Azerice

Vikipedi, özgür ansiklopedi
(Azerbaycan dili sayfasından yönlendirildi)
Gezinti kısmına atla Arama kısmına atla
Geçmişte İran'ın kuzey batısında konuşulan dil için Azerice (İran dili) sayfasına bakınız.
Azerice
Azerbaycanca, Azerbaycan Türkçesi
Telaffuz ɑzærbɑjdʒɑn dili
Bölge İran Azerbaycanı, Azerbaycan, Güney Kafkasya, Kuzey Irak ve Doğu Anadolu Bölgesi
Etnik köken Azeriler
Konuşan sayısı 24.4—30 milyon  (2011-2015)[1][2][3][4][5]
Dil aileleri
Yazı sistemi Kiril alfabesi (Rusya)
Latin alfabesi (Azerbaycan)
Arap alfabesi (İran)
Resmî durumu
Resmî dil  Azerbaycan
 Dağıstan[7] (Rusya)
Düzenleyen Azerbaycan Millî İlimler Akademisi
Dil kodları
ISO 639-1 az
ISO 639-2 aze
ISO 639-3 aze – kapsayıcı kod
Bireysel kodlar:
azj – Azerbaycan
azb – Güney Azerbaycan
slq – Selçuk
qxq – Kaşkay
Idioma azerí.png
Azerbaycanca'nın konuşulduğu yerler.

Azerice, Azerbaycan Türkçesi, Türk dili,[8] ya da Azerbaycanca, Türk dillerinin Oğuz grubu içerisindedir ve Türk halklarından biri olan Azerilerin ana dilidir. Türkiye Türkçesi, Azerbaycan Türkçesine en yakın dildir. En çok konuşucusu İran Azerbaycanı'nda bulunan dil, Azerbaycan Cumhuriyeti'nin resmî dilidir.[9] Rusya'ya bağlı Dağıstan'ın ise resmî dilleri arasında yer alır.

Konuşulan Alan[değiştir | kaynağı değiştir]

Azerice, Azerbaycan'da 9.600.000[10], İran'da ise 12-18 milyon kişi tarafından konuşulan bir dildir. Irak Türkmenlerinin ağzı da Azericeye benzer. Azerbaycan'da 1991 yılı itibarıyla Azericeye uyarlanan Latin alfabesi yeniden kullanılmaya başlanmıştır. Türkiye'de Ardahan, Kars, Iğdır[11] illerinde konuşulur.

Ağızları[değiştir | kaynağı değiştir]

Azerbaycan arazisinde dört ağız vardır:

  1. Doğu ağzı — Kuba, Şamahı, Bakü, Muğan ve Lenkeran ağızları
  2. Batı ağzı — Kazah, Karabağ, Gence ağızları
  3. Kuzey ağzı — Şeki (Nuha) ve Zakatala-Kah ağızları
  4. Güney ağzı — Nahçıvan, Culfa, Ordubad, Erivan ağızları

Ağızlar birbirinden fonetik özelliklerine göre ayrılırlar.

Tarih[değiştir | kaynağı değiştir]

Tarihî seyir içersinde de Türkçeye en çok benzeyen Türk dillerinden birisidir. Bunun nedenlerinden birisi Azerbaycan Türkçesi de Türkiye Türkçesi gibi Oğuz grubuna dahil olmasıdır. Aynı zamanda yazı dili de olan Azerice yazı dili geleneğine sahip olma bakımından Türkiye Türkçesiyle hemen hemen paraleldir.[12]

Oğuzca[değiştir | kaynağı değiştir]

Türk dili, 13. yüzyılda Hazar’ın batısında Oğuzca merkezli bir özellikte bağımsız gelişimine başlamıştır. Batı Türkçesi[13] (Oğuzca veya Yeni Batı Türkçesi) olarak belirtilen bu bölge Türkçesinin içinde saha bakımından zamanla iki daire meydana gelmiştir. Bunlardan biri Azerbaycan ve Doğu Anadolu sahasını içine alan Doğu Oğuz kolu, diğer Osmanlı sahasını içine alan Batı Oğuz koludur.[14]

11. - 13. yüzyıllar arası, aynı zamanda Oğuzların Orta Asya’dan batıya doğru uzanan siyasî etkinliklerinin güçlenme dönemidir. Nitekim daha 11. yüzyılda büyük Selçuklu Devleti’nin batıya yaptığı göçlerle, Oğuz nüfuzu yalnız Sirderya, Maveraünnehir, Harezm ve Horasan bölgelerinde kalmamış; Azerbaycan üzerinden Abbasi Devleti'nin başkenti ve büyük kültür merkezi Bağdat’a kadar uzanmıştır.[15] Bu etkililik Oğuzca açısından da aynı yönde bir gelişme yaratmıştır.

Batı ve Doğu Kollarının Açılması[değiştir | kaynağı değiştir]

Azerbaycan ve Osmanlı Türkçeleri arasında, daha çok şivede kalan ayrılıkların sebeplerini Doğu Oğuz koluna Oğuz dışı Türk şivelerinin, özellikle Kıpçak unsurlarının yaptığı etki ve İlhanlılardan kalan bazı Moğolca izlerinde aramak lazımdır. Bu iki Türkçe arasındaki başlıca ayrılıklar, kelime başındaki b - m, kelime içindeki ķ - ġ - ħ, ilk hecedeki e - i, kelime başındaki t - d ile akuzatif ve bazı fiil çekimleri etrafında toplanmıştır.[16]

Nahçıvan’daki Ana Dili Heykeli
Batı Oğuz Kolu
(b-, -ķ, e-, t-) 		Doğu Oğuz Kolu
(m-, -ħ, i-, d-) 		Anlam
ben mən “Ben kişi zamiri”
biŋ min “1000 sayısı”
baķ- baħ - (bax) “Bakmak”
tarla tarla “Tarla”
orduyı ordunu “Orduyu”

Batı ve doğu Oğuz kolları arasındaki farklılıklar 14. yüzyıldan sonra kesinleşmeye başlamıştır.[17] Azerbaycan sahasında yetişen başlıca edebî şahsiyetlerin bulunduğu 17. yüzyıldan önce de doğu ve batı Oğuz kolları arasında kayda değer bir ayrılık bulunmadığı için bu iki Oğuz ağzı, yazı dili olarak Batı Türkçesi adı altında zikredilmişlerdir.[16]

Yazı dili[değiştir | kaynağı değiştir]

Arap asıllı Türk alfabesinin kullanıldığı devirlerde Azerbaycan ve Osmanlı Türkçesi sahalarında kaleme alınan eserlerin imlasında büyük ortaklıklar söz konusu olmuştur. Çünkü Türkçenin eski devirlerinden gelen ve bu alfabede standartlaşan imla, doğu ve batı sahalarında aynı imla geleneğini gerektiriyordu.

19. asrın başlarından itibaren Ruslar, Kafkaslar ve Azerbaycan'ı istila etmeye başladılar. 18 Şubat 1828’de Ruslarla Kaçar Hanedanı arasında imzalanan Türkmençay Antlaşması gereğince Aras Nehri'nin kuzeyinde kalan Azerbaycan toprakları Ruslara bırakıldı.[18] Azerice, 17. yüzyıldan sonra kendi mecrasında gelişimine devam etmişti. Rus egemenliğinden sonra, Osmanlı Türkçesi bölgesi ile olan irtibatların azalması ve zamanla bölgede oluşturulan devlet yapısı sonucunda yazı dili olarak Azerbaycan dili resmiyet kazandı.

Sesbilim[değiştir | kaynağı değiştir]

Ünsüzler[değiştir | kaynağı değiştir]

Standart Azericede ünsüzler
Çift dudak Labio-
dental 		Diş Diş yuvası Post-
alveolar 		Palatal Velar Gırtlak
Patlayıcı ve
yarı kapantılı 		[p] [b] [t] [d] [ʧ] [ʤ] [c] [ɟ] [k] [ɡ]
Geniz [m] [n]
Sürtünmeli [f] [v] [s] [z] [ʃ] [ʒ] [x] [ɣ] [h]
Approximants [l] [j]
Taps [ɾ]

Ünlüler[değiştir | kaynağı değiştir]

Standart Azerice ünlüler[19]

Standart Azerice ünlüler: [/i, y, ɯ, u, e, œ, o, æ, ɑ/].

Alfabe[değiştir | kaynağı değiştir]

İran’daki Azerilerin Arap abecesi ile yazılmış Mirza Mehemmed Tağı Kumri (1819-1891) adlı şaire ait bir şiir kitabı

Alfabe değişiklikleri ve karşılıklar[değiştir | kaynağı değiştir]

Arap Asıllı Alfabe
(-1929[20])
İran 		Latin Asıllı Alfabe
(1929–1939)
Azerbaycan SSC 		Kiril Asıllı Alfabe
(1939–1991)
Azerbaycan SSC 		Latin Asıllı Alfabe
(1992- )
Azerbaycan Cumhuriyeti
ا,آ A a А а A a
ﺏ B b Б б B b
ﺝ C c Ҹ ҹ C c
چ Ç ç Ч ч Ç ç
ﺩ D d Д д D d
  E e Е е E e
ﻉ ,(کسره) Ə ə Ә ә Ə ə
ﻑ F f Ф ф F f
گ G g Ҝ ҝ G g
ﻍ Ƣ ƣ Ғ ғ Ğ ğ
ﺡ,ﻩ H h Һ һ H h
ﺥ X x Х х X x
  Ь ь Ы ы I ı
ی I i И и İ i
ژ Ƶ ƶ Ж ж J j
ﻙ K k К к K k
ﻕ Q q Г г Q q
ﻝ L l Л л L l
ﻡ M m М м M m
ﻥ N n Н н N n
ﻭ O o О о O o
  Ɵ ɵ Ө ө Ö ö
پ P p П п P p
ﺭ R r Р р R r
ﺙ,ﺱ,ﺹ S s С с S s
ﺵ Ş ş Ш ш Ş ş
ﺕ,ﻁ T t Т т T t
ﻭ U u У у U u
ﻭ Y y Ү ү Ü ü
ﻭ V v В в V v
ی J j Ј ј Y y
ﺫ,ﺯ,ﺽ,ﻅ Z z З з Z z

Türk yazı tarihi mevcut bilgilerle Göktürk Alfabesi ile başlasa da[21], Azericenin yazılmasına Arap alfabesinin bir varyantı ile başlanmıştır. Selçuklu ve Oğuzlar 10. asırdan başlayarak Arap alfabesine Türkçe için gerekli birkaç harfi ekleyerek (ç, p, j gibi) bu alfabeyi kullanmış ve bu alfabeyle değerli eserler yaratmışlardır.

Arap asıllı alfabe, Azericenin özünü ifade etmesi için mükemmel bir alfabe olmasa da, 20. asrın evveline kadar bu alfabeden Azerbaycan muhitinde genişçe yararlanılmış ve bu alfabeyle Azerbaycan tarihinin, edebiyatının kıymetli eserleri kaleme alınmıştır.

Azerice için 1929 yılına dek Arap asıllı alfabe kullanılmıştır. 1929-1939 yılları arasında Latin asıllı alfabe, 1939-1991 yılları arasında Kiril alfabesi kullanımda olmuştur. 1991 yılından itibaren Latin kaynaklı alfabeye geçilmiştir.

İran'ın Azerbaycan bölgesi ve diğer yerlerde yaşayan Azeriler ise bugün de Arap asıllı alfabe kullanmaktadırlar.

Dilbilgisi[değiştir | kaynağı değiştir]

Ana madde: Azerice dil bilgisi

İsimler[değiştir | kaynağı değiştir]

İsmin halleri[değiştir | kaynağı değiştir]

Azerbaycan Türkçesi'nde ismin halleri 6 tanedir. Türkiye Türkçesi'ne benzese bile farklar vardır. Başında "d" bulunan ekler "t"ye dönüşmez. Belirtme halinde sesli harfi yalnızca "n" kaynaştırma ünsüzü izler.

İsmin Halleri
Yalın Hali

(Adlıq hali)

Belirtme Hali

(Təsirlik halı)

Yönelme hali

(Yönlük halı)

Bulunma hali

(Yerlik halı)

Çıkma Hali

(Çıxışlıq halı)

İlgi Hali

(Yiyəlik halı)

- -(n)ı, -(n)i,

-(n)u, -(n)ü

-(y)a, -(y)ә -da, -dә -dan, -dәn -(n)ın, -(n)in,

-(n)un, -(n)ün

qız kız qızı kız qıza kıza qızda kızda qızdan kızdan qızın kızın
iş iş işi işi işә işe işdә işte işdәn işten işin işin
qapı kapı qapını kapıyı qapıya kapıya qapıda kapıda qapıdan kapıdan qapının kapının

İsim Çekimi[değiştir | kaynağı değiştir]

İsim Çekimi
1. Tekil Kişi

(1. Şəxsin təki)

2. Tekil Kişi

(2. Şəxsin təki)

3. Tekil Kişi

(3. Şəxsin təki)

1. Çoğul Kişi

(1. Şəxsin cəmi)

2. Çoğul Kişi

(2. Şəxsin cəmi)

3. Çoğul Kişi

(3. Şəxsin Cəmi)

-(y)am, -(y)әm -san, -sәn -dır, -dir, -dur, -dür -(y)ıq, -(y)ik, -(y)uq, -(y)ük -sınız, -siniz, -sunuz, -sünüz -dırlar, -dirlәr, -durlar, -dürlәr
yolçuyam yolcuyum yolçusan yolcusun yolçudur yolcudur yolçuyuq yolcuyuz yolçusunuz yolcusunuz yolçudurlar yolcudurlar
Türkəm Türk'üm Türksən Türk'sün Türkdür Türk'tür Türkük Türk'üz Türksünüz Türk'sünüz Türkdürlər Türk'türler

Zamirler[değiştir | kaynağı değiştir]

Şahıs Zamirleri[değiştir | kaynağı değiştir]

Türkiye Türkçesinden farklı olan farklı olan yalnızca 1. tekil kişi zamiridir. Zamirler şu biçimdedir: mәn, sәn, o, biz, siz, onlar

Bu zamirlerin birinci ve ikinci tekil kişisinin yönelme durumlarında ince ünlü kullanılır: mәnә, sәnә

İşaret Zamirleri[değiştir | kaynağı değiştir]

Azerbaycan Türkçesinde "şu" işaret zamiri yoktur. Bu ve o işaret zamirlerinin yanında, "şu" anlamında hәmәn ve hәmin kullanılır.

Belgisiz Zamirler[değiştir | kaynağı değiştir]

Azerbaycan Türkçesinde çoğu belgisiz zamir Türkiye Türkçesi ile aynıdır. Farklı olanlardan ikisi "nәsә" ve "kimsә"dir. Şu şekilde çekimlenir:

Azerice Türkçe Azerice Türkçe
kimsә biri nәsә bir şey
kimisә birini nәyisә bir şeyi
kimәsә birine nәyәsә bir şeye
kimdәsә birinde nәdәsә bir şeyde
kimdәnsә birinden nәdәnsә bir şeyden
kiminsә birinin nәyinsә bir şeyin

Ancak "kimsә", hiç kimse anlamında ise Türkiye Türkçesindeki gibi çekimlenir: kimsә, kimsәyә, kimsәni, kimsәdә, kimsәdәn, kimsәnin.

Eylemler[değiştir | kaynağı değiştir]

Şimdiki Zaman[değiştir | kaynağı değiştir]

Azerbaycan Türkçesinde şimdiki zaman eki "-(y)ır-, -(y)ir-, -(y)ur-, -(y)ür-"dür. Kişi eki her zaman bu ekten sonra gelir.

Şimdiki Zaman
Olumlu Olumsuz
gәlirәm geliyorum oxuyuram okuyorum gәlmirәm gelmiyorum oxumuram okumuyorum
gәlirsәn geliyorsun oxuyursan okuyorsun gәlmirsәn gelmiyorsun oxumursan okumuyorsun
gәlir geliyor oxuyur okuyor gәlmir gelmiyor oxumur okumuyor
gәlirik geliyoruz oxuyuruq okuyoruz gәlmirik gelmiyoruz oxumuruq okumuyoruz
gәlirsiniz geliyorsunuz oxuyursunuz okuyorsunuz gәlmirsiniz gelmiyorsunuz oxumursunuz okumuyorsunuz
gәlirlәr geliyorlar oxuyurlar okuyorlar gәlmirlәr gelmiyorlar oxumurlar okumuyorlar

Geniş Zaman[değiştir | kaynağı değiştir]

Azerbaycan Türkçesinde geniş zaman eki "-(y)ar-, -(y)әr-" dir. Kişi eki her zaman bu ekten sonra gelir.

Geniş Zaman
Olumlu Olumsuz
gәlәrәm gelirim oxuyaram okurum gәlmәrәm gelmem oxumaram okumam
gәlәrsәn gelirsin oxuyarsan okursun gәlmәzsәn gelmezsin oxumazsan okumazsın
gәlәr gelir oxuyar okur gәlmәz gelmez oxumaz okumaz
gәlәrik geliriz oxuyarıq okuruz gәlmәrik gelmeyiz oxumarıq okumayız
gәlәrsiniz gelirsiniz oxuyarsınız okursunuz gәlmәzsiniz gelmezsiniz oxumazsınız okumazsınız
gәlәrlәr gelirler oxuyarlar okurlar gәlmәzlәr gelmezler oxumazlar okumazlar

Ayrıca bakınız[değiştir | kaynağı değiştir]

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

  1. ^ "Azerbaijani, North". Ethnologue. Erişim tarihi: 17 Haziran 2016.  17 Haziran 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi.
  2. ^ "Azerbaijani, South". Ethnologue. Erişim tarihi: 17 Haziran 2016.  17 Haziran 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi.
  3. ^ "Azerbaijani, North". Joshua Project. Erişim tarihi: 17 Haziran 2016.  17 Haziran 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi.
  4. ^ "Azerbaijani, South". Joshua Project. Erişim tarihi: 17 Haziran 2016.  17 Haziran 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi.
  5. ^ "Azerbaijani (Azeri)". UNESCO. Erişim tarihi: 17 Haziran 2016.  17 Haziran 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi.
  6. ^ Katzner, Kenneth (2002). Languages of the World(Third ed.). Routledge. ISBN 978-0-415-25004-7.
  7. ^ (Rusça) Конституция Республики Дагестан, Глава 1, Статья 11
  8. ^ https://www.bbc.com/azeri/analysis/2016/08/160809_azer_turk_language
  9. ^ Azərbaycan Respublikası Konstitusiyası. Maddə 21. Dövlət dili
  10. ^ Kuzey Azerice Azerbaijani, North Speaking Peoples, Joshua Project
  11. ^ http://www.yesiligdir.com/content/view/21/30/
  12. ^ Erdem,KONUR,"Azerbaycan Türkçesinin Fonetik Özellikleri",Çukurova Üniversitesi Türkoloji Merkezi
  13. ^ Türkoloji kullanımında esas Batı Türkçesi, Türkçenin Miladın öncesine ait “Lir” kolunu belirtmek için de kullanılır. Burada MS. 13. yüzyılda Hazar Denizi’nin batısında gelişen dil bölgesi için bu tabir kullanılmıştır. Bkz: Agop Dilaçar, Batı Türkçesi, TDK Belleten, Ankara, 1953, s. 73
  14. ^ Prof. Dr. Muharrem Ergin, Türk Dil Bilgisi, Bayrak Basım/Yayım/Tanıtım, İstanbul, 2002, s. 15
  15. ^ Prof. Dr. Zeynep Korkmaz, Eski Anadolu Türkçesinin Türk Dili Tarihindeki Yeri, Prof. Dr. Fikret Türkmen Armağanı, İzmir, 2005, s. 472
  16. ^ a b Prof. Dr. Muharrem Ergin, Türk Dil Bilgisi, Bayrak Basım/Yayım/Tanıtım, İstanbul, 2002, s. 15-17
  17. ^ Prof. Dr. Faruk Kadri Timurtaş, Eski Türkiye Türkçesi, Enderun Kitabevi, İstanbul, 1994, s. VII
  18. ^ Prof. Dr. Yavuz Akpınar, Azeri Edebiyatları Araştırmaları, Dergâh Yayınları, İstanbul, 1994, s. 35
  19. ^ Mokari, P. G.; Werner, S. (2016). "An acoustic description of spectral and temporal characteristics of Azerbaijani vowels". Poznań Studies in Contemporary Linguistics 52 (3).
  20. ^ Azerbaycan Cumhuriyeti için son tarihtir. Kuzeyde 1929 yılından itibaren bu alfabe kullanımdan kalkmıştır.
  21. ^ Prof. Dr. Muharrem Ergin, Orhun Abideleri, Boğaziçi Yayınları, İstanbul, 2002, s. XXVII

Dış bağlantılar[değiştir | kaynağı değiştir]

Wikimedia Incubator
Wikimedia Incubator'de Güney Azerice Vikipedi deneme projesi bulunmaktadır.
Wikimedia Incubator
Wikimedia Incubator'de Azerice Vikihaber deneme projesi bulunmaktadır.
Vikipedi'nin kardeş projelerinden
Azerice
hakkında daha fazla bilgi edinin
Vikisözlük'te ara Vikisözlük'te tanımlar
Vikikitap'ta ara Vikikitap'ta kitaplar

Dil Bilimi[değiştir | kaynağı değiştir]

Azerice'de Wikimedia bölükleri[değiştir | kaynağı değiştir]

"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Azerice&oldid=20839309" adresinden alındı.