırım Tatarları - - 46,829 0.6 135,426 1.1 117,559 0.8 188,772 1.0
Koreliler 30 0.0 72,944 1.2 138,453 1.7 151,058 1.3 163,062 1.1 183,140 0.9
Kırgızlar 79,610 1.7 89,044 1.4 92,725 1.1 110,864 1.0 142,182 0.7 174,907 0.8
Ukraynalılar 25,335 0.5 70,577 1.1 87,927 1.1 114,979 1.0 113,826 0.7 153,197 0.8
Türkmenler 31,492 0.7 46,543 0.7 54,804 0.7 71,066 0.6 92,285 0.6 121,578 0.6
Türkler 371 0.0 474 0.0 21,269 0.3 46,398 0.4 48,726 0.3 106,302 0.5
Yahudiler 37,621 0.8 50,676 0.8 94,303 1.2 102,843 0.9 99,836 0.7 94,689 0.5
Ermeniler 14,862 0.3 20,394 0.3 27,370 0.3 34,470 0.3 42,374 0.3 50,537 0.3
Azeriler 20,764 0.4 3,645 0.1 40,511 0.5 40,431 0.3 59,779 0.4 44,410 0.2
Uygurlar 36,349 0.8 50,638 0.8 19,377 0.2 24,039 0.2 29,104 0.2 35,762 0.2
Başkurtlar 624 0.0 7,516 0.1 13,500 0.2 21,069 0.2 25,879 0.2 34,771 0.2
Diğerleri 77,889 1.6 98,838 1.6 126,738 1.6 198,570 1.7 176,274 1.1 204,565 1.0
Toplam 4,750,175 6,271,269 8,105,704 11,959,582 15,389,307 19,810,077
1 (Karakalpakistan Aralık 1936'da Özbekistan SSC'ne bağlandı.1926 sayımına dahil değil); kaynak: [2]. 2 kaynak: [3]. 3 kaynak: [4]. 4 kaynak: [5]. 5 kaynak: [6]. 6 kaynak: [7].

Siyasi ve ekonomik yapı[değiştir | kaynağı değiştir]

Ülkede hâlen Halk Demokratik Partisi, Liberal Demokrat Partisi, Adalet Sosyal Demokrat Partisi ve Millî Tikleniş Partisi bulunmaktadır. İlk parlamento seçimleri 1994'te yapılmıştır. Yönetim biçimi cumhuriyettir.

Özbekistan Cumhuriyeti AGİT, BM ve diğer uluslararası kuruluşlara üyedir. Özbekistan'da sadece Devlet Televizyon Radyo Şirketi televizyon ve radyo yayını yapar. Bu kanallar Özbekistan, Navo, Bolajon, Taşkent, Kinoteatr, Yoshlar, Medeniyet ve Marifet, Dünya Böyle ve Spor TV kanalları yayın yapar. Şirketin HD ve yerel kanal projeleri vardır. Özbekistan'da 3 adet devlet ve 18 adet özel ve 5 adette yabancı olmak üzere toplam 26 adet banka bulunmaktadır. Ülkenin Artel adlı elektronik markası vardır. Piyasaya sürülmüştür.

Özbekistan
Bu makale serisinin bir parçasıdır:
Özbekistan
devlet yapısı
Hükümet
Dış ilişkiler

İdari birimler[değiştir | kaynağı değiştir]

Ana madde: Özbekistan’ın idari yapılanması
Özbekistan'ın bölgeleri
Taşkent
Buhara

Özbekistan 12 il (viloyat), 1 özerk cumhuriyet (Karakalpakistan Cumhuriyeti) ve 1 bağımsız şehirden (Taşkent) oluşur.

Numara Türkçe Özbekçe Merkez Bölge Nüfusu (2008) Alan (km2)
1 Taşkent Şehri Toshkent Shahri Taşkent 2.192.700 334.3
2 Andican Andijon Andican 2.477.900 4.200
3 Buhara Buxoro Buhara 1.576.800 39.400
4 Fergana Farg'ona Fergana 2.997.400 6.800
5 Cizzak Jizzax Cizzak 1.090.900 20.500
6 Nemengan Namangan Namangan 2.196.200 7.900
7 Nevai Navoiy Navoy 834.100 110.800
8 Kaşkaderya Qashqadaryo Karşı 2.537.600 28.400
9 Semerkand Samarqand Semerkand 3.032.000 16.400
10 Sirderya Sirdaryo Gulistan 698.100 5.100
11 Surhanderya Surxondaryo Tirmiz 2.012.600 20.800
12 Taşkent Toshkent Taşkent 2.537.500 15.300
13 Harezm Xorazm Ürgenç 1.517.600 6.300
14 Karakalpakistan Cumhuriyeti Qoraqalpog‘iston Respublikasi Nukus 1.612.300 160.000

Önemli Şehirler[değiştir | kaynağı değiştir]

Galeri[değiştir | kaynağı değiştir]

  • Tashkent street, Rashidov.jpg
  • International Business Center. Tashkent city.jpg
  • Winter in Tashkent.JPG
  • University of Westminster 15-39.JPG
  • Hotel Le Grand Plaza.JPG
  • Tashkent city.jpg
  • Hi-speed trains Afrosiyab (Uzbekistan).JPG
  • Tashkent city 5.JPG
  • Registan square2014.JPG
  • Uzbekistan 2007 042 Kalta minor Khiva.jpg
  • Registan Tillya-Kari madrasah2014.JPG
  • Bukhara - Panorama.jpg
  • Sacred Heart Cathedral, Tashkent 14-03.JPG

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

  1. ^ Svante E. Cornell, "Uzbekistan: A Regional Player in Eurasian Geopolitics?", European Security, vol. 20, no. 2, Summer 2000.
  2. ^ Richard Foltz, "The Tajiks of Uzbekistan", Central Asian Survey, 15(2), 213–216 (1996).
  3. ^ Karl Cordell, "Ethnicity and Democratisation in the New Europe", Published by Routledge, 1999. Excerpt from pg 201: "Consequently, the number of citizens who regard themselves as Tajiks is difficult to determine. Tajikis within and outside of the republic, Samarkand State University (SamGU) academic and international commentators suggest that there may be between six and seven million Tajiks in Uzbekistan, constituting 30% of the republic's 22 million population, rather than the official figure of 4.7%(Foltz 1996;213; Carlisle 1995:88).
  4. ^ Lena Jonson, "Tajikistan in the New Central Asia", Published by I.B.Tauris, 2006. pg 108: "According to official Uzbek statistics there are slightly over 1 million Tajiks in Uzbekistan or about 4% of the population. The unofficial figure is over 6 million Tajiks. They are concentrated in the Sukhandarya, Samarqand and Bukhara regions."
  5. ^ "Official population 1 January 2016" (Russian). Stat.uz. 16 March 2015. 12 Mayıs 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  6. ^ Численность населения Узбекистана превысила 31,57 млн. человек (Russian). Uzreport.com. 23 March 2016. 4 Ağustos 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 March 2016. 
  7. ^ a b c d Uzbekistan reports. International Monetary Fund
  8. ^ "2015 Human Development Report" (PDF). United Nations Development Programme. 2015. 17 Haziran 2016 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 15 December 2015. 
  9. ^ Uzbekistan. Uluslararası Af Örgütü. 1 Mart 2013 tarihinde erişildi.
  10. ^ World Report 2012: Uzbekistan. İnsan Hakları İzleme Örgütü. 1 Mart 2013 tarihinde erişildi.
  11. ^ 2010 Human Rights Report: Uzbekistan. ABD Dışişleri Bakanlığı. 1 Mart 2013 tarihinde erişildi.
  12. ^ Kaynak hatası: Geçersiz <ref> etiketi; unpop isimli refler için metin temin edilmemiş (Bkz: Kaynak gösterme)
  13. ^ [1]

Dış bağlantılar[değiştir | kaynağı değiştir]

ÖZBEKİSTAN'dan yönler
Flag of Kazakhstan.svg   Kazakistan Flag of Kazakhstan.svg   Kazakistan
  		Flag of Kazakhstan.svg   Kazakistan
ve
Flag of Kyrgyzstan.svg   Kırgızistan
Flag of Kazakhstan.svg   Kazakistan
Compasspoint-nw.png K Compasspoint-ne.png
B RoseVents.svg D
Compasspoint-sw.png G Compasspoint-se.png
Flag of Kyrgyzstan.svg   Kırgızistan
ve
Flag of Tajikistan.svg   Tacikistan
Flag of Turkmenistan.svg   Türkmenistan Flag of Turkmenistan.svg   Türkmenistan
ve
Flag of Afghanistan.svg   Afganistan
  		Flag of Afghanistan.svg   Afganistan
"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Özbekistan&oldid=20115125" adresinden alındı.