Türkmence

Türkmence
Türkmen dili, Türkmençe
Ana dili olanlar	Türkmenistan, İran, Afganistan, Türkiye
Konuşan sayısı	9 milyon  (tarih gerekli)
Dil aileleri	Altay dilleri Türk dilleri Oğuz grubu Kuzey Oğuz grubu Türkmence
Yazı sistemi	Latin
Dil kodları
ISO 639-1	tk
ISO 639-2	tuk
ISO 639-3	–

Türkmence (Türkmen dili, Türkmençe), Oğuz öbeği içinde yer alan çağdaş Türk yazı dillerinden biridir. Çoğunluğu Türkmenistan'da yaşayan Türkmenlerin konuştuğu dildir. Toplam 6 milyon kadar kişi tarafından konuşulur. Türkmenistan'ın (3.5 milyon) dışında İran'da 2 milyon, Afganistan'da ise 500 bin kişinin de anadilidir. Türkmenistan'da resmî dil olan Türkmence, Türk dilinin şiveleri arasında Türkiye Türkçesi, Gagavuzca ve Azericeye daha yakın bir şivesidir. Alt kolu olarak sınıflandırılan Kafkasya Türkmencesi bazen ayrı bir Oğuz dili olarak da kabul edilir.

Dil özellikleri

Türkmence, Oğuz grubu şivelerinin doğu kolundandır. Bundan dolayı Oğuzcanın özellikleri Türkmen Türkçesinin karakteristiğini oluşturur. Ayrıca, Doğu Türkçesinin etkisiyle Kıpçak ve Çağatay Türkçesinin özelliklerini de barındırır. Mesela, Oğuz grubu şivelerinde görülen b- > v- değişmesi, Türkmencede olmayıp b’ler korunmuştur (bol- “ol-”, bar “var” vs.). Türkmencenin en önemli özelliklerinden birisi de asli uzun ünlüleri korumuş olmasıdır.

Türkmenceyle yazılmış en eski metinlerin, Ahmed Yesevî’nin şiirleri ve Ali’nin Kıssa-i Yûsuf’u olduğu iddia edilirse de, aslında bunlar Türk dilinin müşterek dönemine ait eserlerdir. Türkmen Türkçesi ise asıl eserlerini XVIII. yüzyıldan itibaren vermeye başlamıştır.

Alfabe

Aa, Bb, Çç, Dd, Ee, Ää, Ff, Gg, Hh, Ii, Jj, Žž, Kk, Ll, Mm, Nn, Ňň, Oo, Öö, Pp, Rr, Ss, Şş, Tt, Uu, Üü, Ww, Yy, Ýý, Zz.

Türkmence alfabesinde Türkçe alfabesinden farklı olan harfler şunlardır:
ä: açık e
j: c
ž: j
ň: genizsi n
w: v
ý: y
y: ı

Dilbilgisi

Zamirler

1-Şahıs Zamirleri
Türkmence şahıs zamirleri aşağı yukarı Türkiye Türkçesindeki gibidir:
Men, sen, ol, biz, siz, olar

Yönelme hâl çekimi:
maňa, saňa, oňa

2-İşaret Zamirleri
Türkmence işaret zamirleri şunlardır: Bu, şu, ol, şol.
Çekimli hallerde;

• "Bu" işaret zamiri "m" ile başlar.
• Ek ile zamirlerin aralarına "n" sesi girer.
• Yönelme hallerinde ise n>ň değişmesi olur.

muny: bunu, muňa: buna, onuň: onun

Fiiller

Şimdiki zaman (Häzirki zaman)

-ýar, -ýär Şimdiki Zaman Eki + Şahıs Ekleri

Şimdiki Zaman
Olumlu				Olumsuz
gelýärin	geliyorum	okaýaryn	okuyorum	gelmeýärin	gelmiyorum	okamaýaryn	okumuyorum
gelýärsiň	geliyorsun	okaýarsyň	okuyorsun	gelmeýärsiň	gelmiyorsun	okamaýarsyň	okumuyorsun
gelýär	geliyor	okaýar	okuyor	gelmeýär	gelmiyor	okamaýar	okumuyor
gelýäris	geliyoruz	okaýarys	okuyoruz	gelmeýäris	gelmiyoruz	okamaýarys	okumuyoruz
gelýärsiňiz	geliyorsunuz	okaýarsyňyz	okuyorsunuz	gelmeýärsiňiz	gelmiyorsunuz	okamaýarsyňyz	okumuyorsunuz
gelýärler	geliyorlar	okaýarlar	okuyorlar	gelmeýärler	gelmiyorlar	okamaýarlar	okumuyorlar

Geniş zaman (Nämälim geljek zaman)

Geniş Zaman
Olumlu				Olumsuz
gelerin	gelirim	okaryn	okurum	gelmerin	gelmem	okamaryn	okumam
gelersiň	gelirsin	okarsyň	okursun	gelmersiň	gelmezsin	okamarsyň	okumazsın
geler	gelir	okar	okur	gelmez	gelmez	okamaz	okumaz
geleris	geliriz	okarys	okuruz	gelmeris	gelmeyiz	okamarys	okumayız
gelersiňiz	gelirsiniz	okarsyňyz	okursunuz	gelmersiňiz	gelmezsiniz	okamarsyňyz	okumazsınız
gelerler	gelirler	okarlar	okurlar	gelmezler	gelmezler	okamazlar	okumazlar

Gelecek zaman (Mälim geljek zaman)

Türkmence gelecek zamanda şahıslara göre fiil çekimi yoktur. Bunun yerine zamirler kullanılır.

Gelecek Zaman
Olumlu				Olumsuz
men geljek	geleceğim	men okajak	okuyacağım	men geljek däl	gelmeyeceğim	men okajak däl	okumayacağım
sen geljek	geleceksin	sen okajak	okuyacaksın	sen geljek däl	gelmeyeceksin	sen okajak däl	okumayacaksın
ol geljek	gelecek	ol okajak	okuyacak	ol geljek däl	gelmeyecek	ol okajak däl	okumayacak
biz geljek	geleceğiz	biz okajak	okuyacağız	biz geljek däl	gelmeyeceğiz	biz okajak däl	okumayacağız
siz geljek	geleceksiniz	siz okajak	okuyacaksınız	siz geljek däl	gelmeyeceksiniz	siz okajak däl	okumayacaksınız
olar geljek	gelecekler	olar okajak	okuyacaklar	olar geljek däl	gelmeyecekler	olar okajak däl	okumayacaklar

Görülen geçmiş zaman (Öten zaman)

Görülen Geçmiş Zaman
Olumlu				Olumsuz
geldim	geldim	okadym	okudum	gelmedim	gelmedim	okamadym	okumadım
geldiň	geldin	okadyň	okudun	gelmediň	gelmedin	okamadyň	okumadın
geldi	geldi	okady	okudu	gelmedi	gelmedi	okamady	okumadı
geldik	geldik	okadyk	okuduk	gelmedik	gelmedik	okamadyk	okumadık
geldiňiz	geldiniz	okadyňyz	okudunuz	gelmediňiz	gelmediniz	okamadyňyz	okumadınız
geldiler	geldiler	okadylar	okudular	gelmediler	gelmediler	okamadylar	okumadılar

Türkmencenin imlasına bağlı olarak:
Üçüncü şahıslarda görülen geçmiş zaman eki her zaman -dy, -di şeklinde yazılır.

• gördi, gördiler

İki ya da daha fazla heceden sonra tüm şahıslarda bu durum görülür.

• düşündim, düşündiň, düşündi, düşündik, düşündiňiz, düşündiler

Öğrenilen geçmiş zaman

Öğrenilen geçmiş zaman I
Olumlu				Olumsuz
gelipdirin	gelmişim	okapdyryn	okumuşum	gelmändirin	gelmemişim	okamandyryn	okumamışım
gelipdirsiň	gelmişsin	okapdyrsyň	okumuşsun	gelmändirsiň	gelmemişsin	okamandyrsyň	okumamışsın
gelipdir	gelmiş	okapdyr	okumuş	gelmändir	gelmemiş	okamandyr	okumamış
gelipdiris	gelmişiz	okapdyrys	okumuşuz	gelmändiris	gelmemişiz	okamandyrys	okumamışız
gelipdirsiňiz	gelmişsiniz	okapdyrsyňyz	okumuşsunuz	gelmändirsiňiz	gelmemişsiniz	okamandyrsyňyz	okumamışsınız
gelipdirler	gelmişler	okapdyrlar	okumuşlar	gelmändirler	gelmemişler	okamandyrlar	okumamışlar

Örnek- Mahtumkulu Firaki

Jeýhun bilen bahry-Hazar arasy,

Çöl üstünden öser ýeli türkmeniň;

Gül-gunçasy – gara gözüm garasy,

Gara dagdan iner sili türkmeniň.

Amuderya-ve Hazar deniz arası,

Çöl üstünden genişler yeli türkmen'in;

Gül-tomurcuğu - kara gözüm karasi

Kara dağdan deve seli türkmen'in.

Hak sylamyş bardyr onuň saýasy,

Çyrpynşar çölünde neri, maýasy,

Reňbe-reň gül açar ýaşyl ýaýlasy,

Gark bolmuş reýhana çöli türkmeniň.

Hak saygin vardir onun kum tepeleri,

Kum fırtınası çölünde nere, oluşturmasi (maýasy),

Renk-ve-renk gül açar yeşil yaylasi,

Boğul olmaz reyhana çöli türkmen'in.

Al-ýaşyl bürenip çykar perisi,

Kükeýip bark urar anbaryň ysy,

Beg, töre, aksakal ýurduň eýesi,

Küren tutar gözel ili türkmeniň.

Al-yeşil bulut çikar perisi,

Kokulu bark vurar kehribar'in kokusu,

Bey, töre, ak-sakal yurtun sahibi,

Tay yakalar güzel ili türkmen'in.

Ol merdiň ogludyr, mertdir pederi,

Görogly gardaşy, serhoşdyr seri,

Dagda, düzde kowsa, saýýatlar diri

Ala bilmez, ýolbars ogly türkmeniň.

Ol mert'in oğludir, mertdir pederi,

Köroğlu kardeşi, sarhoşdir tedavi,

Dağda, düzde kovacaksa, kum tepeler diri,

Alacalı bilmez, aslan oğlu türkmen'in.

Köňüller, ýürekler bir bolup başlar,

Tartsa ýygyn, erär topraklar-daşlar,

Bir suprada taýýar kylynsa aşlar,

Göteriler ol ykbaly türkmeniň.

Könüller, yürekler bir dolgu başlar,,

Tartacaksa yikil, erir topraklar-taşlar,

Bir sofrada hazır kılacaksa aşlar(yiyecekler),

Kadar alir ol ikbali türkmen'in.

Köňül howalanar ata çykanda,

Daglar lagla döner gyýa bakanda,

Bal getirer, joşup derýa akanda,

Bent tutdurmaz, gelse sili türkmeniň.

Könül havalar ata çikanda,

Dağlar lagla döner eğik bakanda,

Bal getirir, taşar nehir akışta,

Baraj tutmaz, geleceksa seli türkmen'in.

Gapyl galmaz, döwüş güni har olmaz,

Gargyşa, nazara giriftar olmaz,

Bilbilden aýrylyp, solup, saralmaz,

Daýym anbar saçar güli türkmeniň.

Bilgisiz kalmaz, kırık günü harap olmaz,

Laneti, nazara giriftar olmaz,

Bülbülden tamamlar, solur, sari olmaz,

Dayım kehribar saçlar gülü türkmen'in.

Tireler gardaşdyr, urug ýarydyr,

Ykballar ters gelmez hakyň nurudyr,

Mertler ata çyksa, söweş sarydyr,

Ýow üstüne ýörär ýoly türkmeniň.

Kabileler kardeşdir, irk yaridir,

Ikballar ters gelmez hak'in nurudir,

Mertler ata çikacaksa, savaş saridir,

Yardim üstüne yürür yolu türkmen'in.

Serhoş bolup çykar, jiger daglanmaz,

Daşlary syndyrar, ýoly baglanmaz,

Gözüm gaýra düşmez köňül eglenmez,

Magtymguly – sözlär tili türkmeniň.

Sarhoş olup çikar, ciger daglanmaz,

Taşlari kaldirir, yola bağlanmaz,,

Gözüm kuzeydoğu düşmez könül durmaz,

Magtymguly – sözler dili türkmeniň.

Dış bağlantılar

Vikikitapta bu konu hakkında daha fazla bilgi var:

Türkmen Türkçesi

• Türkmen Türkçesinin İzahlı Sözlüğü
• Türkmence<>Türkçe Sözlük