Ana Türkçe

Vikipedi, özgür ansiklopedi
(Ön Türkçe sayfasından yönlendirildi)

Ana Türkçe, Ön Türkçe veya Proto Türkçe, Türk dilleri ailesinin Şaz ve Oğur dallarına ayrılmadan önceki dönemlerine ait varsayımsal bir anadildir. Diğer anadiller gibi, geçmişteki konuşma dili ile birebir aynı olmayabilir.[1] "İlk" ve "en eski" anlamlarına gelen proto sözcüğünün ifade ettiği gibi, ilk Türkçe olarak görülebilir.[2]

Ana Türkçe
Bölge Moğolistan (tahmini)
Dönem M.Ö. 500
Dil ailesi
Altay?
  • Ana Türkçe
Dil kodları
ISO 639-3 –

Kapsam[değiştir | kaynağı değiştir]

Türkçenin elde olan en eski yazılı kaydı; 682-691 yıllarında yazılmış olan Çoyr Yazıtıdır.[3] Fakat bu yazıt Orhun yazıtları kadar hareketlilik ve canlılık göstermediğinden çoğu zaman Orhun Yazıtları Türkçenin ilk yazılı kaynağı kabul edilir. Orhun Yazıtları Türk dillerinin doğu kolumun özelliklerini gösterir. Geçmişte Ana Türkçenin oluşturulma çalışmaları daha çok Eski Doğu Türkçesi ve Oğuz dillerine dayanıyorken günümüzde yaşayan tüm yazılı ve sözlü Türkî dillerin kapsamlı olarak incelenmesine başlandı.[4] Eski doğu Türkçesinin Runik, Uygur ve Mani belgeleri yeniden oluşturulma çalışmalarında etkili olurken, Çuvaş ve Hazar dilleri gibi Eski Batı dilleri ile ilgili yazılı kaynaklar yetersizdir.[4]

Zaman aralığı[değiştir | kaynağı değiştir]

Dünyadaki tüm anadillerin bir üst zaman sınırı yani yaklaşık başlangıç noktası vardır ve bu aralık genellikle Orta Taş Çağı'nın sonu veya Cilalı Taş Devri'nin başıdır.[5] Neolitik Devrim denen dönemde oluşan toplumsal-dilsel koşullar, bugün bildiğimiz anlamda dillerin ortaya çıkması sonucunu doğurmuştur.[5] Ana Türk dili, Ana Türkler tarafından konuşulan, Türk dillerinin ortak atasıdır. Ana Türkçe, Ogur (batı) ve Şaz (doğu) kollarıma ayrıldı. Ana Türkçenin ilk olarak 2,500 yıl önce Doğu Asya'da konuşulmaya başlandığı düşünülüyor.[6]

Fonoloji[değiştir | kaynağı değiştir]

Türkçenin *r ve *z ağzına ayrılması daha Altay döneminde olmuştur ve en azından M.Ö. 2. bin yıllarına dayanmaktadır. Bazı araştırmacılara göre Türkçedeki bu ses değişiminde r'nin z'den önce olması düşüncesindedirler. Karşı görüşte olanlar da vardır.[7]

Sözcük bilgisi[değiştir | kaynağı değiştir]

Adıllar[değiştir | kaynağı değiştir]

Ana Türkçe Türkçe Azerice Türkmence Kazakça Çuvaşça Karahanlı Türkçesi Özbekçe Başkurtça Kırgızca Sahaca (Yakut)
*bẹ,[8][9] *ben-[10][11] ben, ban- mən men men, ma- e-pĕ, man- men, man- men min men min
*sẹ,[8][12] *sen- sen, san- sən sen sen, sa-, siz e-sĕ, san- sen, san- sen, siz hin sen, siz en
*an-, *o-l on-, o on-, o ol on-, o-l un-, văl an-, ol u ul al kini, ol[13]
*biŕ biz biz biz biz pir- biz biz beð biz bihigi
*siŕ siz siz siz sender, sizder sir- siz sizlar heð siler, sizder ehigi
*o-lar[14] on-lar onlar olar olar vĕsem, vĕsen- olar ular ular alar kiniler, ollor

Sayılar[değiştir | kaynağı değiştir]

Ana Türkçe Oğur Türkçesi Genel Türkçe
İdil Bulgarcası[15] Çuvaşça Türkçe Azerice Türkmence Karahanlı Türkçesi Kazakça Özbekçe Başkurtça Kırgızca Yakutça (Sahaca)
1 *bīr بر (bir) pĕr bir bir bir bīr bir bir ber bir biir
2 *ẹki اَكِ (eki) ikĕ iki iki iki ikkī eki ikki ike eki ikki
3 *üç وج (več) viśĕ üç üç üç üč üsh uch ös üč üs
4 *dȫrt تُوات (tüvet) tăvată dört dörd dört tȫrt tört to'rt dürt tört tüört
5 *bēĺ(k) بيال (biyel) pilĕk beş beş bäş bḗš bes besh biş beş bies
6 *altï اَلطِ (altï) ultă altı altı alty altï̄ altı olti altı altı alta
7 *yẹti جىَاتِ (čyeti) śičĕ yedi yeddi ýedi yétī zheti yetti yete jeti sette
8 *sekiŕ ڛَكِڔ (sekir) sakăr sekiz səkkiz sekiz sekiz segiz sakkiz higeð segiz aаğıs
9 *tokuŕ طُخِڔ (tuxïr) tăhăr dokuz doqquz dokuz tokūz toğız to'qqiz tuğıð toguz toğus
10 *ōn وان (van) vună on on on ōn on o'n un on uon
20 *yėgirmi جِيِرم (čiyirim) śirĕm yirmi iyirmi ýigrimi yegirmī zhıyırma yigirma yegerme jıyırma süürbe
30 *otuŕ وطر (vutur) văḍăr otuz otuz otuz ottuz otız o'ttiz utıð otuz otut
40 *kïrk حرح (xïrïx) hĕrĕh kırk qırx kyrk kïrk qırıq qirq qırq kırk -
50 *ellig الو (ellüv), اَلُّ (ellü) allă elli əlli elli ellig eliw ellik ille elüü -
60 *altmïĺ [kaydedilmedi] utmăl altmış altmış altmyş altmïš alpıs oltmish altmış altımış -
70 *yẹtmiĺ [kaydedilmedi] śitmĕl yetmiş yetmiş ýetmiş yetmiš zhetpis yetmish yetmeş jetimiş -
80 *sekiŕ ōn سكر وان (sekir van) sakărvun seksen səksən segsen seksȫn seksen sakson hikhän seksen ağıs uon
90 *dokuŕ ōn طوخر وان (tuxïr van) tăhărvun doksan doxsan dogsan toksōn toqsan to'qson tuqhan tokson toğus uon
100 *yǖŕ جُور (čǖr) śĕr yüz yüz ýüz yǖz zhüz yuz yöð jüz süüs
1000 *bïŋ [kaydedilmedi] pin bin min müň miŋ mıŋ ming meŋ miñ muŋ

Ayrıca bakınız[değiştir | kaynağı değiştir]

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

  1. ^ The Turkic Languages Lars Johanson. s 67. 1998. ISBN 0-415-08200-5
  2. ^ "proto-." Oxford Dictionary of English 2e, Oxford University Press, 2003.
  3. ^ Ölmez, Mehmet. "Türkçenin ve Türk dillerinin yaşı konusu" (PDF). http://turkoloji.cu.edu.tr/. Çukurova Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Merkezi. 31 Ocak 2013 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Temmuz 2016.  |website= dış bağlantı (yardım)
  4. ^ a b The Turkic Languages Lars Johanson. s 69. 1998. ISBN 0-415-08200-5
  5. ^ a b The Turkic Languages Lars Johanson. s 68. 1998. ISBN 0-415-08200-5
  6. ^ Janhunen, Juha (2013). "Personal pronouns in Core Altaic". In Martine Irma Robbeets; Hubert Cuyckens (eds.). Shared Grammaticalization: With special focus on the Transeurasian languages. 27 Kasım 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. p. 223. ISBN 9789027272140
  7. ^ "Karadeniz Araştırmaları, Sayı 3 (Güz 2004), s.71-77. Fuzuli BAYAT: Oğuz kelimesinin etimolijisi. UZ ~ ĞUZ ~ OĞUZ ~ KAVIM ADININ ETIMOLOJISI. sayfa 74" (PDF). 20 Ağustos 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 19 Ağustos 2014. 
  8. ^ a b Georg, Stefan (22 Aralık 2004). "Review of Starostin, Dybo, Mudrak, Gruntov & Glumov (2003): Etymological Dictionary of the Altaic Languages". Diachronica. 21 (2): 445-450. doi:10.1075/dia.21.2.12geo. ISSN 0176-4225. 
  9. ^ "Turkic etymology : Query result". starling.rinet.ru. 12 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Eylül 2021. 
  10. ^ "Reconstruction:Proto-Turkic/ben", Wiktionary (İngilizce), 20 Ağustos 2021, 10 Kasım 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 23 Eylül 2021 
  11. ^ "Proto-Turkic/Pronouns and numbers - Wikibooks, open books for an open world". en.wikibooks.org (İngilizce). 10 Kasım 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Eylül 2021. 
  12. ^ "Turkic etymology : Query result". starling.rinet.ru. 12 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Eylül 2021. 
  13. ^ In Sakha (AKA Yakut), kini(ler) is used for animate referents whereas ol(lor) is used for inanimate referents. While the latter is cognate with other third person forms given here, the former descends from Proto-Turkic *gẹntü, *kẹntü '(him/her)self' and is thus cognate, for example, with Turkish kendi.
  14. ^ This pronoun are constructed by adding a plural suffix to *o-l "he/she/it". However, an Oghur language Chuvash uses a completely different plural suffix that lacks vowel harmony, -sem. According to Róna-Tas (1998), -sem is a late replacement to *-lAr.
  15. ^ Tekin, Talât (1988). Volga Bulgar kitabeleri ve Volga Bulgarcası. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi. ISBN 978-9-751600-660. 2 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Ekim 2022. 
"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Ana_Türkçe&oldid=29357764" sayfasından alınmıştır