Ana Türkçe
![]() | Bu madde, İngilizce Vikipedi'de yer alan aynı konulu maddeden Türkçeye çeviri yapılarak genişletilebilir. (Eylül 2021) Başlıca çeviri yönergeleri için [genişlet] düğmesine tıklayınız.
|
Ana Türkçe, Ön Türkçe veya Proto Türkçe, Türkî diller ailesinin Oğuz ve Oğur dallarına ayrılmadan önceki dönemlerine ait varsayımsal bir ana dildir. Diğer proto (ana) diller gibi, geçmişteki konuşma dili ile birebir aynı olmayabilir.[1] "İlk" ve "en eski" anlamlarına gelen proto sözcüğünün ifade ettiği gibi, ilk Türkçe olarak görülebilir.[2]
Ana Türkçe | |
---|---|
Bölge | Moğolistan (tahmini) |
Dönem | M.Ö. 500 |
Dil ailesi |
Altay?
|
Dil kodları | |
ISO 639-3 | – |
Kapsam[değiştir | kaynağı değiştir]
Türkçenin elde mevcut en eski yazılı kaydı; 682-691 yıllarında yazılmış olan Çoyr Yazıtıdır.[3] Fakat bu yazıt Orhun yazıtları kadar hareketlilik ve canlılık göstermediğinden çoğu zaman Orhun yazıtları Türkçenin ilk yazılı kaynağı kabul edilir. Orhun Yazıtları Türk dillerinin doğu branşının özelliklerini gösterir. Geçmişte Proto Türkçenin oluşturulma çalışmaları daha çok Eski Doğu Türkçesi ve Oğuz dillerine dayanıyorken günümüzde yaşayan tüm yazılı ve sözlü Türkî dillerin kapsamlı olarak incelenmesine başlandı.[4] Eski doğu Türkçenin Runik, Uygur ve Mani belgeleri yeniden oluşturulma çalışmalarında anahtar rol oynarken Çuvaş ve Hazar dilleri gibi Eski Batı dilleri ile ilgili yazılı kaynaklar yetersizdir.[4]
Zaman aralığı[değiştir | kaynağı değiştir]
Dünyadaki tüm proto dillerin bir üst zaman limiti yani takribi başlangıç noktası vardır ve bu aralık genellikle Mezolitik dönemin sonu veya Neolitik dönemin başıdır.[5] Neolitik Devrim denen dönemde oluşan sosyo-dilsel şartlar, bugün bildiğimiz anlamda dillerin ortaya çıkması sonucunu doğurmuştur.[5] Proto-Türk dili, Proto-Türkler tarafından konuşulan Türk dillerinin ortak atasının dilidir Proto-Türk, Oğur (batı) ve Ortak(common) Türk (doğu) şubelerine ayrıldı. Proto-Türkçenin ilk olarak 2,500 yıl önce Doğu Asya'da konuşulmaya başlandığı düşünülüyor.[6]
Fonoloji[değiştir | kaynağı değiştir]
Türkçenin *r ve *z ağzına ayrılması daha Altay döneminde olmuştur ve en azından M.Ö. 2. bin yıllarına dayanmaktadır. Bazı araştırmacılara göre Türkçede bu ses değişimi r'nin z'den önce olması fikrindedirler. Aksini iddia edenler de vardır.[7]
Kelime bilgisi[değiştir | kaynağı değiştir]
Adıllar[değiştir | kaynağı değiştir]
Ana Türkçe | Türkçe | Azerice | Türkmence | Kazakça | Çuvaşça | Karahanlı Türkçesi | Özbekçe | Başkurtça | Kırgızca | Sahaca (Yakut) |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
*bẹ,[8][9] *ben-[10][11] | ben, ban- | mən | men | men, ma- | e-pĕ, man- | men, man- | men | min | men | min |
*sẹ,[8][12] *sen- | sen, san- | sən | sen | sen, sa-, siz | e-sĕ, san- | sen, san- | sen, siz | hin | sen, siz | en |
*an-, *o-l | on-, o | on-, o | ol | on-, o-l | un-, văl | an-, ol | u | ul | al | kini, ol[13] |
*biŕ | biz | biz | biz | biz | pir- | biz | biz | beð | biz | bihigi |
*siŕ | siz | siz | siz | sender, sizder | sir- | siz | sizlar | heð | siler, sizder | ehigi |
*o-lar[14] | on-lar | onlar | olar | olar | vĕsem, vĕsen- | olar | ular | ular | alar | kiniler, ollor |
Sayılar[değiştir | kaynağı değiştir]
Ana Türkçe | Türkçe | Azerice | Türkmence | Çuvaşça | Karahanlı Türkçesi | Kazakça | Özbekçe | Başkurtça | Kırgızca | Yakutça (Sahaca) | |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
1 | *bīr | bir | bir | bir | pĕr | bīr | bir | bir | ber | bir | biir |
2 | *ẹki | iki | iki | iki | ikĕ | ikkī | eki | ikki | ike | eki | ikki |
3 | *üç | üç | üç | üç | viśĕ | üč | üsh | uch | ös | üč | üs |
4 | *dȫrt | dört | dörd | dört | tăvată | tȫrt | tört | to'rt | dürt | tört | tüört |
5 | *bēĺ(k) | beş | beş | bäş | pilĕk | bḗš | bes | besh | biş | beş | bies |
6 | *altï | altı | altı | alty | ultă | altï̄ | altı | olti | altı | altı | alta |
7 | *yẹti | yedi | yeddi | ýedi | śičĕ | yétī | zheti | yetti | yete | jeti | sette |
8 | *sekiŕ | sekiz | səkkiz | sekiz | sakăr | sekiz | segiz | sakkiz | higeð | segiz | aаğıs |
9 | *tokuŕ | dokuz | doqquz | dokuz | tăhăr | tokūz | toğız | to'qqiz | tuğıð | toguz | toğus |
10 | *ōn | on | on | on | vună | ōn | on | o'n | un | on | uon |
20 | *yėgirmi | yirmi | iyirmi | ýigrimi | śirĕm | yegirmī | zhıyırma | yigirma | yegerme | jıyırma | süürbe |
30 | *otuŕ | otuz | otuz | otuz | văḍăr | ottuz | otız | o'ttiz | utıð | otuz | otut |
40 | *kïrk | kırk | qırx | kyrk | hĕrĕh | kïrk | qırıq | qirq | qırq | kırk | - |
50 | *ellig | elli | əlli | elli | allă | ellig | eliw | ellik | ille | elüü | - |
60 | *altmïĺ | altmış | altmış | altmyş | utmăl | altmïš | alpıs | oltmish | altmış | altımış | - |
70 | *yẹtmiĺ | yetmiş | yetmiş | ýetmiş | śitmĕl | yetmiš | zhetpis | yetmish | yetmeş | jetimiş | - |
80 | *sekiŕ ōn | seksen | səksən | segsen | sakărvun | seksȫn | seksen | sakson | hikhän | seksen | ağıs uon |
90 | *dokuŕ ōn | doksan | doxsan | dogsan | tăhărvun | toksōn | toqsan | to'qson | tuqhan | tokson | toğus uon |
100 | *yǖŕ | yüz | yüz | ýüz | śĕr | yǖz | zhüz | yuz | yöð | jüz | süüs |
1000 | *bïŋ | bin | min | müň | pin | miŋ | mıŋ | ming | meŋ | miñ | muŋ |
Ayrıca bakınız[değiştir | kaynağı değiştir]
Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]
- ^ The Turkic Languages Lars Johanson. s 67. 1998. ISBN 0-415-08200-5
- ^ "proto-." Oxford Dictionary of English 2e, Oxford University Press, 2003.
- ^ Ölmez, Mehmet. "Türkçenin ve Türk dillerinin yaşı konusu" (PDF). http://turkoloji.cu.edu.tr/. Çukurova Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Merkezi. 31 Ocak 2013 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Temmuz 2016.
|website=
dış bağlantı (yardım) - ^ a b The Turkic Languages Lars Johanson. s 69. 1998. ISBN 0-415-08200-5
- ^ a b The Turkic Languages Lars Johanson. s 68. 1998. ISBN 0-415-08200-5
- ^ Janhunen, Juha (2013). "Personal pronouns in Core Altaic". In Martine Irma Robbeets; Hubert Cuyckens (eds.). Shared Grammaticalization: With special focus on the Transeurasian languages. 27 Kasım 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. p. 223. ISBN 9789027272140
- ^ "Karadeniz Araştırmaları, Sayı 3 (Güz 2004), s.71-77. Fuzuli BAYAT: Oğuz kelimesinin etimolijisi. UZ ~ ĞUZ ~ OĞUZ ~ KAVIM ADININ ETIMOLOJISI. sayfa 74" (PDF). 20 Ağustos 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 19 Ağustos 2014.
- ^ a b Georg, Stefan (22 Aralık 2004). "Review of Starostin, Dybo, Mudrak, Gruntov & Glumov (2003): Etymological Dictionary of the Altaic Languages". Diachronica. 21 (2): 445-450. doi:10.1075/dia.21.2.12geo. ISSN 0176-4225.
- ^ "Turkic etymology : Query result". starling.rinet.ru. 12 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Eylül 2021.
- ^ "Reconstruction:Proto-Turkic/ben", Wiktionary (İngilizce), 20 Ağustos 2021, 10 Kasım 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 23 Eylül 2021
- ^ "Proto-Turkic/Pronouns and numbers - Wikibooks, open books for an open world". en.wikibooks.org (İngilizce). 10 Kasım 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Eylül 2021.
- ^ "Turkic etymology : Query result". starling.rinet.ru. 12 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Eylül 2021.
- ^ In Sakha (AKA Yakut), kini(ler) is used for animate referents whereas ol(lor) is used for inanimate referents. While the latter is cognate with other third person forms given here, the former descends from Proto-Turkic *gẹntü, *kẹntü '(him/her)self' and is thus cognate, for example, with Turkish kendi.
- ^ This pronoun are constructed by adding a plural suffix to *o-l "he/she/it". However, an Oghur language Chuvash uses a completely different plural suffix that lacks vowel harmony, -sem. According to Róna-Tas (1998), -sem is a late replacement to *-lAr.