Türkmence

Türkmence
Türkmence, түркменче, تۆرکمنچه
Ana dili olanlar	Türkmenistan, İran, Afganistan, Türkiye
Konuşan sayısı	6.748 milyon  (2009–2015)
Dil ailesi	Türki diller Şaz Türkçesi Oğuz grubu Doğu Oğuz grubu Türkmence
Yazı sistemi	Latin
Dil kodları
ISO 639-1	tk
ISO 639-2	tuk
ISO 639-3	–
Diğer Oğuz dilleri içerisinde Türkmence.
Türkmencenin Orta Asya'daki dağılımı

Türkmence (Türkmençe, түркменче, تۆرکمنچه ya da türkmen dili, түркмен дили, تورکمن دیلی), çoğunluğu Türkmenistan'da yaşayan Türkmenlerin konuştuğu Türk dil ailesine bağlı Doğu Oğuz dili. Dil, Türkmenistan'daki yaklaşık 7 milyon konuşuru ile resmi dil olup, çevresindeki Afganistan ile İran'ın sınır bölgelerinde de konuşulur.

Sınıflandırma

Türkmence, Türki diller dil ailesinin Şaz Türkçesi grubunun Oğuz öbeği içinde yer alır ve bu öbekte Horasan Türkçesi ile beraber Doğu Oğuz dilleri grubunu oluşturur. Dil, diğer Oğuz dilleri olan Türkçe ve Azerice ile karşılıklı anlaşılabilirlik gösterir.

Türkmenistan'daki Türkmencenin Çovdur lehçesine benzeyen ve Rusya'da Stavropol Krayında yaşayan Kafkas Türkmenleri tarafından konuşulan Kafkasya Türkmencesi de Türkmence'nin bir lehçesi olarak kabul edildiği gibi ayrı bir Oğuz dili olarak da değerlendirilir.

Özbekistan'ın çoğunlukla Harezm bölgesinde konuşulan ve Özbekçe'den ses bilgisi ve gramer düzeylerinde önemli farkları bulunan Harezm Oğuzcası, Türkmenceyle benzer dil özellikleri paylaşır. Harezm Oğuzcasını, Türkmenceleşmiş Özbek diyalekti olarak kabul eden görüşler mevcuttur. Resmi yazışma ve eğitim dili olarak Türkiye Türkçesini kullanan Irak Türkmenlerinin kullandığı dil ise Azerbaycan Türkçesi ağızları içinde değerlendirilmektedir.

Coğrafi dağılım

Türkmence, Türkmenistan'da resmi dil statüsündedir. Türkmenistan'da yaşayan toplam 6 milyon kadar kişinin yanı sıra Türkmenistan'ın dışında, Afganistan'ın Güney Türkistan denen kısmında, çoğu Türkmenistan sınırına yakın, bir kısmı da Afganistan-İran sınırında yaşayan yaklaşık 1 buçuk milyon Afganistan Türkmeni ile İran'ın kuzey-doğusunda bulunan ve Türkmenistan ile sınır komşusu olan Türkmen Sahra denen coğrafi bölgede yaşayan 2 milyon İran Türkmeni'nin anadili konumundadır.

Tarihçe

SSCB döneminde Latin harfleriyle yayınlanmış bir metin örneği «Türkmen edebî diliniň esâsî yağdayları»

Yenisey havzası ve Ötüken'deki ana yurtlarından 9. ve 11. yüzyıllar arasında Aral gölünün kuzeyine ve Sirderya bölgesine göç eden ve Müslüman olduktan sonra Türkmen adını alan Oğuzlar, 11. yüzyıldan itibaren Büyük Selçuklu Devletini kurup dalgalar halinde Harezm, Horasan, Azerbaycan üzerinden Anadolu'ya değin uzanmışlardır. Türkmenlerin kaderini değiştiren en önemli olaylardan biri de Moğol İstilalarıdır. Bunun neticesinde Türkmen boylarının bir kısmı Batıya doğru ilerlerken, bir bölümü de Afganistan-Harezm-Horasan-İran-Azerbaycan hattında kalmıştır. Günümüzde Türkmenistan'daki Türkmenler, Oğuz Türklerinin batıya ikinci büyük göç dalgasında yer almayan bakiyeleridir.

Türkmenceyle yazılmış en eski metinlerin, Ahmed Yesevî’nin şiirleri ve Ali’nin Kıssa-i Yûsuf’u olduğu iddia edilirse de, aslında bunlar Türk dilinin müşterek dönemine ait eserlerdir. Eski Türkmen Türkçesi, yazılı belgelerle takip edilemeyen Ana Oğuz Türkçesinin içinden ayrılan veya Ana Oğuz Türkçesiyle beraber yaşamış olan bir kol olarak düşünülmektedir. Özellikle Hazar Denizi’nin batısına göç eden kalabalık Oğuz boylarının dışında, Hazar’ın doğusunda yaşamını sürdürmüş olan Oğuzların konuşmuş oldukları diyalektlerdir. Yazı dili olmadığı için Eski Türkmen diyalektleri olarak da belirtilebilir. Hazar Denizi’nin güneyi ve batısındam Balkanlar’a kadar olan sahada Eski Anadolu Türkçesi sonrasında 15. yüzyılla beraber Osmanlı Türkçesi ve Klasik Azerbaycan Türkçesi Oğuz yazı dilleri olarak sistemleşirken, Eski Türkmen diyalektleri de sahasında Kıpçak lehçeleri konuşan Türk boylarıyla beraber özelliğini oluşturmuştur. Tüm Türkistan'da olduğu gibi Türkmenlerin yaşadığı coğrafyada da yazı dili konumunda olan Harezm Türkçesi ve Çağatayca Türkmenler üzerinde etkili olmuştur.

Türkmence asıl eserlerini 18. yüzyıldan itibaren vermeye başlamıştır. Türkmen edebiyatının en büyük şairi sayılan Mahtumkulu Firaki Türkmen edebiyatının önde gelen temsilcilerinden biridir. 18. yüzyıl şairi olan Mahtumkulu Türkmen halkına yol göstermeye ve umut vermeye çalışan bir şair olarak, şiirleri Türkmen hayatının her yönünü kapsamış ve Türkmen birliği, Türkmen ruhu ve şuuru, gibi konular Mahtumkulu’nun şiirlerinde en çok öne çıkan temalar olmuştur. Mahtumkulu Firaki:(Mağtumkulı Fırağî) Gönüller, yürekler bir olsa başlar, Tartsa yığın erir topraklar taşlar, Bir sufrada tayyar kılınsa aşlar, Yükselir o ikbali Türkmeniň.

Dil özellikleri

Türkmence, Azerice ile birlikte Türkçeye en yakın olan dildir. Türkçe konuşan insanlar tarafından küçük bir çabayla anlaşılabilir. Türkmence, Azerice ve Türkçe gibi eski Oğuzca'dan kopup ayrı bir gelişim sergileyen bir dildir. Oğuz dilleri arasında yer alan Türkmence bununla beraber bu dillerden bir takım hususiyetlerle belirgin bir şekilde ayrılır. Bünyesinde eski Oğuzcaya ait unsurları barındırmasına rağmen Çağataycanın tesirinde gelişmiş bir yazı dili olduğu için Azerice ve Türkçeden farklı olarak Türk dillerinin Uygurca ve Kıpçak dili gibi doğu ve kuzey kolunda yer alan lehçelere ait özellikler de taşımaktadır. Türk dillerinin Oğuz grubunda görülen b- > v- değişmesi, Türkmencede olmayıp b’ler korunmuştur (bol- “ol-”, bar “var”, bermek "vermek" vs.). Türkmencenin en önemli özelliklerinden birisi de Türkçenin ve Azerice’nin kısalttığı asli uzun ünlüleri korumuş olmasıdır. Aslî uzunluklar, Türkmence kelimelerin ilk hecesinde bulunurlar: a'ğı (ağıt), ka'bak (göz kapağı), mo'njuk (boncuk), o'ba (oba,köy), o'dun (odun).

Türkmencenin kelime hazinesini, Türkçe kelimelerin yanı sıra Arapça, Farsça ve Rusça kelimeler oluşturmaktadır. Sovyetler Birliği döneminde Arapça ve Farsça kelimelerin geçişi dururken Rusça kelimelerin sayısı hızlı bir şekilde artmıştır. Türkçe dışındaki Batı grubu Türk lehçelerinde Rusça kelimeler bakımından bir ortaklık söz konusudur. Türkçede ise, onlardan farklı olarak Fransızca ve İngilizce kelimeler bulunmaktadır.

Türkmencenin birçok ağzı bulunmaktadır. Söz konusu ağızlar, şu şekilde sıralanabilir: Yomut, Teke, Êrsarı, Sarık, Salır, Gökleň, Çovdur, Alili, Nohur, Karadaşlı, Ênev, Yemreli, Hasar, Ata, Nerezim, Çandır, Mukrı, Sakar, Bujak, Olam, Iğdir, Surhı, Düyeji, Hatap, Eski, Bayat, Hıdırili, Mehin, Çêrjev, Mürçe, Kıraç, Burkaz, Müjevür ve Arabaçı. Sovyet döneminde, edebî dil için Yomut ve Teke ağızları esas alınmış, ancak Türkmen aydınları bütün ağızlardan faydalanmayı prensip edinmişlerdir. Bu çizgide gelişen Türkmenceyle yazan birçok şair ve yazar yetişmiş ve bunlar zaman zaman kendi ağızlarında bulunan bazı kelimelere de eserlerinde yer vermişlerdir.

Alfabe

Ana madde: Türkmen alfabesi

Türkmence 1929 yılına kadar Arap harfleri ile yazılırdı. 1929–1940 arasında Latin harflerine geçilse de 1940 yılından itibaren Sovyet Türkmenistan'ında Rus etkisi nedeni ile Kiril afabesi'ne geçiş yapılmış ve Türkmence için Kiril alfabesi kullanılmaya başlanmıştır. 1991 yılında Sovyetler Birliği dağılıp Türkmenistan bağımsız bir ülke haline gelince, Türkmenistan Cumhurbaşkanı Saparmurat Niyazov hemen Türkmencenin yazımında yeniden Latin harflerinin kullanımını teşvik etmeye başladı. Türkmenistan Meclisi, 12 Nisan 1993 tarihinde aldığı bir kararla, Türkmen dilinin yazımında Latin harfleri esas alan, otuz harften oluşan, Türkmenistan'da Têze Elifbiy denen yeni Türkmen alfabesine geçmeyi kabul etmiştir. Bu karara göre yeni alfabe, 1 Ocak 1996 tarihinden itibaren resmen kullanılmaya başlanmış; daha sonra alınan bir kararla birkaç harfte değişiklik yapılarak 1 Ocak 2000'de bütünüyle Lâtin alfabesine geçilmiştir. Pound (£), dolar ($), yen (¥) ve yüzde işaretleri (¢) gibi bazı olağandışı harfler, daha geleneksel harf sembolleri ile değiştirilmiştir. Türkmence hala İran ve Afganistan'da Arap harfleri ile yazılmaktadır.

A Â B Ç D E Ê G Ğ H I Į Î J K L M N Ň O Ö P R S Ş T U Ü Û V Y Z - C F Q W X

a â b ç d e ê g ğ h i ı î j k l m n ň o ö p r s ş t u ü û v y z - c f q w x

Alfabe Türk alfabesini temel alarak oluşturulduysa da birkaç farklılık bulunmaktadır.

Türkmen alfabesinde Türk alfabesinden farklı olan harfler şunlardır:
ê: açık e
j: c
ň: genizsi n

Dilbilgisi

Zamirler

1-Şahıs Zamirleri
Türkmence şahıs zamirleri aşağı yukarı Türkiye Türkçesindeki gibidir:

Zamirler

Şahıs Zamirleri

Tekil		Çoğul
Türkmence	Türkçe	Türkmence	Türkçe
Men	Ben	Biz	Biz
Sen	Sen	Siz	Siz
Ol	O	Olar	Onlar

Yönelme hâl çekimi:
maňa, saňa, oňa

2-İşaret Zamirleri
Türkmence işaret zamirleri şunlardır: Bu, şu, ol, şol.
Çekimli hallerde;

• "Bu" işaret zamiri "m" ile başlar.
• Ek ile zamirlerin aralarına "n" sesi girer.
• Yönelme hallerinde ise n>ň değişmesi olur.

munı: bunu muňa: buna onuň: onun

Fiiller

Şimdiki zaman (Hêzirki zaman)

-yar, -yêr Şimdiki Zaman Eki + Şahıs Ekleri

Şimdiki Zaman
Olumlu				Olumsuz
gelyêrin	geliyorum	okayarın	okuyorum	gelmeyêrin	gelmiyorum	okamayarın	okumuyorum
gelyêrsiň	geliyorsun	okayarsıň	okuyorsun	gelmeyêrsiň	gelmiyorsun	okamayarsıň	okumuyorsun
gelyêr	geliyor	okayar	okuyor	gelmeyêr	gelmiyor	okamayar	okumuyor
gelyêris	geliyoruz	okayarıs	okuyoruz	gelmeyêris	gelmiyoruz	okamayarıs	okumuyoruz
gelyêrsiňiz	geliyorsunuz	okayarsıňız	okuyorsunuz	gelmeyêrsiňiz	gelmiyorsunuz	okamayarsıňız	okumuyorsunuz
gelyêrler	geliyorlar	okayarlar	okuyorlar	gelmeyêrler	gelmiyorlar	okamayarlar	okumuyorlar

Geniş zaman (Nêmêlim geljek zaman)

Geniş Zaman
Olumlu				Olumsuz
gelerin	gelirim	okârın	okurum	gelmerin	gelmem	okamarın	okumam
gelersiň	gelirsin	okârsıň	okursun	gelmersiň	gelmezsin	okamarsıň	okumazsın
geler	gelir	okâr	okur	gelmez	gelmez	okamaz	okumaz
geleris	geliriz	okârıs	okuruz	gelmeris	gelmeyiz	okamarıs	okumayız
gelersiňiz	gelirsiniz	okârsıňız	okursunuz	gelmersiňiz	gelmezsiniz	okamarsıňız	okumazsınız
gelerler	gelirler	okârlar	okurlar	gelmezler	gelmezler	okamazlar	okumazlar

Gelecek zaman (Mêlim geljek zaman)

Türkmence gelecek zamanda şahıslara göre fiil çekimi yoktur. Bunun yerine zamirler kullanılır.

Gelecek Zaman
Olumlu				Olumsuz
men geljek	geleceğim	men okajak	okuyacağım	men geljek dêl	gelmeyeceğim	men okajak dêl	okumayacağım
sen geljek	geleceksin	sen okajak	okuyacaksın	sen geljek dêl	gelmeyeceksin	sen okajak dêl	okumayacaksın
ol geljek	gelecek	ol okajak	okuyacak	ol geljek dêl	gelmeyecek	ol okajak dêl	okumayacak
biz geljek	geleceğiz	biz okajak	okuyacağız	biz geljek dêl	gelmeyeceğiz	biz okajak dêl	okumayacağız
siz geljek	geleceksiniz	siz okajak	okuyacaksınız	siz geljek dêl	gelmeyeceksiniz	siz okajak dêl	okumayacaksınız
olar geljek	gelecekler	olar okajak	okuyacaklar	olar geljek dêl	gelmeyecekler	olar okajak dêl	okumayacaklar

Görülen geçmiş zaman (Öten zaman)

Görülen Geçmiş Zaman
Olumlu				Olumsuz
geldim	geldim	okadım	okudum	gelmedim	gelmedim	okamadım	okumadım
geldiň	geldin	okadıň	okudun	gelmediň	gelmedin	okamadıň	okumadın
geldi	geldi	okadı	okudu	gelmedi	gelmedi	okamadı	okumadı
geldik	geldik	okadık	okuduk	gelmedik	gelmedik	okamadık	okumadık
geldiňiz	geldiniz	okadıňız	okudunuz	gelmediňiz	gelmediniz	okamadıňız	okumadınız
geldiler	geldiler	okadılar	okudular	gelmediler	gelmediler	okamadılar	okumadılar

Türkmencenin imlasına bağlı olarak:
Üçüncü şahıslarda görülen geçmiş zaman bu şeklinde yazılır.

• gördi, gördüler
• düşündüm, düşündüň, düşündi, düşündük, düşündüňüz, düşündüler

Öğrenilen geçmiş zaman

Öğrenilen geçmiş zaman I
Olumlu				Olumsuz
gelipdirin	gelmişim	okâpdırın	okumuşum	gelmêndirin	gelmemişim	okamândırın	okumamışım
gelipdirsiň	gelmişsin	okâpdırsıň	okumuşsun	gelmêndirsiň	gelmemişsin	okamândırsıň	okumamışsın
gelipdir	gelmiş	okâpdır	okumuş	gelmêndir	gelmemiş	okamândır	okumamış
gelipdiris	gelmişiz	okâpdırıs	okumuşuz	gelmêndiris	gelmemişiz	okamândırıs	okumamışız
gelipdirsiňiz	gelmişsiniz	okâpdırsıňız	okumuşsunuz	gelmêndirsiňiz	gelmemişsiniz	okamândırsıňız	okumamışsınız
gelipdirler	gelmişler	okâpdırlar	okumuşlar	gelmêndirler	gelmemişler	okamândırlar	okumamışlar

Günler ve Aylar

Türkmenistan'ın eski Devlet Başkanı Saparmurat Türkmenbaşı döneminde 2003 yılında değiştirilen ay ve gün isimleri Kurbankulı Berdimuhamedov döneminde 1 Temmuz 2008'de halktan gelen istekler üzerine önceki haline getirilmiştir. Gün isimleri Farsça'dan gelmekte olup ay isimleri ise Rusça'dan gelmiştir.

Türkçe	Türkmence
Pazartesi	Duşenbe
Salı	Sişenbe
Çarşamba	Çarşenbe
Perşembe	Penşenbe
Cuma	Anna
Cumartesi	Şenbe
Pazar	Yekşenbe

Türkçe	Türkmence
Ocak	Yanvar
Şubat	Fevral
Mart	Mart
Nisan	Aprel
Mayıs	May
Haziran	Iyun
Temmuz	Iyul
Ağustos	Avgust
Eylül	Sentyabr
Ekim	Oktyabr
Kasım	Noyabr
Aralık	Dekabr

Renkler

Türkmence'de “renk” sözünü karşılamak üzere kullanılan “reňk” sözü Türkmence'ye Farsça'dan geçmiştir ve Azerice, Türkçe ve Gagavuzcada da kullanılmaktadır. Türkiye Türkçesinde kullanılan siyah, kahverengi Arapça olup Türkmence'deki gara, ak ve mele Türk dillerine özgüdür. Buna karşılık Türkmence'deki pembe karşılığında kullanılan gülgüne Farsça'dan geçmiştir.

Türkçe	Türkmence
Kara	Gara
Beyaz	Ak
Mavi, Gök	Gök
Kırmızı, Kızıl	Gyzyl
Sarı	Sary
Yeşil	Yaşyl
Kahverengi	Mele
Mor	Mavı
Pembe	Gülgüne
Turuncu	Mêmişi
Boz	Çal

Mevsimler (Mövsümler)

Türkçe	Türkmence
İlkbahar	Yaz
Yaz	Tomus (Temmuz)
Sonbahar, Güz	Güyz
Kış	Gyş

Örnek- Mahtumkulu Firaki

Jeyhûn bilen bahrı-Hazar arası, Ceyhun ile Bahr-ı Hazar arası,

Çöl üstünden övser yeli türkmeniň, Çöl üstünden eser yeli Türkmen'in;

Gül-ğunçası – kara gözüm karası, Gül goncası - kara gözüm karası

Kara dağdan iner sîli türkmeniň. Kara dağdan iner seli Türkmen'in.

Hak sılamış bardır onun sâyası, Hak sıylamış, vardır onun sayesi,

Çırpınşar çölünde neri, mâyası, Çırpınışır çölünde neri(erkek deve), mayası(dişi deve)

Reňbe-reň gül açar yaşıl yaylası, Rengârenk gül açar yeşil yaylası,

Ğark bolmuş reyhâna çöli türkmeniň. Gark olmuş reyhana çölü Türkmen’in.

Al-yaşıl bürenip çıkar perîsi, Al-yeşil bürünüp çıkar perisi,

Kükeyip bark urar anbarıň ısı, Yayılıp berk vurur amberin kokusu,

Beğ, töre, aksakal yurduň eyesi, Bey, töre, ak-sakal yurdun iyesi(sahibi),

Küren tutar gözel ili türkmeniň. Tay tutar güzel ili Türkmen'in.

Ol merdiň oğludur, mertdir pederi, O merdin oğludur, merttir pederi,

Göroğlı kardaşı, serhoşdur seri, Köroğlu kardeşi, sarhoştur seri,

Dağda, düzde kovsa, sayyâtlar, diri, Dağda, düzde kovsa, avcılar, diri

Ala bilmez, yolbars oğlı türkmeniň. Ala bilmez, yolbars (arslan) oğlu Türkmen'in.

Köňüller, yürekler bir bolup başlâr, Gönüller, yürekler bir olup başlar,,

Tartsa yığın, erêr topraklar-daşlar, Tartsa (Toplansa) yığın (toplum), erir topraklar taşlar,

Bir sufrada tayyar kılınsa aşlar, Bir sofrada hazır kılınsa aşlar (yiyecekler),

Göteriler ol ıkbâlı türkmeniň. Götürülür (Yükselir) o ikbali Türkmen’in.

Köňül hovâlanar ata çıkanda, Gönül havalanır ata çıkanda,

Dağlar lağla döner kıya bakanda, Dağlar lâl'e döner kıya (yan) bakanda

Bal getirer, joşup deryâ akanda, Bal getirir, coşup derya akanda

Bent tutdurmaz, gelse sîli türkmeniň. Bent tutturmaz, gelse seli Türkmen’in.

Ğâfıl kalmaz, dövüş güni hâr olmaz, Gafil kalmaz, savaş günü har olmaz,

Karğışa, nazara giriftâr olmaz, Kargışa (lanete), nazara giriftar olmaz,

Bilbilden ayrılıp, solup, saralmaz, Bülbülden ayrılıp, solup, sararmaz,

Dâyım anbar saçar güli türkmeniň. Daim amber saçar, gülü Türkmen'in.

Tîreler kardaşdır, uruğ yârıdır, Boylar kardeştir, uruk (soy) yâridir,

Įkbâllar ters gelmez hakıň nûrudur, İkballer ters gelmez hakkın nurudur,

Mertler ata çıksa, söveş sarıdır, Mertler ata çıksa, savaş zamanıdır,

Yov üstüne yörêr yolı türkmeniň. Yağı(düşman) üstüne yürür yolu Türkmen’in.

Serhoş bolup çıkar, jiğer dağlanmaz, Sarhoş olup çıkar, ciğer dağlanmaz,

Daşları sındırar, yolı bağlanmaz, Taşları sındırır (kırar), yolu bağlanmaz,

Gözüm ğayrâ düşmez köňül eğlenmez, Gözü gayrıya düşmez, gönlü eyleşmez,

Mağtumkulı – sözlêr tili türkmeniň. Mahtumkulu – söyler dili Türkmeniň.

Dış bağlantılar

Vikikitapta bu konu hakkında daha fazla bilgi var:

Türkmen Türkçesi

• Türkmen Türkçesinin İzahlı Sözlüğü 12 Ekim 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Türkmence<>Türkçe Sözlük 20 Mayıs 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.