Özbekistan
Özbekistan Özbekçe: O‘zbekiston Respublikasi Ўзбекистон Республикаси O'zbekstan Respublikası Özbekistan Cumhuriyeti | |
|---|---|
 | |
| Başkent ve | Taşkent |
| Resmî diller | Özbekçe |
| Tanınan bölgesel diller | Karakalpakça |
| Çok dillilikte iletişim için: | Rusça |
| Etnik gruplar |
%80 Özbekler %5,5 Rus %5-5,5Tacik[1][2][3][4] % 3 Kazak %2,5 Karakalpak %1,5 Tatar %2,5 Diğer |
| Hükûmet | Cumhuriyet |
• Devlet Başkanı | Şevket Mirziyoyev |
• Başbakan | Abdulla Aripov |
| Tarihçe | |
• Formasyon | 17471 |
| 27 Ekim 1924 | |
• İlan | 1 Eylül 1991 |
• Tanıma | 8 Aralık 1991 |
• Tamamlanışı | 25 Aralık 1991 |
| Yüzölçümü | |
• Toplam | 448,978 km2 (173,351 sq mi) (56.) |
• Su (%) | 4,9 |
| Nüfus | |
• 2019 tahminî | 33,254,100[5][6] (51.) |
• Yoğunluk | 614/km2 (1.590,3/sq mi) (136.) |
| GSYİH (SAGP) | 2017 tahminî |
• Toplam | $222.233 milyar[7] (61) |
• Kişi başına | $6,865[7] (125.) |
| GSYİH (nominal) | 2015 tahminî |
• Toplam | $68.190 milyar[7] (70.) |
• Kişi başına | $2,202[7] (130.) |
| Gini (2003) |
▲ 36.8 orta · 95.. |
| İGE (2014) |
 0.675[8]orta · 114.. |
| Para birimi | Som (UZS) |
| Zaman dilimi | UTC+5 (UZT) |
• Yaz (YSU) | UTC+5 (belirlenmemiştir) |
| Trafik akışı | sağ |
| Telefon kodu | 998 |
| İnternet alan adı | .uz |
| |
Özbekistan, resmi adıyla Özbekistan Cumhuriyeti (Özbekçe: O‘zbekiston Respublikasi), Orta Asya'da, Sovyetler Birliği'nden bağımsızlığını kazanmış bir ülkedir. Özbekistan, günümüzdeki yedi bağımsız Türk devletlerinden biri olup TÜRKSOY'un üyesidir. Denize kıyısı olmayan ülkenin komşuları kuzeyde ve batıda Kazakistan, doğuda Kırgızistan ve Tacikistan ile güneyde Afganistan ve Türkmenistan'dır.
Özbekistan ekonomisi; pamuk, altın, uranyum ve doğal gaz dahil olmak üzere ağırlıklı olarak meta üretimine dayanır. Piyasa ekonomisine geçmeyi hedeflediğini ilan etmesine rağmen, ülkede yabancı kaynaklı yatırımı caydıran sert ekonomik kontroller bir şekilde devam etmektedir. Piyasa ekonomisine tedrici, sıkı kontrollü geçiş politikası yine de 1995 sonrası ekonomik iyileşmede olumlu sonuçlar üretti. Özbekistan'ın insan hakları ve bireysel özgürlükler konusunda iç politikaları bazı uluslararası kuruluşlar tarafından ağır bir biçimde eleştirilmektedir.[11][12][13]
İçindekiler
Tarih[değiştir | kaynağı değiştir]
Özbek Hanlığı’nın Kuruluşu[değiştir | kaynağı değiştir]
Cengiz Han'ın torunlarından Batu Han tarafından kurulan Altın Orda Devleti'nın (1227-1502) başına 9. han olarak 1313 tarihinde Özbek Han geçmişti. Özbek Han; ilk günlerden başlayarak kararlı ve sert bir siyaset gütmüş, Kutlug Timur Noyan'ın nasihatleri sayesinde kısa bir zamanda birçok rakip ve düşmanlarından kurtulmuştu. Özbek Han Tuna taraflarında Nogay'ın şahadetinden sonra çoğalan Bizans ve Slavların nüfuzunu kırarak tekrar Müslüman Türklerin baskısını arttırmaya başladı.
1319’da Tuna'yı geçerek Edirne'ye kadar geldiler. Özbek Han'ın orduları 1314'te, Bulgar Kralı Sventoslav'ın ölümünden sonra, Kral George Terter'e Bizans'a karşı yardım bahanesiyle Trakya'ya, 1330’da Terter'in Sırplarla olan savaşında ona yardımcı olmak gayesiyle Köstendil'e kadar ilerlemişti. Bu arada bazı hükümetlerle evlilik yoluyla da bağlar kurarak durumunu güçlendirmeye çalışmıştır. Mesela 1320’de kızı Tulun Bige'yi Kahire'ye zevce olarak göndermiş, bu arada Bizans'tan da kızlar almıştır.
Özbek Han 1335 yılında Azerbaycan seferine çıktı. Bu sırada Bağdat Hatun tarafından zehirlenen Ebu Said ölmüş ve İlhanlı Moğol hâkimiyeti de çökmeye yüz tutmuştu. 14. yüzyıl Acem tarihçisi ve coğrafyacısı Hamdullah Kazvini, Azerbaycan'a yapılan seferden söz ederken Özbek Han'ın askerlerine, “Özbekler” dendiğini kaydeder. İbn Batuta, Özbek Han'dan bahsederken; "geniş bir ülkesi, kuvvetli bir ordusu olan şanlı, şöhretli ve devletli bir sultan olup, Tanrı'nın düşmanlarından biri olan Bizans İmparatoru ile savaşa, cihat ve gaza etmeye vazifeli bulunmaktadır. Ülkesi gerçekten pek geniş ve büyük şehirlerle donanmıştır. Kefe, Kırım, Macar, Azak, Sogdak, Harezm ile taht kenti Saray bunların en meşhurları olarak sayılabilir" demektedir.[kaynak belirtilmeli] Gerçekten Özbek Han, İdil kıyısındaki Saray kentini çok geliştirmiş ve büyütmüştür. Bu şehre yeni camilerin yapılmasını sağlamıştır. Sadece İdil kıyısında değil, Kırım'da da yeni binalar yaptırmıştır. Onun zamanında bütün Deşt-i Kıpçak boylarında Türkçe konuşulduğu da bilinmektedir.
Bağımsız Özbekistan Devleti[değiştir | kaynağı değiştir]
Özbekistan, 20 Haziran 1990'da egemenliğini, 1 Eylül 1991'de bağımsızlığını ilan etmiştir. 29 Aralık 1991 tarihinde düzenlenen referandumla bağımsızlık ilanı onaylanmıştır. Özbekistan bağımsızlığını kazandıktan sonra gelişmiş ülkelerle özellikle ekonomik anlamda ilişkiler kurmuştur. Özbekistan zengin yeraltı kaynaklarını dış ülkelere satma imkânı bulmuştur. Özbekistan çok eskiye dayanan köklü devlet geleneği sayesinde bağımsızlığını kazandıktan kısa süre sonra Orta Asya'nın güçlü devleti hâline gelmiştir ve günümüzde de Orta Asya liderliği konusunda Kazakistan ile rekabet hâlindedir. Bağımsızlığından 2 Eylül 2016 tarihli ölümüne kadar devlet başkanlığını İslam Kerimov yürütmüştür
Coğrafya[değiştir | kaynağı değiştir]
Bağımsız Özbekistan'ın 447.400 km²'lik bir yüzölçümü bulunmaktadır. Özbekistan; Kazakistan, Tacikistan, Afganistan, Kırgızistan ve Türkmenistan'a komşudur. Başkenti Taşkent'tir. 2013 yılı nüfus sayımına göre 30.024.000’dir.[10] Deniz kıyısı bulunmayan Özbekistan kurak çöl ve karasal ve soğuk iklim vardır. Deniz olmadığı için toprak ve çöl vardır.
Önemli nehirler[değiştir | kaynağı değiştir]
Sirderya (Seyhun) ve Amuderya (Ceyhun) en önemli nehirlerdir. Ayrıca, Surhanderya, Karaderya, Zerefşan, Kaşkaderya ve Narin deryaları da bulunmaktadır. En büyük gölü Aral'dır. Aral Gölü ayrıca, Sovyet dönemindeki yanlış tarım politikaları sonucunda bugün Özbekistan için büyük bir çevre felaketi doğurmuştur.
Demografik yapı[değiştir | kaynağı değiştir]
Diğer Orta Asya Türk Cumhuriyetlerinde olduğu gibi iklimi, yazları sıcak ve kurak kışları soğuk ve karasal iklimdir.
1996 CIA World Factbook verilerine göre Özbekistan etnik dağılımı Özbekler %80, Ruslar %5,5, Tacikler %5’lik orana sahiptir.[14] Nüfusun %96'sı Müslüman’dır. Ülkede %2 oranında Ortodoks nüfus yaşamaktadır.%2 oranında diğer dinlere mensup insan bulunmaktadır.
| Etnik gruplar |
1926 sayımı1 | 1939 sayımı2 | 1959 sayımı3 | 1970 sayımı4 | 1979 sayımı5 | 1989 sayımı6 | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Nüfus | % | Nüfus | % | Nüfus | % | Nüfus | % | Nüfus | % | Nüfus | % | |
| Özbekler | 3,467,226 | 73.0 | 4,804,096 | 65.1 | 5,038,273 | 62.2 | 7,733,541 | 64.7 | 10,569,007 | 68.7 | 14,142,475 | 71.4 |
| Ruslar | 245,807 | 5.2 | 727,331 | 11.6 | 1,090,728 | 13.5 | 1,495,556 | 12.5 | 1,665,658 | 10.8 | 1,653,478 | 8.4 |
| Tacikler | 350,670 | 7.4 | 317,560 | 5.1 | 311,375 | 3.8 | 457,356 | 3.8 | 594,627 | 3.9 | 933,560 | 4.7 |
| Kazaklar | 191,126 | 4.0 | 305,416 | 4.9 | 335,267 | 4.1 | 549,312 | 4.6 | 620,136 | 4.0 | 808,227 | 4.1 |
| Tatarlar | 28,335 | 0.6 | 147,157 | 2.3 | 397,981 | 4.9 | 442,331 | 3.7 | 531,205 | 3.5 | 467,829 | 2.4 |
| Karakalpaklar | 142,688 | 3.0 | 181,420 | 2.9 | 168,274 | 2.1 | 230,273 | 1.9 | 297,788 | 1.9 | 411,878 | 2.1 |
| Kırım Tatarları | - | - | 46,829 | 0.6 | 135,426 | 1.1 | 117,559 | 0.8 | 188,772 | 1.0 | ||
| Koreliler | 30 | 0.0 | 72,944 | 1.2 | 138,453 | 1.7 | 151,058 | 1.3 | 163,062 | 1.1 | 183,140 | 0.9 |
| Kırgızlar | 79,610 | 1.7 | 89,044 | 1.4 | 92,725 | 1.1 | 110,864 | 1.0 | 142,182 | 0.7 | 174,907 | 0.8 |
| Ukraynalılar | 25,335 | 0.5 | 70,577 | 1.1 | 87,927 | 1.1 | 114,979 | 1.0 | 113,826 | 0.7 | 153,197 | 0.8 |
| Türkmenler | 31,492 | 0.7 | 46,543 | 0.7 | 54,804 | 0.7 | 71,066 | 0.6 | 92,285 | 0.6 | 121,578 | 0.6 |
| Türkler | 371 | 0.0 | 474 | 0.0 | 21,269 | 0.3 | 46,398 | 0.4 | 48,726 | 0.3 | 106,302 | 0.5 |
| Yahudiler | 37,621 | 0.8 | 50,676 | 0.8 | 94,303 | 1.2 | 102,843 | 0.9 | 99,836 | 0.7 | 94,689 | 0.5 |
| Ermeniler | 14,862 | 0.3 | 20,394 | 0.3 | 27,370 | 0.3 | 34,470 | 0.3 | 42,374 | 0.3 | 50,537 | 0.3 |
| Azeriler | 20,764 | 0.4 | 3,645 | 0.1 | 40,511 | 0.5 | 40,431 | 0.3 | 59,779 | 0.4 | 44,410 | 0.2 |
| Uygurlar | 36,349 | 0.8 | 50,638 | 0.8 | 19,377 | 0.2 | 24,039 | 0.2 | 29,104 | 0.2 | 35,762 | 0.2 |
| Başkurtlar | 624 | 0.0 | 7,516 | 0.1 | 13,500 | 0.2 | 21,069 | 0.2 | 25,879 | 0.2 | 34,771 | 0.2 |
| Diğerleri | 77,889 | 1.6 | 98,838 | 1.6 | 126,738 | 1.6 | 198,570 | 1.7 | 176,274 | 1.1 | 204,565 | 1.0 |
| Toplam | 4,750,175 | 6,271,269 | 8,105,704 | 11,959,582 | 15,389,307 | 19,810,077 | ||||||
| 1 (Karakalpakistan Aralık 1936'da Özbekistan SSC'ne bağlandı.1926 sayımına dahil değil); kaynak: [2]. 2 kaynak: [3]. 3 kaynak: [4]. 4 kaynak: [5]. 5 kaynak: [6]. 6 kaynak: [7]. | ||||||||||||
Siyasi ve ekonomik yapı[değiştir | kaynağı değiştir]
Ülkede hâlen Halk Demokratik Partisi, Liberal Demokrat Partisi, Adalet Sosyal Demokrat Partisi ve Millî Tikleniş Partisi bulunmaktadır. İlk parlamento seçimleri 1994'te yapılmıştır. Yönetim biçimi cumhuriyettir.
Özbekistan Cumhuriyeti AGİT, BM ve diğer uluslararası kuruluşlara üyedir. Özbekistan'da sadece Devlet Televizyon Radyo Şirketi televizyon ve radyo yayını yapar. Bu kanallar Özbekistan, Navo, Bolajon, Taşkent, Kinoteatr, Yoshlar, Medeniyet ve Marifet, Dünya Böyle ve Spor TV kanalları yayın yapar. Şirketin HD ve yerel kanal projeleri vardır. Özbekistan'da 3 adet devlet ve 18 adet özel ve 5 adette yabancı olmak üzere toplam 26 adet banka bulunmaktadır. Ülkenin Artel adlı elektronik markası vardır. Piyasaya sürülmüştür.
 |
| Şu madde dizisinin bir parçasıdır: Özbekistan devlet yapısı |
|
Anayasa
|
| Hükümet |
|
| Dış ilişkiler |
|
İlgili konular
|
İdari birimler[değiştir | kaynağı değiştir]
Özbekistan 12 il (viloyat), 1 özerk cumhuriyet (Karakalpakistan Cumhuriyeti) ve 1 bağımsız şehirden (Taşkent) oluşur.
| Numara | Türkçe | Özbekçe | Merkez | Bölge Nüfusu (2008) | Alan (km2) |
|---|---|---|---|---|---|
| 1 | Taşkent Şehri | Toshkent Shahri | Taşkent | 2.192.700 | 334.3 |
| 2 | Andican | Andijon | Andican | 2.477.900 | 4.200 |
| 3 | Buhara | Buxoro | Buhara | 1.576.800 | 39.400 |
| 4 | Fergana | Farg'ona | Fergana | 2.997.400 | 6.800 |
| 5 | Cizzak | Jizzax | Cizzak | 1.090.900 | 20.500 |
| 6 | Nemengan | Namangan | Namangan | 2.196.200 | 7.900 |
| 7 | Nevai | Navoiy | Navoy | 834.100 | 110.800 |
| 8 | Kaşkaderya | Qashqadaryo | Karşı | 2.537.600 | 28.400 |
| 9 | Semerkand | Samarqand | Semerkand | 3.032.000 | 16.400 |
| 10 | Sirderya | Sirdaryo | Gulistan | 698.100 | 5.100 |
| 11 | Surhanderya | Surxondaryo | Tirmiz | 2.012.600 | 20.800 |
| 12 | Taşkent | Toshkent | Taşkent | 2.537.500 | 15.300 |
| 13 | Harezm | Xorazm | Ürgenç | 1.517.600 | 6.300 |
| 14 | Karakalpakistan Cumhuriyeti | Qoraqalpog‘iston Respublikasi | Nukus | 1.612.300 | 160.000 |
Önemli Şehirler[değiştir | kaynağı değiştir]
Galeri[değiştir | kaynağı değiştir]
.JPG)
Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]
- ^ Svante E. Cornell, "Uzbekistan: A Regional Player in Eurasian Geopolitics?", European Security, vol. 20, no. 2, Summer 2000.
- ^ Richard Foltz, "The Tajiks of Uzbekistan", Central Asian Survey, 15(2), 213–216 (1996).
- ^ Karl Cordell, "Ethnicity and Democratisation in the New Europe", Published by Routledge, 1999. Excerpt from pg 201: "Consequently, the number of citizens who regard themselves as Tajiks is difficult to determine. Tajikis within and outside of the republic, Samarkand State University (SamGU) academic and international commentators suggest that there may be between six and seven million Tajiks in Uzbekistan, constituting 30% of the republic's 22 million population, rather than the official figure of 4.7%(Foltz 1996;213; Carlisle 1995:88).
- ^ Lena Jonson, "Tajikistan in the New Central Asia", Published by I.B.Tauris, 2006. pg 108: "According to official Uzbek statistics there are slightly over 1 million Tajiks in Uzbekistan or about 4% of the population. The unofficial figure is over 6 million Tajiks. They are concentrated in the Sukhandarya, Samarqand and Bukhara regions."
- ^ "Official population 1 January 2016" (Rusça). Stat.uz. 16 Mart 2015. 12 Mayıs 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ Численность населения Узбекистана превысила 31,57 млн. человек (Rusça). Uzreport.com. 23 Mart 2016. 4 Ağustos 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Mart 2016.
- ^ a b c d Uzbekistan reports. International Monetary Fund
- ^ "2015 Human Development Report" (PDF). United Nations Development Programme. 2015. 17 Haziran 2016 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Aralık 2015.
- ^ Государственный комитет Республики Узбекистан по статистике : Информационная служба Госкомстата : Демографические данные – Новости ГКС
- ^ a b Department of Economic and Social Affairs
Population Division (2013). "World Population Prospects, Table A.1" (PDF). 2008 revision. United Nations. Bilinmeyen parametre
|accsessdate=görmezden gelindi (yardım); 42. harf sırasında bulunan|yazar=parametresi line feed character içeriyor (yardım) - ^ Uzbekistan. Uluslararası Af Örgütü. 1 Mart 2013 tarihinde erişildi.
- ^ World Report 2012: Uzbekistan. İnsan Hakları İzleme Örgütü. 1 Mart 2013 tarihinde erişildi.
- ^ 2010 Human Rights Report: Uzbekistan. ABD Dışişleri Bakanlığı. 1 Mart 2013 tarihinde erişildi.
- ^ [1]
Dış bağlantılar[değiştir | kaynağı değiştir]
Vikigezgin'de Özbekistan gezi rehberi- Özbekistan Cumhuriyeti Hükümet sitesi
- Özbekistan Cumhurbaşkanlığı Medya Merkezi
- Özbekistan Millî Haber Ajansı
- UzDaily Haber Ajansı
| ÖZBEKİSTAN'dan yönler | |||||||||||
 Kazakistan
|
Kazakistan |
Kazakistan ve  Kırgızistan
| |||||||||
| Kazakistan
|
|
Kırgızistan ve  Tacikistan
| |||||||||
 Türkmenistan
|
Türkmenistan ve  Afganistan |
Afganistan
| |||||||||
| Başkent | | |
|---|---|---|
| İller | ||
| Özerk Cumhuriyet | ||
Sovyetler Birliği'nin dağılmasından sonra ortaya çıkan ülkeler | |
|---|---|
| BM üyesi devletler | |
| Tanınmayan ve kısmen tanınan devletler | |
| Üyelik |
|  | ||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Spor | ||||||||||
| Askeri | ||||||||||
| Ekonomi | ||||||||||
| Organizasyon | ||||||||||
| Üyeler | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Gözlemciler |
| ||||
| Üyeler | |
|---|---|
| Gözlemciler | |
| Tarih |
|
| Siyaset | |
| Kuruluş | |
| Kültür | |
| Ekonomi | |
| Simgeler | |
