İçeriğe atla

Türk dilleri: Revizyonlar arasındaki fark

Vikipedi, özgür ansiklopedi
Etkileşimli olarak geçmişe göz at
[kontrol edilmemiş revizyon][kontrol edilmemiş revizyon]
← Önceki sürümle aradaki farkSonraki sürümle aradaki fark →
İçerik silindi İçerik eklendi
GörselVikimetin
Değişiklik özeti yok
Merube 89 (mesaj | katkılar)
40.511 değişiklik
Iltever tarafından yapılan 2010-07-15 14:35:31 tarihli değişiklik, Gezinti Pencereleri kullanılarak geri getirildi.
1. satır: 1. satır:
{{kaynak}}
<big>'''GERİ ZEKALI YOBAZ Salih İnvictus '''</big>
{{Bilgi kutusu dil ailesi
|isim=Türk dilleri
|bölge=Özgün olarak [[Çin|Batı Çin]]'den [[Sibirya]] ve [[Doğu Avrupa]]'ya kadar
|familycolor=Altay
|aile1=[[Altay dilleri|Altay]]<ref name="Ethnologue Altaic">{{cite web|author=Gordon, Raymond G., Jr. (ed.)|authorlink=Ethnologue|url=http://www.ethnologue.com/show_family.asp?subid=90009|title=Ethnologue: Languages of the World, Fifteenth edition. Language Family Trees - Altaic|accessdate=2007-03-18|year=2005}}</ref>
|alt grup1=Güneybatı ([[Oğuz grubu]])
|alt grup2=Kuzeybatı ([[Kıpçak grubu]])
|alt grup3=Güneydoğu ([[Uygur grubu]])
|alt grup4=Kuzeydoğu ([[Sibirya grubu]])
|alt grup5=[[Ogur grubu]]
|alt grup6=[[Argu grubu]]
|iso5=trk
|harita=[[Dosya:Map-TurkicLanguages.png|300px]]<br><small><center>Türk dillerinin resmi dil olarak kullanıldığı ülkeler ve özerk bölgeler</center></small>
}}

[[Dosya:Altaic family2.svg|thumb|400px|Altay dillerinin [[Avrasya]] üzerinde yayılımı. Kesik çizgili olan Japonca ve Korece dışında kalan yeşil alan Moğolistan dışında Türk dillerinin yayılımıdır.]]
[[Dosya:TurkçeKonuşanDağılım.png|thumb|400px|[[Türkiye Türkçesi]] konuşanların [[dünya]] üzerinde yayılımı
{{legend|#000250|Resmi Dil}} [[Turkiye]], [[Kıbrıs]], [[Makedonya Cumhuriyeti]] (şehir seviyesinde), [[Kosova]]
{{legend|#00038c|1,000,000 dan fazla konuşan}} [[Almanya]]
{{legend|#0006fc|500,000 - 1,000,000 arası konuşan}} [[Bulgaristan]]
{{legend|#8184ff|100,000 - 500,000 arası konuşan}} [[Fransa]], [[Hollanda]], [[Belçika]], [[Birleşik Krallık]], [[Avusturya]], [[ABD]], [[Özbekistan]]
{{legend|#dddeff|25,000 - 100,000 arası konuşan}} [[Yunanistan]], [[Avustralya]], [[Kanada]], [[Meksika]], [[Rusya]], [[İsveç]], [[Danimarka]], [[İsviçre]], [[Romanya]], [[Azerbaycan]]
{{legend|#b9b9b9|25,000 az konuşan/ hiç konuşmayan}} Kalan ülkeler]]
'''Türk dilleri''' ya da '''Türk lehçeleri''' olarak [[Doğu Avrupa]]'dan [[Sibirya]] ve [[Çin]]'in batısına dek uzanan bir alanda ana dil olarak 180-190 milyon kişi tarafından, ikinci dil olarak konuşanlar da sayılırsa yaklaşık 200 milyon kişi tarafından konuşulan, birbirleri ile çok yakın akraba olan ve 40 ayrı yazı diline bölünen bir dil grubu tanımlanır. Türk dilleri [[Altay dilleri]] ailesine aittir. En çok konuşulan Türk dili, [[Türkiye Türkçesi]]dir. Türkiye Türkçesi ile hiç bir tercümana gerek kalmadan ve anlaşılış oranı çok yüksek olan [[Azerbaycan Türkçesi]] ikinci en çok konuşulan dilciktir. Ardından Özbek Türkçesi, Uygur Türkçesi, Kazak Türkçesi, Tatar Türkçesi gelmektedir.

Türk dillerini diğer dil ailelerinden farklı kılan önemli bir özelliği, konuşucularının uzun süre göçebe olarak yaşamışlığı ve bu yüzden bu dillerin sürekli birbirlerinden etkilenmiş olmalarıdır. Türk dillerinin çok sayıda aynı anlamda kullanılan ortak sözcüklere sahip olmalarının yanı sıra cümle yapıları da hep aynı kalır. Bu yüzden Türk dillerinin bir dil ailesi olmadığı, tek bir dilin lehçeleri olduğu görüşü de yaygındır ve ''Türk lehçeleri'', ''Çağdaş Türk yazı dilleri'' veya ''Türk dilinin kolları'' gibi adlandırıldıklarına da rastlayabiliriz. (''Bakınız'': [[Türk dilleri ailesi#"Dil" ve "Lehçe" tartışması|"Dil" ve "Lehçe" tartışması]])

Bu çizelgede Türk dillerinde tümce yapısının aynı kaldığını gösteren bir örnek görebilirsiniz:

{|{{prettytable}}
|-bgcolor='#COFOFO'
!'''Diller'''
!'''Tümce yapısı'''
|-
| [[Türkçe]] || Çocuklar okulda dilimizi Latin alfabesi ile yazıyor.
|-
| [[Gagavuzca]] || Uşaklar şkolada / okulda dilimizi latin alfavitindä yazêr.
|-
| [[Azerice]] || Uşaqlar məktəbdə dilimizi latin əlifbası ilə yazır.
|-
| [[Türkmence]] || Çagalar mekdepde dilimizi latyn elipbiýi bile(n) ýazýar.
|-
| [[Özbekçe]] || Bolalar maktabda tilimizni latin alifbosi bilan / ila yozadi.
|-
| [[Uygurca]] || Balilar mektepte tilimizni latin elipbesi bilen yazidu.
|-
| [[Kazakça]] || Balalar mektepte tilimizdi latin alfavitimen jazadı.
|-[[Nogayca]] Ballar mektepte tılımızdı latın alfabemen yazadılar.
| [[Kırgızca]] ||Baldar mektepte tilibizdi latın alfaviti menen jazat.''
|-
| [[Tatarca]] || Balalar mäktäpdä telebezne latin älifbası bilän / ilä yaza.
|-
| [[Tuvaca]] || Uruglar surguulda dılıvısdı Latın alfavidi-bile bijiirler.
|}

Bu çizelgede Türk dillerindeki aynılıkları ve ayrımlıkları görebilirsiniz.

{|{{prettytable}}
|-bgcolor='#COFOFO'
!'''Diller'''
!'''Tümce yapısı'''
|-
| [[Türkiye Türkçesi]] || Yeni yılınız kutlu olsun.
|-
| [[Gagavuz Türkçesi]] || Yeni yılınızı kutlerim.
|-
| [[Karay Türkçesi]] || Sizni yanhı yıl bıla kutleymın.
|-
| [[Azeri Türkçesi]] (Azerbaycan) || Yeni iliniz mübarek olsun.
|-
| [[Azeri Türkçesi]] (İran) || Teze iliniz mübarek.
|-
| [[Irak Türkçesi]] (Irak) || Y'engi iliwiz mübarak olsun.
|-
| [[Türkmen Türkçesi]] || Taze ýylynyz gutly bolsun.
|-
| [[Özbek Türkçesi]] || Yangi yilingiz mubоrak bo'lsin.
|-
| [[Uygur Türkçesi]] || Yengi yılıngızğa mübarek bolsun.
|-
| [[Kazak Türkçesi]] || Janga jılıngız kuttı bolsın
|-
| [[Karaçay-Malkar Türkçesi]] || Cañı cılığız bla alğışlayma.
|-
| [[Nogay Türkçesi]] || Yana yılınız men.
|-
| [[Karakalpak Türkçesi]] || Canga cılıngız quttı bolsın.
|-
| [[Kırgız Türkçesi]] || Cangı cılıngız kuttu bolsun.
|-
| [[Tatar Türkçesi]] || Sezne yaña yıl belen tebrik item.
|-
| [[Kırım Tatar Türkçesi]] || Yañı yılınız hayırlı (mubarek) olsun.
|-
| [[Tatarca|Moldova-Romanya Tatarcası]] || Ceni cılınız kutlu bolsun.
|-
| [[Başkurt Türkçesi]] || Hezze yangı yıl menen kotlayım.
|-
| [[Kumuk Türkçesi]] || Yangı yılıgız kutlu bolsun.
|-
| [[Hakas Türkçesi]] || Naa çılnang alğıstapçam (-alkış) şirerni.
|-
| [[Tuva Türkçesi]] || Caa çıl-bile bayır çedirip or men.
|-
| [[Hakas Türkçesi]] || Naa çılnang alğıstapçam şirerni.
|-
| [[Altay Türkçesi]] || Slerdi cangı cılla utkup turum.
|-
| [[Şor Türkçesi]] || Naa çıl çakşı polzun.
|-
| [[Saha Türkçesi]] || Ehigini sanga cılınan eğerdeliibin.
|-
| [[Çuvaş Türkçesi]] || Sene sul yaçepe salamlatap.
|}

Çoğu Altay dillerinde olduğu gibi Türk dillerinde de [[Ses uyumu|büyük ve küçük ses uyumu]] vardır (Özbekçe hariç), yazımda sözcükler son ekler alarak uzarlar ve tümce yapısı özne-nesne-yüklem sırasıyla oluşturulur. Kazakça örnek:
*jaz (yaz)
*jaz.u (yazı)
*jaz.u.şı (yazıcı/yazar)
*jaz.u.şı.lar (yazıcılar)
*jaz.u.şı.lar.ım (yazıcılarım)
*jaz.u.şı.lar.ım.ız (yazıcılarımız)
*jaz.u.şı.lar.ım.ız.da (yazıcılarımızda)
*jaz.u.şı.lar.ım.ız.da.ğı (yazıcılarımızdaki)
*jaz.u.şı.lar.ım.ız.da.ğı.lar (yazıcılarımızdakiler)
*jaz.u.şı.lar.ım.ız.da.ğı.lar.dan (yazıcılarımızdakilerden)

== Tarih ==

Yüzyıllar boyunca Türk dillerini konuşan halklar özellikle [[Farslar|İran]], [[İslavlar|İslav]] ve [[Moğollar|Moğol]] gibi farklı toplumlarla birçok alanda etkileşimde bulunmuşlardır. Geniş bir tarihe yayılan bu etkileşim sürecinden Türk dilleri de önemli oranda etkilenmiştir. Bu etkileşim sürecinde Türk dilleri de kendi aralarında bazen birbirlerinden uzaklaşıp bazen de göçebe yaşam şekli nedeniyle yeniden yaklaşıp kaynaşmışlardır. Bu yüzden Türk dil grubu ve içindeki dillerin tarihi gelişimleri kısmen belirsizleştirmiş, bu yüzden Türk dillerinin sınıflandırılmasının birden fazla sistemi oluşmuştur. Günümüzde en genel kabul görmüş sınıflandırma sistemi [[Alexander Nikolajewitsch Samiloviç|Samiloviç]]'in kalıtsal sınıflandırması olmakla birlikte ayrıntılarda tartışmalar sürmektedir.

== "Dil" ve "Lehçe" tartışması ==

[[Türkiye]]'de Türk dilleri ailesinin adlandırılması, ve bu dillerin yalnızca bir dil mi yoksa birçok diller mi oldukları hakkında farklı fikirler yaygındır. [[Türk Dil Kurumu]] yayınlarında, önceleri "Türk lehçeleri" adı benimsenmişken, sonraları bu ad yanında "Türk dilleri" deyimine de yer verildiği görülmektedir. [[Ankara Üniversitesi]] Türk dillerini öteden beri "lehçe" sayar ve "Türk dilleri" deyiminden kaçınır. [[İstanbul Üniversitesi]] ise, daha aşırı bir tutumla, "lehçe" deyimini yalnız [[Çuvaşça]] ve [[Yakutça]] gibi öbürlerinden çok farklı iki Türk dili için kullanmakta, bu diller dışındaki bütün Türk dillerini "lehçe"nin de altında bir konuşma türü (''"variety of speech"'') saydığı "şive" sözü ile adlandırmaktadır. Bu durumda, Türk dillerinin Türkiye'deki adlandırmalarında üç ayrı görüşle karşı karşıyayız demektir:
#Türkiye haricinde dünya genelindeki dil biliminin, Türk Dil Kurumunun ve [[Hacettepe Üniversitesi]]nde Türkolog ve Altayist Prof. Dr. [[Talat Tekin]]'nin görüşü: '''diller''',
#[[Ankara Üniversitesi]]'nin görüşü: '''lehçeler''',
#[[İstanbul Üniversitesi]]'nin görüşü: [[Çuvaşça]], [[Yakutça]] ve [[Halaçça]] '''lehçe''', diğerleri '''şive'''.

=== "Lehçe"nin anlamı ===
{{main|Lehçe (dil bilimi)}}
[[Dil bilimi]]nde bir konuşma türünün dil mi yoksa lehçe (diyalekt) mi olduğunu saptamak için kullanılan tek dil bilimsel ölçüt karşılıklı anlaşılabilirlik (''"mutual intelligibility"'') ölçütüdür. Bu ölçüt, sıradan bir kimsenin dille ilgili şu yalın yargısına dayanır: "Aynı dili" konuşan insanlar birbirlerini anlayabilirler, ya da aksine birbirlerini anlamayan insanlar "ayrı diller" konuşuyorlar demektir.

==== Örnek: Tıvaca-Türkçe karşılaştırması ====
# ''Ol en baştay çortkan'' = O, herkesten önce (en baştan) gitti.
# ''Düün kejee bis kinoteatrga turduvus'' = Dün akşam (gece) biz sinemada idik.
# ''Bo nom çookta çaa üngen-dir'' = Bu kitap yakında çıktı.
# ''Silerde keer deeş üyem çok boldu'' = Size gelmek için vaktim yok.
# ''Ol deeş akşa tölep bolbas'' = Onun için para (akça) ödemek yazık (olur).
# ''Ol surguuldu am-daa doospaan'' = O, okulu henüz bitirmedi.
# ''Öörenikçiler surguulunga bardılar'' = Öğrenciler okula gittiler (vardılar).
# ''Nom, stoldun kırında çıdır'' = Kitap, masa(nın) üstünde duruyor.

==== Örnek: Altayca-Türkçe karşılaştırması ====

# ''Ol onçozınañ ozo cortop oturdı'' = O, herkesten önce gitti.
# ''Keçe eñirde bis kinodo bolgonıbıs'' = Dün akşam biz sinemada idik.
# ''Bu biçik cûkta çıkkan'' = Bu kitap yakında çıktı.

==== Örnek: Hakasça-Türkçe karşılaştırması ====

# ''Sírerge par kilerge miníñ mâm çoğıl'' = Size gelmek için vaktim yok.
# ''Anıñ üçün ahça tölirge ayastığ'' = Onun için para ödemek yazık (olur).
# ''Ol şkolanı am dâ tôspan'' = O, okulu henüz bitirmedi.

==== Örnek: Çuvaşça-Türkçe karşılaştırması ====
# ''Vírenekensem şkula kayríš'' = Öğrenciler okula gittiler.
# ''Kíneke sítel šinçe vırtat'' = Kitap, masa(nın) üstünde duruyor.

Yukarıdaki Çuvaşça cümleleri Türk dil bilimi öğrenimi görmemiş, Çuvaşça öğrenmemiş bir Türk'ün anlayamayacağı derecede farklıdır. Türkçe bilmeyen bir Çuvaş'ın da bu cümlelerin Türkçe karşılıklarını anlayamayacağı açıktır. O halde, Çuvaşça ile Türkçe arasındaki karşılıklı anlaşılabilirlik oranı sıfırdır ve bunlar iki ayrı dildir. Yani yukarıda karşılaştırılan dillerin arasındaki farklılıklar "lehçe" denilebilmesi için yeterli değildir.<ref>[http://www.dilimiz.com/dil/turkdiliailesi.htm TÜRK DİLLERİ AİLESİ Prof. Dr. Bartu Freedom]</ref>
kaynak tr.wikipedia

== Türk dilleri ailesi ==
[[Dosya:Sprachfamilien der Welt (non Altai).png|thumb|400px|Türk dillerinin (<span style="background-color:yellowgreen">&nbsp;&nbsp;&nbsp;</span>) yeryüzündeki diğer dil ailelerinin arasındaki yeri.]]
Toplam 40 ayrı dilden oluşan, 169 milyon ana dili olarak konuşanı ile Türk dilleri ailesi, [[Altay dilleri]] grubunda büyük farkla en büyük dil ailesini oluşturur. Yeryüzündeki bütün dil aileleri arasında yedinci büyük dil grubunu oluşturur ve önümüzdeki on yıllar içinde daha da büyüme kapasitesine sahiptir.

'''yeryüzündeki büyük dil aileleri''':

* 1. [[Hint-Avrupa]] dil ailesi
* 2. [[Çin-Tibet]] dil ailesi
* 3. [[Nijer-Kongo]] dil ailesi
* 4. [[Afro-Asya]] dil ailesi
* 5. [[Avustronezce]] dil ailesi
* 6. [[Dravid dilleri]] ailesi
* 7. [[Altay dilleri grubunda]]

=== Türk dillerinin coğrafyası ===
[[Dosya:Languages areas of East-Turkistan.png|thumb|240px|Çin'in batısındaki Türk dilleri]]
Türk dilleri, Doğu ve Güneydoğu [[Avrupa]], Batı, Orta ve [[Asya|Kuzeyasya]] gibi büyük bir coğrafyaya dağılmıştır. Bu bölge [[Balkanlar]]'dan [[Çin]]'e, [[İran]]'dan Kuzey Denizine kadar uzanır. [[Asya]]'nın yaklaşık otuz ülkesinde en az bir Türk dili, sözünü etmeye değer yaygınlıkta konuşulur. Bunun yanında [[Almanya]]'da büyük bir azınlık [[Türkiye Türkçesi]]ni ana dili olarak konuşur.
[[Dosya:Türk dilleri.png|thumb|240px|Tüm Türk dilleri konuşanların sayısının dillere göre paylaşımı]]

=== Büyük Türk dilleri ve anlaşılabirlik ===

Türk dillerini konuşanların dörtte üçü, en büyük üç Türk dilinden birini kullanır:

*'''[[Türkiye Türkçesi]]'''; 75 milyon ana dili olarak konuşanı vardır. [[Türkiye]], [[Balkanlar]], [[Batı Avrupa|Batı]] ve [[Orta Avrupa]]'daki ikinci dil olarak konuşanlar ile 90 milyonu bulur.
*[[Azerice]] (Azerbaycan Türkçesi); 45 milyon konuşucu: [[Azerbaycan]] ve [[Güney Azerbaycan|Kuzeybatı İran]].
*[[Özbekçe]]; 25 milyon konuşucu: [[Özbekistan]], [[Afganistan|Kuzey Afganistan]], [[Tacikistan]] ve Batı [[Çin]].

Bir milyondan fazla konuşucusu olan diğer Türk dilleri:
*'''[[Kazakça]]''' &nbsp; 12 milyon konuşucu: Kazakistan, Özbekistan, Çin, Rusya
*'''[[Uygurca]]''' &nbsp; 10,3 milyon konuşucu: Çin- Sincan
*'''[[Türkmence]]''' &nbsp; 6,8 milyon konuşucu: Türkmenistan, Kuzey Iran
*'''[[Kırgızca]]''' &nbsp; 4,2 milyon konuşucu: Kırgizistan, Kazakistan, Doğu Türkistan
*'''[[Çuvaşça]]''' &nbsp; 1,8 milyon konuşucu: Rusyanın Avrupa kısmında
*'''[[Başkurtça]]''' &nbsp; 2,2 milyon konuşucu: Başkıristan
*'''[[Tatarca]]''' &nbsp; 6,8 milyon konuşucu: Merkez Rusyadan Batı Rusyaya kadar
*'''[[Kaşkayca]]''' &nbsp; 1,5 milyon konuşucu: İran'ın Fars ve İsfahan ve Huzistan illerinde
*'''[[Ahiskaca]]''' &nbsp; 900.000 konuşcu(yaklaşık olarak): Türkiye,Gürcistan,ABD,Rusya vee Orta Asyda.

Sayılar 8/2007 tarihli kaynaklardan alınmışdır. %5 - %10 daha yüksek sayılar gösteren kaynaklar bulmakta mümkündür.
[[Dosya:Birbirlerini anlayabilen Türk gruplar.png|thumb|240px|Türk dillerini konuşanların sayısı birbirini anlayabilen dillerden oluşan gruplara ayrıldığında böyle bir paylaşım ortaya çıkmaktadır.]]

==== Anlaşılabilirlik ====
Neredeyse tüm Türk dillerinin [[sesbilim]], [[sözdizim bilimi|sözdizim]] ve [[şekil bilgisi]] aynıdır. Yalnızca [[Çuvaşça]], [[Halaçça]] ve [[Yakutça]] ile [[Dolganca]] gibi [[Sibirya dil grubu|Sibirya Türk dilleri]] bu noktalarda farklıdır. Bunun yanında komşu ülkelerin sınırlarında kaynaşmadan ileri gelen ve bazen dil gruplarının sınırlarını da aşan lehçeler bulunur.

Türk dilleri birbirlerini anlayabilen dillerden oluşan gruplara ayrılır. En büyük grup Türkiye Türkçesi, [[Azerice]] ve [[Türkmence]]'yi içine alan [[Oğuz grubu]]dur. Diğer gruplar, [[Uygur grubu|Uygur]], [[Kıpçak grubu|Kıpçak]], [[Ogur grubu|Ogur]], [[Sibirya grubu|Sibirya]] ve [[Argu grubu|Argu]] gruplarıdır. Aynı grubun içinde yer alan dillerin arasındaki fark bir lehçe farkı kadardır, ancak iki farklı gruba ait dilin arasında anlaşabilirliği zorlaştıran ya da imkânsız kılan gramer farkları vardır. Buna rağmen tüm dillerde neredeyse hep aynı kalan birçok sözcük vardır:

{|{{prettytable}}
|-bgcolor='#COFOFO'
![[Eski Türkçe]]
![[Türkiye Türkçesi]]
![[Azerbaycan Türkçesi]]
![[Türkmence]]
![[Tatarca]]
![[Kazakça]]
![[Özbekçe]]
![[Uygurca]]
|-
| ana || anne/ana || ana || ene || ana || ana || ona || ana
|-
| burun || burun || burun || burun || borın || murιn || burun || burun
|-
| qol || kol || qol || gol || qul || qol || qo‘l || kol
|-
| yol || yol || yol || ýol || yul || jol || yo‘l || yol
|-
| semiz || semiz || semiz || semiz || simez || semiz || semiz || semiz
|-
| topraq || toprak || torpaq || topraq || tufraq || topıraq || tuproq || tupraq
|-
| qan || kan || qan || gan || qan || qan || qon || qan
|-
| kül || kül || kül || kül || köl ||kül || kul || kül
|-
| sub || su || su || suw || su || suw || suv || su
|-
| aq || ak || ağ || ak || aq || aq || oq ||aq
|-
| qara || kara || qara || gara || qara || qara || qora || qara
|-
| qızıl || kızıl || qızıl || qyzyl || qızıl || qızıl || qizil || qizil
|-
| kök || gök || göy || gök || kük || kök || ko‘k || kök
|}

(''Daha fazla örnek için buraya bakınız'': [[Türk dilleri ailesi#Sözlük karşılaştırması|Sözlük karşılaştırması]])

=== Türkçe ulusal diller ===

[[Türkçe|Türkiye Türkçesi]], [[Kıbrıs Türkçesi]], [[Irak Türkçesi]]{{fact}}, [[Azerice]], [[Türkmence]], [[Kazakça]], [[Kırgızca]] ve [[Özbekçe]], ülkelerinin ulusal dilidir. Bunun yanında bazı özerk Türk Cumhuriyetlerinde ve bölgelerinde resmi dil olarak geçenler vardır: [[Çuvaşça]], [[Kumıkça]], [[Karaçay-Balkarca]], [[Tatarca]], [[Başkırca]], [[Yakutça]], [[Hakasça]], [[Tuva]], [[Altayca]] ve Çin'de [[Uygurca]].

<br clear="all"/>

=== Ülkelere göre Türk dilleri ===

Türk dilleri [[Avrupa]]'nın ve [[Asya]]'nın otuz ülkesinde konuşulur. Çizelge alt gruplara ayrılmıştır ve sayılar yalnızca ana dili olarak konuşanları göstermektedir.

{| border="1" cellpadding="1" cellspacing="0" align="center"
|-
! style="background:yellowgreen;" align="left"| '''''Grup''''' ve dilleri
! style="background:yellowgreen;" align="left"| '''''Konuşanların <br />sayısı'''''
! style="background:yellowgreen;" align="left"| '''''Konuşulduğu ülkeler'''''
|-
|colspan="3" style="background:yellow;" align="left"|'''OGUR''' ya da '''BOLGAR''' grubu
|-
|[[Çuvaşça]]||1,8 milyon||[[Rusya]] ([[Çuvaşistan]]) 1,8 milyon, [[Kazakistan]] 22.000
|-
|colspan="3" style="background:yellow;" align="left"|'''KIPÇAK''' grubu
|-
|[[Karaimce]]||ölmek üzere ||[[Litvanya]] 20, [[Ukrayna]] <10, [[Polonya]] <10
|-
|[[Kumukça]]||280.000||[[Rusya]] ([[Dağıstan]])
|-
|[[Karaçay-Balkarca]]||250.000||[[Rusya]] ([[Karaçay-Çerkez]], [[Kabardey-Balkar]])
|-
|[[Kırım Tatar Türkçesi|Kırım-Tatarcası]]||500.000||[[Ukrayna]] 200.000, [[Özbekistan]] 190.000, [[Kırgızistan]] 40.000, [[Balkanlar]]
|-
|[[Kazan Tatar Türkçesi|Tatarca]]||6,8 milyon||[[Rusya]] 5.800.000 [[Özbekistan]] 470.000, [[Kazakistan]] 330.000, [[Kırgızistan]] 70.000, <br />[[Tacikistan]] 80.000, [[Türkmenistan]] 50.000, [[Ukrayna]] 90.000, [[Azerbaycan]] 30.000<br />etnik olarak [[Tatarlar]]: 6,6 milyon
|-
|[[Başkurtça]]||2,2 milyon||[[Rusya]] 1,8 milyon, [[Özbekistan]] 35.000, [[Kazakistan]] 20.000
|-
|[[Nogayca]]||70.000||[[Rusya]] ([[Kafkas|Kuzeykafkas]])
|-
|[[Karakalpakça]]||400.000||[[Özbekistan]]
|-
|[[Kazakça]]||12 milyon||[[Kazakistan]] 9,7 milyon, [[Çin]] 700,000, [[Özbekistan]] 800.000, [[Rusya]] 650.000, [[Moğolistan]] 100.000
|-
|[[Kırgızca]]||4,2 milyon||[[Kırgızistan]] 3,8 milyon, [[Özbekistan]] 200.000, [[Çin]] 200.000
|-
|colspan="3" style="background:yellow;" align="left"|'''OĞUZ''' grubu
|-
|[[Türkçe]] (Türkiye Türkçesi)||85 milyon||[[Türkiye]] 72 milyon, [[Balkanlar]] 2 milyon, [[Irak]] 600.000, [[Kıbrıs]] 180.000, [[Rusya]] 100.000, <br />[[Almanya]] 4,5 milyon, batı ve orta [[Avrupa]] 2.000.000
|-
|[[Gagavuzca]]||250.000||[[Moldavya]] 170.000, [[Balkanlar]] 50.000, [[Ukrayna]] 20.000, [[Bulgaristan]] 10.000
|-
|[[Azerice]]||45 milyon||[[Iran]] 32 milyon, [[Azerbaycan]] 8 milyon, [[Türkiye]] 500.000, [[Irak]] 500.000, [[Rusya]] 350.000, <br />[[Gürcistan]] 300.000, [[Ermenistan]] 200.000
|-
|[[Türkmence]]||6,8 milyon||[[Türkmenistan]] 3,8 milyon, [[Iran]] 2 milyon, [[Afganistan]] 500.000, [[Irak]] 250.000, [[Özbekistan]] 250.000
|-
|[[Ahiskaca]]||1-4 milyon||[[Türkiye,ABD,Gürcistan,Rusya,Orta Asya]] 3,8 milyon, [[Iran]] 2 milyon, [[Afganistan]] 500.000, [[Irak]] 250.000, [[Özbekistan]] 250.000
|[[Horasan-Türkçesi]]||400.000||[[Iran]] ( [[Horasan]] ili)
|-
|[[Kaşgayca]]||1,5 milyon||[[Iran]] ([[Fars]], [[Kuzistan]] illeri)
|-
|[[Aynallu]]||7.000|| [[Iran]] ([[Markazi]], [[Ardebil]] ve [[Zanjan]] illeri)
|-
|[[Afşarca]]||300.000||[[Afganistan]] ([[Kabul]], [[Herat]]), [[Iran|Kuzeydoğu-Iran]]
|-
|[[Salarca]]||55.000||[[Çin]] ([[Qinghay]] ve [[Gansu]] illeri)
|-
|colspan="3" style="background:yellow;" align="left"|'''UYGUR''' grubu
|-
|[[Özbekçe]]||25 milyon||[[Özbekistan]] 21 milyon, [[Afganistan]] 1,5 milyon, [[Tacikistan]] 1 milyon, [[Kırgızistan]] 750.000, <br />[[Kazakistan]] 400.000, [[Türkmenistan]] 300.000
|-
|[[Uygurca]]||20 milyon||(Doğu Türkistan) 15 milyon, [[Kırgızistan]] 200.000, [[Kazakistan]] 200.000
|-
|[[Yugurca]]||5.000||[[Çin]] ([[Gansu]] ili)
|-
|[[Ayni (Türk dili)]] (Japon kavimi Aynu ile ilgisi yoktur)||7.000||[[Çin]] ([[Sincan Uygur Özerk Bölgesi]])
|-
|colspan="3" style="background:yellow;" align="left"|'''SİBİRYA''' grubu
|-
|[[Yakutça]]||456.000||[[Rusya]] ([[Yakutistan]] Özerk Bölgesi)
|-
|[[Dolganca]]||5.000||[[Rusya]] ([[Taymir]] Özerk Bölgesi)
|-
|[[Tuvaca]]||200.000||[[Rusya]] ([[Tuva]] Özerk Bölgesi) 170.000, [[Moğolistan]] 30.000
|-
|[[Tofaca]]||ölmek üzere †||[[Rusya]] ([[Tuva]] Özerk Bölgesi)
|-
|[[Hakasça]]||65.000||[[Rusya]] ([[Hakasya]] Özerk Bölgesi)
|-
|[[Altayca]]||75.000||[[Rusya]], [[Altay Özerk Bölgesi]])
|-
|[[Şorca]]||10.000||[[Rusya]], [[Altay Özerk Bölgesi]]
|-
|[[Çulimce]]||2.500||[[Rusya]], Kuzey [[Altay Özerk Bölgesi]])
|-
|colspan="3" style="background:yellow;" align="left"|'''ARGU''' grubu
|-
|[[Halaçça]]||42.000||[[İran]] (merkez il, [[Kom]] ve Arak arasında)
|-
|'''TOPLAM'''|| - 250,579,540<ref>http://www.vistawide.com/languages/language_families_statistics1.htm</ref>||
|}

=== Tükenmek üzere olan Türk dilleri ===

Bazı diller yalnızca birkaç yaşlı kişi tarafından konuşulmaktadır ve yok olma yolundadırlar. Kaybolmak üzere olan diller şunlardır:
*Güney Sibirya'da [[Tofaca]] ya da [[Karaçayca]]
*[[Litvanya]]'da ve [[Polonya]]'da [[Karaimce]]
*[[Musevi-Kırım-Tatarcası]]
*Kuzeybatı [[Çin]]'de [[Ili Turki]] ([[Ili ovası]]nda).

Yalnızca birkaç bin konuşanı kalmış olanlar:
*[[İran]]'da [[Aynallu]] dili
*Çin'de [[Yugurca]] (Gansu ili)
*[[Kaşkayca]] ([[Kaşkay İli]])
*Kuzey Sibirya'da [[Dolganca]]
*Güney Sibirya'da [[Çulimce]] (Altay bölgesinin kuzeyinde [[Çulım ırmağı]] kenarında).

Diğer Türk dilleri böyle bir yok olma tehlikesi taşımıyor ve büyük Türk dillerinin konuşucu sayısı giderek artmaktadır.

== Türk dillerinin sınıflandırılması ==
"''Ağızlar, yazı dilinin bozulmuş bir şekli değil, onun yanında, fakat ondan bağımsız olarak yaşayan ve nesiller boyu devam edegelen dil değerleridir.''"<ref>Liyons, 1968: 35</ref> "''Bugün Anadolu’nun birçok yer, köy, oba, dağ, ırmak ve saire adları, Türk boy, uruğ ve soylarına izafe edildiklerinden bu eski Türk hatıralarını muhafaza ettikleri gibi, eski gelenek ve görenekler de silinip ortadan kalkmamıştır. Hele şive ve ağız malzemesi bakımından, Türk kabilelerinin, uruğlarının ve sairenin, Türk dili tarihinde unutulmaz hizmetleri vardır.''"<ref>Caferoğlu, 1947: 79</ref>

=== Sınıflandırma sorunları ===

Dillerin benzerliğinden ve tarihte birbirlerinden çok etkileşmiş olmalarından dolayı, Türk dil grubunun sınıflandırılması kolay değildir. Ayrıca [[Türk halkları]]nın geçmişteki göçebe yaşam tarzı coğrafi sınırlar çizilmesini de zorlaştırır. Bu yüzden farklı sınıflandırmalara rastlamak mümkündür. Çoğu, [[Rus]] dil bilimcisi [[Alexander Nikolajewitsch Smailowitsch|Aleksander Samoiloviç]]'in [[1922]]'de yaptığı sınıflandırmanın üzerine kurulmuştur. Dil ailelerindeki sınıflandırmaların genellikle genetik bilgilere dayanarak yapılmasına rağmen, Türk dil grubunda coğrafi dağılım daha büyük rol oynamaktadır.

=== Çuvaşçanın ayrımı ===

[[Çuvaşça]], çoktan ölmüş eski [[Ön Bulgarlar|Ön Bulgar]] dili ile birlikte diğer Türk dillerine daha uzak kalan ''Bolgarca'' dalını oluşturur. Bazı bilimciler, diğer Türk dillerinden farklı olduğu için Çuvaş dilini gerçek Türk dili olarak tanımazlar. Bu büyük farkın, diğer Türk dillerinden daha erken ayrılmasından kaynaklanmış olup olmayacağı sorusu henüz yanıtlanamamıştır. Bu farklardan birisi diğer Türk dillerinde sonu /-z/ ile biten sözcüklerin /-r/ ile bitmesidir:

:Çuvaşca "tahar", ama Nogayca "togiz" – ("dokuz")
:Çuvaşca "kör", ama Türkçe "köz"

[[Çuvaşça]], [[Rusya]]'nın [[Avrupa]] tarafında, [[Moskova]]'nın doğusunda [[Çuvaşistan]]'da 1 milyon kişi tarafından konuşulur. [[Başkurtistan]] ve [[Tataristan]]'daki konuşucuları ile birlikte toplam 1,8 milyon konuşanı vardır. [[Çuvaşlar]] [[Hristiyan]]-[[Ortodoks]]'tur ve [[Kiril alfabesi]]'ni kullanırlar, [[Çuvaşça]] dergiler, gazeteler, radyo ve TV programları vardır. Kendilerini kültürel ve tarihsel olarak [[İdil Bulgarları]]nın torunları olarak görürler.

=== Halaçcanın ayrımı ===

Diğer Türk dillerine en uzak kalan Halaç dilidir. Dil bilimcisi [[Gerhard Doerfer]]'in görüşüne göre Halaç, Türk dillerinin Argu grubunun son üyesidir. [[Eski Türkçe|Türkçe]]'den çok erken ayrılmış ve 13. yüzyılda [[İran]]'da, etrafı [[Farsça]] konuşanlarla çevrili kalmıştır. (Yani ETHNOLOGUE 2005'te<ref>http://www.ethnologue.com/</ref> iddia edildiği gibi, [[Azerice]] ile yakın akrabalığı yoktur). Halaç bugün 40.000 kişi tarafından İran'ın [[Kom]] ve [[Akar]] illerinde konuşulur ve [[İran]]'daki Türk dilleri arasında en ilginçlerindendir. Diğer lehçelerden ayrı kalması ve [[Farsça]]'dan etkilenmesine rağmen, ana dilden parçalar korumuştur. Ancak sesi [[Farsça]]'ya benzer.

=== Ötekiler ===

Türk dillerinin öteki dört grubu günümüzdeki coğrafi dağılımlarına göre değil, eski kavimlerin dağılımına göre sınıflandırılmıştır. Böylece;

*Kıpçakça: Kuzeybatı Türkçe
*Oğuzca: Güneybatı Türkçe
*Uygurca: Güneydoğu Türkçe ve
*Sibirya Türkçesi diye ayrılırlar.

[[Yakutça]] ve [[Dolganca]] da uzun süre ayrı kalmalarından dolayı diğer Türk dillerinden farklıdır. Bu diller zamanla daha çok Tunguz ve Moğol dillerine yaklaşmışlardır, diğer dillerdeki [[Arapça]] ve [[Farsça]] sözcükler bunlarda bulunmaz.

[[Müslüman]] Türk halklarının dillerinin benzemesinde, [[İslam]]'a geçişle birlikte [[Arapça]] ve [[Farsça]]'dan etkilenmiş olmalarının da payı vardır. Eski [[Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği|Sovyetler Birliği]]'nde yaşayanlar [[Rusça]]'dan da etkilenmişlerdir.

Özellikle [[Tanzimat]] döneminden sonra [[Türkiye Türkçesi]], [[Fransızca]]'dan pek çok terim almıştır. Bunların yanında son dönemde [[İngilizce]]'den de [[Türkiye Türkçesi]]ne pek çok sözcük girmiştir. Ancak Cumhuriyet'in kurulmasından sonra Atatürk tarafından [[Türk Dil Kurumu|TDK]]'nin kurulmasıyla birlikte Türkçe'de öze dönüş süreci başlamıştır.

=== Modern dil biliminde sınıflandırma ===

En son verilere göre (Johanson, Lars & Éva Agnes Csató, eds. (1998). ''The Turkic languages''. London: Routledge), Türk dil grubunun sınıflandırması şu şekilde yapılır (konuşucu sayıları 2006 yılına göre verilmiştir):

'''Türk dili'''
*'''Ogurca''' (yada '''Bolgarca''')
** Bolgarca (ölü), [[Çuvaşça]] (1,8 milyon)
*'''Türkçe''' ('''Genel isim olarak kullanımı''')
**'''[[Kıpçakça]]''' ('''Kuzeybatı Türkçe''')
***'''Batı:''' [[Kırım-Tatarcası]] (500.000), [[Kumıkça]] (280.000), [[Karaçay-Balkarca]] (250.000), [[Karaimce]] (ölmek üzere), [[Kumanca]] (ölü)
***'''Kuzey:''' [[Tatarca]] (6,8 milyon), [[Başkurtça]] (2,2 milyon)
***'''Güney:''' [[Kazakça]] (12 milyon), [[Kırgızca]] (4,2 milyon), [[Karakalpakça]] (400.000), [[Nogayca]] (70.000)
**'''Oğuzca''' ('''Güney-Batı Türkçe''')
***'''Batı:''' [[Türkiye Türkçesi]] (72,5 milyon, ikinci dil olarak konuşanlarla 80 milyon), [[Azerice]] (30 milyon, ikinci dil olarak konuşanlarla 35 milyon), [[Gagavuzca]] (330.000)
***'''Doğu:''' [[Türkmence]] (6,8 milyon), [[Horasan-Türkçesi]] (400.000 ?)
***'''Güney:''' [[Kaşgayca]] (1,5 milyon), [[Afşarca]] (300.000), [[Aynallu dili]] (7.000), Sonkori (?)
***'''Salar:''' [[Salarca]] (60.000)
**'''Uygurca''' ('''Güneydoğu Türkçe''')
***'''Çagatay''' [[Çagatayca]] (ölü)
***'''Batı:''' [[Özbekçe]] (24 milyon)
***'''Doğu:'''
****[[Eski Türkçe]] (Orhon Kök, Yenisey Kök, Eski Uygurca, [[Karahanlıca]]) (ölü)
****[[Uygurca]] (10,3 milyon)
****[[Yugurca]] (Batı Yugur) (5.000)
****[[Ayni dili]] (Ainu) (7.000)
****[[İli Tûrki dili]] (100)
**'''Sibirce''' ('''Kuzeydoğu Türkçe''')
***'''Kuzey:'''
**** [[Yakutça]] (456.000), [[Dolganca]] (5000)
***'''Güney:'''
****'''Yeniseyce''' [[Hakasça]] (65.000), [[Şorca]] (10.000)
****'''Sayan''' [[Tuvaca]] (200.000), [[Tofaca]] ([[Karaçayca]]) (ölü)
****'''Altayca''' [[Altayca]] (75.000) (lehçeleri: [[Oyrot dili]]; [[Tuvaca]], [[Kumanda]], [[Ku]]; [[Teloytca]], [[Telengitçe]])
****'''Çulim''' [[Çulimce]] (500)
**'''Argu'''
***[[Halaçça]] (Kalayca) (42.000)
sözcük

=== Sınıflandırmanın kriterleri ===

Üstteki sınıflandırmada coğrafi dağılımın yanı sıra geleneksel dil biliminin kriterleri de dikkate alınmıştır:

* Ogur dil grubundaki /-r/ yerine /-z/ kullanılması, bu dil grubunu diğerlerinden ayırır.
* Sibirya-Türk dillerini diğerlerinden farkına bir örnek: Tuvaca dilinde "adak", Yakutça "atah" diğerlerinde ise "ayak" denir. Yalnızca Halaç dilinde "hadak" denir.
* Oğuz dil grubu diğerlerinden sonek başlatan /G/'nin eksik olmasıyla ayrılır. Örnek: "kalan" (kalmak), diğer Türk dillerinde "kalGan"; "bulanmak", diğerlerinde "bulGanmak".
* Sonekin sonuna eklenen /G/ güneydoğu Türk grubunu kuzeybatı grubundan ayırır: Uygurca "taglik" ama Tatarca "tawlı" – (dağlık).

=== Sözlük karşılaştırması ===

Bu tablo, önemli sözcükleri farklı Türk dillerinde karşılaştırır, böylece [[Çuvaşça]]'nın ve [[Yakutça]]'nın farklığını ve diğerlerinin birbirine yakınlığını görmemizi sağlar. Bazı sözcüklerin tabloda eksik olması, o dilde o sözcüğün varolmadığı anlamına gelmez. Bazı dillerde bazı sözcükler farklı etimolojik kökten gelirler ve bu yüzden karşılaştırılması anlamlı değildir.

{| class="prettytable"
|-
|&nbsp;||'''Eski Türkçe'''||'''Türkiye Türkçesi'''||'''Türkmence'''||'''Tatarca'''||'''Kazakça'''||'''Özbekçe'''||'''Uygurca'''||'''Yakutca'''||'''Çuvaşca'''
|-
|&nbsp;||ata|| ata||&nbsp;||ata||&nbsp;|| ota||&nbsp;|| &nbsp;||atte
|-
|&nbsp;||ana|| anne/ana|| ene|| ana|| ana|| ona|| ana|| &nbsp;||anne
|-
|&nbsp;|| o'gul|| oğul|| oğul|| ul, uğıl||ul|| o'gil|| oghul|| uol|| ıvăl
|-
|&nbsp;|| er(kek)||erkek||erkek|| ir|| erkek||erkak|| är|| er|| ar, arşçin
|-
|&nbsp;||kyz|| kız|| gyz|| qız|| qιz|| qiz|| qiz|| ky:s|| he'r
|-
|&nbsp;||kiši|| kişi|| kişi|| keşe|| kisi|| &nbsp;||&nbsp;||kihi|| şçin
|-
|&nbsp;||kelin|| gelin|| geli:n|| kilen|| kelin|| kelin|| kelin|| kylyn|| kilen
|-
|&nbsp;||'''Eski Türkçe'''||'''Türkiye Türkçesi'''||'''Türkmence'''||'''Tatarca'''||'''Kazakça'''||'''Özbekçe'''||'''Uygurca'''||'''Yakutca'''||'''Çuvaşca'''
|-
|&nbsp;|| jürek|| yürek|| ýürek ||yöräk|| jürek||yurak|| yüräk|| süreq|| ıratu
|-
|&nbsp;|| qan|| kan|| ga:n|| qan|| qan|| qon|| qan|| qa:n|| jon
|-
|&nbsp;|| baš|| baş|| baş|| baş|| bas|| &nbsp;||baş|| bas|| pušç
|-
|&nbsp;|| qyl|| kıl|| qyl|| qıl|| kyl|| kyl|| kyl|| kyl|| χe'le'r
|-
|&nbsp;|| köz|| göz|| göz|| küz|| köz|| ko'z|| köz|| kos|| kör
|-
|&nbsp;||kirpik||kirpik||kirpik||kerfek||kirpik||kiprik||kirpik||kirbi:||χurbuk
|-
|&nbsp;|| qulqaq||kulak|| gulak|| qolaq|| qulaq|| quloq|| qulaq|| gulka:k||hălha
|-
|&nbsp;|| burun|| burun|| burun|| borın|| murιn|| burun|| burun|| murun|| sămsa;
|-
|&nbsp;|| qol|| kol|| gol|| qul|| qol|| qo'l|| &nbsp;||qol|| hul
|-
|&nbsp;|| el(ig)||el|| el|| ||&nbsp;||&nbsp;||&nbsp;||ili:|| ală
|-
|&nbsp;||barmak||parmak||barmak||barmaq||&nbsp;||barmoq||barmaq||&nbsp;||&nbsp;pürne
|-
|&nbsp;||tyrnaq||tırnak||dyrnaq||tırnaq||tιrnaq||tirnoq||tirnaq||tynyraq||&nbsp;
|-
|&nbsp;|| tiz|| diz|| dy:z|| tez|| tize|| tizza|| tiz|| tüsäχ|| &nbsp;
|-
|&nbsp;|| baltyr||baldır||baldyr||baltır||baldyr||boldyr||baldir||ballyr||&nbsp;
|-
|&nbsp;|| adaq|| ayak|| aýaq|| ayaq|| ayaq|| oyoq|| &nbsp;||ataq|| &nbsp;
|-
|&nbsp;||qaryn|| karın|| garyn|| qarın|| qarιn|| qorin|| qor(saq)||qaryn||hırăm
|-
|&nbsp;||'''Eski Türkçe'''||'''Türkiye Türkçesi'''||'''Türkmence'''||'''Tatarca'''||'''Kazakça'''||'''Özbekçe'''||'''Uygurca'''||'''Yakutca'''||'''Çuvaşca'''
|-
|&nbsp;||at|| at|| at|| at|| at|| ot|| at|| at|| ut
|-
|&nbsp;|| siyir|| sığır|| sygyr|| síır (sıyır)|| siyιr|| sigir|| &nbsp;||&nbsp;||&nbsp;
|-
|&nbsp;|| yt|| it|| it|| et|| iyt|| it|| it|| yt|| jyda
|-
|&nbsp;||balyq|| balık|| balyk|| balıq|| balιq|| baliq|| beliq|| balyk|| pulă
|-
|&nbsp;|| bit|| bit|| bit|| bet|| biyt|| bit|| pit|| byt|| pıjdă
|-
|&nbsp;||'''Eski Türkçe'''||'''Türkiye Türkçesi'''||'''Türkmence'''||'''Tatarca'''||'''Kazakça'''||'''Özbekçe'''||'''Uygurca'''||'''Yakutca'''||'''Çuvaşca'''
|-
|&nbsp;|| ev|| ev|| öý|| öy|| üy|| uy|| öy|| &nbsp;||av
|-
|&nbsp;|| otag|| otağ||otaq|| &nbsp;|| otaq|| otoq|| &nbsp;||otu:|| &nbsp;
|-
|&nbsp;||yol|| yol|| yo:l|| yul|| jol|| yo'l|| yol|| suol|| şçăl
|-
|&nbsp;||köprüq||köprü||köpri|| küpar|| köpir|| ko'prik||kövrük||kürpe||&nbsp;keper
|-
|&nbsp;||oq|| ok|| ok|| uk|| &nbsp;||o'q|| oq|| oχ|| ugu
|-
|&nbsp;||ot|| od|| ot|| ut|| ot|| o't|| ot|| uot|| vot
|-
|&nbsp;||kül|| kül|| kül|| köl|| kül|| kul|| kül|| kül|| kö'l
|-
|&nbsp;||suv|| su|| suw|| syw|| suw|| suv|| su|| ui|| syv
|-
|&nbsp;||kemi|| gemi|| gämi|| kimä|| keme|| kema|| &nbsp;||&nbsp;||kime
|-
|&nbsp;|| köl|| göl|| köl|| kül|| köl|| ko'l|| köl|| küöl|| külĕ
|-
|&nbsp;||atov|| ada|| ada|| atan|| aral|| orol|| aral|| &nbsp;|| ută
|-
|&nbsp;||küneš||güneş||gün||qoyaş||kün||&nbsp;||kün|| kün|| hĕvel
|-
|&nbsp;||bulut|| bulut|| bulut|| bolıt|| bult|| bulut|| bulut|| bylyt|| pĕlĕt
|-
|&nbsp;||yulduz||yıldız||ýyldyz||yoldız||zhuldιz||yulduz||yultuz||sulus||şçăltăr
|-
|&nbsp;|| topraq||toprak||toprak||tufraq||topιraq||tuproq||tupraq||toburaχ||tăpra
|-
|&nbsp;|| töpü|| tepe|| depe|| tübä|| töbe|| tepa|| &nbsp;||töbö|| tüpe
|-
|&nbsp;|| yağac|| ağaç|| agaç|| ağaç|| ağaš|| &nbsp;||&nbsp;||&nbsp;||jyvăşç
|-
|&nbsp;|| tenri|| tanrı|| taňry|| täñre||&nbsp;||&nbsp;||tängri||tanara||tură
|-
|&nbsp;||'''Eski Türkçe'''||'''Türkiye Türkçesi'''||'''Türkmence'''||'''Tatarca'''||'''Kazakça'''||'''Özbekçe'''||'''Uygurca'''||'''Yakutca'''||'''Çuvaşca'''
|-
|&nbsp;|| uzun|| uzun|| uzyn|| ozın|| uzιn|| uzun|| uzun|| uhun|| vărăm
|-
|&nbsp;|| yany|| yeni|| yany|| yaña|| janga||yangi|| yengi|| sana|| şĕnĕ
|-
|&nbsp;|| semiz|| semiz|| semiz|| simez|| semiz|| semiz|| semiz|| emis|| samăr
|-
|&nbsp;|| tolu|| dolu|| do:ly|| tulı|| tolι|| to'la|| toluq|| toloru||tulli
|-
|&nbsp;|| aq|| ak|| ak|| aq|| aq|| oq|| aq|| &nbsp;||&nbsp;
|-
|&nbsp;||qara||kara|| gara|| qara|| qara|| qora|| qara|| χara|| χura
|-
|&nbsp;|| qyzyl|| kızıl|| gyzyl|| qızıl|| qızıl|| qizil|| qizil|| kyhyl|| χĕrlĕ
|-
|&nbsp;||kök||gök|| gök|| kük|| kök|| ko'k|| kök|| küöq|| kăvak
|-
|'''Sayılar'''||'''Eski Türkçe'''||'''Türkiye Türkçesi'''||'''Türkmence'''||'''Tatarca'''||'''Kazakça'''||'''Özbekçe'''||'''Uygurca'''||'''Yakutca'''||'''Çuvaşca'''
|-
|1|| bir|| bir|| bir|| ber|| bir|| bir|| bir|| bi:r|| pĕrre
|-
|2|| eki|| iki|| iki|| ike|| yeki|| ikki|| ikki|| ikki|| ikkĕ
|-
|4|| tört|| dört|| dö:rt|| dürt|| tört|| to'rt|| töt|| tüört|| tăvattă
|-
|7|| yeti|| yedi|| yedi|| cide|| jeti|| yetti|| yättä|| sette|| şiççĕ
|-
|10|| on|| on|| o:n|| un|| on|| o'n|| on|| uon|| vunnă
|-
|100|| yüz|| yüz|| yü:z|| yöz|| jüz|| yuz|| yüz|| sü:s|| şĕr
|-
|}
{|class="wikitable" width=90% style="margin:0 2% 0 2%;"
|-
!colspan=11|Şahıs Zamirleri
|-
!|Türkiye
!|Azerbaycan
!|Türkmen
!|Özbek
!|Yeni Uygur
!|Başkırt
!|Tatar
!|Kazak
!|Kırgız
!|Yakut
!|Çuvaş
|-
|'''ben'''
|'''mən'''
|'''men'''
|'''men'''
|'''men'''
|'''min'''
|'''min'''
|'''men'''
|'''men'''
|'''min'''
|'''epĕ / ep'''
|-
|bana
|mənə
|maňa
|menga
|manga
|miñä
|miña
|mağan
|maga
|miexe / miexeğe
|mana
|-
|beni
|məni
|meni
|meni
|méni
|mine
|mine
|meni
|meni
|miigin
|mana
|-
|bende
|məndə
|mende
|menda
|mende / méningde
|mindä
|mindä
|mende
|mende
| -
|manra
|-
|benden
|məndən
|menden
|mendan
|mendin / méningdin
|mindän
|minnän
|menen
|menden
|miigitten
|manran
|-
|benim
|mənim
|meniň
|mening
|méning
|mineñ
|minem
|meniñ
|menin
|miene
|man / manăn
|-
|benimle
|mənimlə
|men bilen / meniň bilen
|men bilan / mening bilan
|men bilen / méning bilen
|mineñ menän
|minem belän
|menimen
|men menen
|miiginen
|manpa
|-
!|Türkiye
!|Azerbaycan
!|Türkmen
!|Özbek
!|Yeni Uygur
!|Başkırt
!|Tatar
!|Kazak
!|Kırgız
!|Yakut
!|Çuvaş
|-
|'''sen'''
|'''sən'''
|'''sen'''
|'''sen'''
|'''sen'''
|'''hin'''
|'''sin'''
|'''sen'''
|'''sen'''
|'''en'''
|'''esĕ / es'''
|-
|sana
|sənə
|saňa
|senga
|sanga
|hiñä
|siña
|sağan
|saga
|eyiexe / eyiexeğe
|sana
|-
|seni
|səni
|seni
|seni
|séni
|hine
|sine
|seni
|seni
|eyigin
|sana
|-
|sende
|səndə
|sende
|senda
|sende / séningde
|hindä
|sindä
|sende
|sende
| -
|sanra
|-
|senden
|səndən
|senden
|sendan
|sendin / séningdin
|hindän
|sinnän
|senen
|senden
|eyigitten
|sanran
|-
|senin
|sənin
|seniň
|sening
|séning
|hineñ
|sineñ
|seniñ
|senin
|eyiene
|san / sanăn
|-
|seninle
|səninlə
|sen bilen / seniň bilen
|sen bilan / sening bilan
|sen bilen / séning bilen
|hineñ menän
|sineñ belän
|senimen
|sen menen
|eyiginen
|sanpa
|-
!|Türkiye
!|Azerbaycan
!|Türkmen
!|Özbek
!|Yeni Uygur
!|Başkırt
!|Tatar
!|Kazak
!|Kırgız
!|Yakut
!|Çuvaş
|-
|'''siz'''
|'''siz'''
|'''siz'''
|'''siz'''
|'''siz / sili'''
|'''heź'''
|'''sez'''
|'''siz'''
|'''siz'''
|'''en'''
|'''esir / esĕr'''
|-
|size
|sizə
|size
|sizga
|sizge / silige
|heźgä
|sezgä
|sizge
|sizge
|eyiexe / eyiexeğe
|sire
|-
|sizi
|sizi
|sizi
|sizni
|sizni / silini
|heźźe
|sezne
|sizdi
|sizdi
|eyigin
|sire
|-
|sizde
|sizdə
|sizde
|sizda
|sizde / silide
|heźźä
|sezdä
|sizde
|sizde
| -
|sirĕnte
|-
|sizden
|sizdən
|sizden
|sizdan
|sizdin / silidin
|heźźän
|sezdän
|sizden
|sizden
|eyigitten
|sirĕnten
|-
|sizin
|sizin
|siziň
|sizning
|sizning / silining
|heźźeñ
|sezneñ
|sizdiñ
|sizdin
|eyiene
|sirĕn
|-
|sizinle
|sizinlə
|siz bilen / siziň bilen
|siz bilan / sizning bilan
|siz bilen / sizning bilen / sili bilen
|heźźeñ menän
|sezneñ belän
|sizben
|siz menen
|eyiginen
|sirĕnpe
|-
!|Türkiye
!|Azerbaycan
!|Türkmen
!|Özbek
!|Yeni Uygur
!|Başkırt
!|Tatar
!|Kazak
!|Kırgız
!|Yakut
!|Çuvaş
|-
|'''o'''
|'''o'''
|'''ol'''
|'''u'''
|'''u'''
|'''ul'''
|'''ul'''
|'''ol'''
|'''al'''
|'''kini'''
|'''văl / ul'''
|-
|ona
|ona
|oňa
|unga
|uningha
|uğa
|aña
|oğan
|aga
|kiniexe
|ăna
|-
|onu
|onu
|onu
|uni
|uni
|unı
|anı
|onı
|anı
|kinini
|ăna
|-
|onda
|onda
|onda
|unda
|unda / uningda / anda
|unda
|anda
|onda
|anda
| -
|unra / unta
|-
|ondan
|ondan
|ondan
|undan
|undin / uningdin / andin
|undan
|annan
|onan
|andan
|kinitten
|unran / untan
|-
|onun
|onun
|onuň
|uning
|uning
|unıñ
|anıñ
|onıñ
|anın
|kiene
|un / unăn
|-
|onunla
|onunla
|o bilen / onuň bilen
|u bilan / uning bilan
|u bilen / uning bilen
|unıñ menän
|anıñ belän
|onımen
|al menen
|kininen
|unpa
|-
!|Türkiye
!|Azerbaycan
!|Türkmen
!|Özbek
!|Yeni Uygur
!|Başkırt
!|Tatar
!|Kazak
!|Kırgız
!|Yakut
!|Çuvaş
|-
|'''biz'''
|'''biz'''
|'''biz'''
|'''biz'''
|'''biz'''
|'''beź'''
|'''bez'''
|'''biz'''
|'''biz'''
|'''bihigi'''
|'''epir / epĕr'''
|-
|bize
|bizə
|bize
|bizga
|bizge
|beźgä
|bezgä
|bizge
|bizge
|bihiexe / bihiexeğe
|pire
|-
|bizi
|bizi
|bizi
|bizni
|bizni
|beźźe
|bezne
|bizdi
|bizdi
|bihigini
|pire
|-
|bizde
|bizdə
|bizde
|bizda
|bizde
|beźźä
|bezdä
|bizde
|bizde
| -
|pirĕnte / pirte
|-
|bizden
|bizdən
|bizden
|bizdan
|bizdin
|beźźän
|bezdän
|bizden
|bizden
|bihigitten
|pirĕnten / pirten
|-
|bizim
|bizim
|biziň
|bizning
|bizning
|beźźeñ
|bezneñ
|bizdiñ
|bizdin
|bihiene
|pirĕn
|-
|bizimle
|bizimlə
|biz bilen / biziň bilen
|biz bilan / bizning bilan
|biz bilen / bizning bilen
|beźźeñ menän
|bezneñ belän
|bizben
|biz menen
|bihiginen
|pirĕnpe
|-
!|Türkiye
!|Azerbaycan
!|Türkmen
!|Özbek
!|Yeni Uygur
!|Başkırt
!|Tatar
!|Kazak
!|Kırgız
!|Yakut
!|Çuvaş
|-
|'''siz'''
|'''siz'''
|'''siz'''
|'''senlar'''
|'''siler / sénler'''
|'''heź'''
|'''sez'''
|'''sender'''
|'''siler'''
|'''ehigi'''
|'''esir / esĕr'''
|-
|size
|sizə
|size
|senlarga
|silerge / sénlerge
|heźgä
|sezgä
|senderge
|silerge
|ehiexe / ehiexeğe
|sire
|-
|sizi
|sizi
|sizi
|senlarni
|silerni / sénlerni
|heźźe
|sezne
|senderdi
|silerdi
|ehigini
|sire
|-
|sizde
|sizdə
|sizde
|senlarda
|silerde / sénlerde
|heźźä
|sezdä
|senderde
|silerde
| -
|sirĕnte
|-
|sizden
|sizdən
|sizden
|senlardan
|silerdin / sénlerdin
|heźźän
|sezdän
|senderden
|silerden
|ehigitten
|sirĕnten
|-
|sizin
|sizin
|siziň
|senlarning
|silerning / sénlerning
|heźźeñ
|sezneñ
|senderdiñ
|silerdin
|ehiene
|sirĕn
|-
|sizinle
|sizinlə
|siz bilen / siziň bilen
|senlar bilan
|siler bilen / sénler bilen
|heźźeñ menän
|sezneñ belän
|sendermen
|siler menen
|ehiginen
|sirĕnpe
|-
!|Türkiye
!|Azerbaycan
!|Türkmen
!|Özbek
!|Yeni Uygur
!|Başkırt
!|Tatar
!|Kazak
!|Kırgız
!|Yakut
!|Çuvaş
|-
|'''onlar'''
|'''onlar'''
|'''olar'''
|'''ular'''
|'''ular'''
|'''ular'''
|'''alar / ular'''
|'''olar'''
|'''alar'''
|'''kiniler'''
|'''vĕsem / vălsem'''
|-
|onlara
|onlara
|olara
|ularga
|ulargha
|ularğa
|alarğa
|olarğa
|alarga
|kinilerge
|vĕsene
|-
|onları
|onları
|olary
|ularni
|ularni
|ularźı
|alarnı
|olardı
|alardı
|kinileri
|vĕsene
|-
|onlarda
|onlarda
|olarda
|ularda
|ularda
|ularźa
|alarda
|olarda
|alarda
| -
|vĕsenche
|-
|onlardan
|onlardan
|olardan
|ulardan
|ulardin
|ularźan
|alardan
|olardan
|alardan
|kinilerten
|vĕsenchen
|-
|onların
|onların
|olaryň
|ularning
|ularning
|ularźın
|alarnıñ
|olardıñ
|alardın
|kiennere
|vĕsen / vĕsenĕn
|-
|onlarla
|onlarla
|olar bilen
|ular bilan
|ular bilen
|ular menän
|alar belän
|olarmen
|alar menen
|kinilerinen
|vĕsempe
|}

== Türk dillerinin yazımında kullanılmış olan alfabeler ==

* En eski Türk yazıları [[Orhun kitabeleri|Orhun-Yenisey ve Turan runlarıdır]]. Bunların çoğu 8'nci yüzyıldan kalmadır. Bu yazı, eski [[Germen]] runlarına benzediği için ''[[Runik Alfabe|Run]]'' olarak adlandırılır, ama aralarında akrabalık yoktur.

* Asıl yazı geleneği 10. yüzyılın sonlarında ve 11. yüzyılın başlarında Güneydoğu Türk halklarında, [[Karahanlılar]] döneminde, eski Türk dilinin bir lehçesi olan Karlukça ile gelişir.

* Güneybatı Türkçe dillerinin yazıya alınması, 10. ve 11. yüzyılda Selçuklu dili ile başlar. Kardeş diller olan Eski Osmanlıca ve Eski Azeri dillerinden günümüz [[Türkiye Türkçesi]] ve [[Azerice]] gelişmiştir.

* 14. yüzyılın [[Harezm]] Türkçesi de Güneybatı Türk dillerine mensuptur. Bu dilden günümüz Horasanca ve Türkmence gelişmiştir.

* Kuzeybatı Türkçe dillerine ait en eski belgeler, Kumanca dili ile yazılmış olan [[Codex Cumanicus]]'dur ve 14. yüzyıldan kalmadır. Bu dilin günümüzdeki torunları Tatarca ve Başkırcadır.

* [[İdil Bulgarları]] dilinde yazılmış en eski yazılar 13. ve 14. yüzyıldan kalmadır. Bu dilden ya da buna yakın bir dilden Çuvaş dili gelişmiştir.

* Güneydoğu Türkçe dillerinden olan Çağatayca yazıların 15. yüzyıla dayanan örnekleri bulunmuştur. Çağatayca günümüz Uygurca ve Özbekçe'sinin temelini oluşturur.

== Türk dilinin yazılışları ==

* Klasik Edebiyat dilleri olan [[Osmanlıca]], [[Azerice]], [[Çağatayca]], [[Tatarca]] ve [[Kırım Tatarcası]] yalnızca [[Arap alfabesi]]ni kullandılar.

* [[1924]]-[[1930]] yılları arasındaki sürede başka Türk dilleri de, önce yalnız [[Azerice]]'de kullanılan latin alfabesi ile yazılmaya başlandı.

* [[1936]]-[[1940]] yıllarında [[Rus]] bölgelerinde, Türk dillerince değiştirilmiş bir [[Kiril alfabesi]] kullanılmaya başlanmıştır. Arap ve Latin alfabesi kullanan Türk dilleri birbirlerıne daha da yakınlaşırken, Kiril alfabesi kullanan diller farklılaşmışlardır. Dillerin farklılaşarak ayrı diller haline gelmesi desteklenmiştir.

* 1990'lı yıllarda [[Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği|Sovyetler Birliği]]'nin yıkılmasıyla yeni Türk Cumhuriyetleri kurulmuştur. Bu ülkeler, yani [[Azerbaycan]], [[Kazakistan]], [[Kırgızistan]], [[Türkmenistan]] ve [[Özbekistan]], [[2005]] yılına kadar Türk dillerine uygun bir ortak Latin alfabeye geçmek için antlaşma imzalamışlardır. Amaç Türk kültür mirasının korunmasıdır. Ayrıca diğer ülkelerde yaşayan Türk azınlıkların [[2010]]'a kadar bu ortak alfabeye katılmaları gerektiğine karar verilmiştir.

* Türk dilleri konuşan [[Museviler]], [[İbrani alfabesi]]'ni kullanırlar.

*[[Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti]]'ndeki [[Kıbrıs Türkleri]] de [[Kıbrıs Türkçesi]]'ni kullanırlar.

== Kaynaklar ==
* Bu maddenin Almanca Vikipedi'deki özgün sürümü, dilbilimci Prof.Ernst Kausen tarafından yazılmıştır. Almanca madde [http://de.wikipedia.org/w/index.php?title=Turksprachen&diff=next&oldid=17411090 3.06.2006 tarihli sürümü] nden Türkçeye çevrilmiştir.
* [[Türk Dilleri Ailesi#"Dil" ve "Lehçe" tartışması|"Dil" ve "Lehçe" tartışması]] bölümünün kaynağı Prof.Dr.Talat Tekin'in makalesi: [http://www.dilimiz.com/dil/turkdiliailesi.htm Türk Dilleri Ailesi]
* 180 milyon - Ana dil & 200 m'lyon toplam ifadesinin kaynağı: Katzner, Kenneth (March 2002). Languages of the World, Third Edition. Routledge, an imprint of Taylor & Francis Books Ltd.. ISBN 978-0-415-25004-7.
* Johanson, Lars and Eva Agnes Csató: ''The Turkic Languages.'' Routledge, London 1998. ISBN 0-415-08200-5
* Öztopçu, Kurtuluş: ''Dictionary of the Turkic Languages.'' Routledge, London 1996, 1999. ISBN 0-415-14198-2
<references/>

== Ayrıca bakınız ==
* [[Altay dilleri]]
* [[Türk halkları]]
* [[Güneş Dil Teorisi]]
* [[Lehçe (dil bilimi)]]
* [[Dil aileleri]]

== Dış bağlantılar ==
*[http://edebyahu.com/turk-dili/2.html Türk Dili Yazıları]
*[http://www.turkcemiz.net Türkçemiz]
*[http://www.tdk.org.tr/lehceler/Default1.aspx Karşılaştırmalı Lehçeler Sözlüğü]

=== Dinlenebilir örnekler ===
{|{{prettytable}}
|-bgcolor='#COFOFO'
!'''Dil'''
!'''Dinlenebilir örnekler'''
|-
| '''[[Azerice]]''' || [http://www.youtube.com/watch?v=GhHxFv0eTWM Z.Xanbabayeva - ''Azerbaycan'']
|-
| '''[[Türkmence]]''' || [http://www.youtube.com/watch?v=NEXHVgDx6aA&mode=related&search= Çınar Övezowa -''Dinle'']
|-
| '''[[Özbekçe]]''' || [http://www.youtube.com/watch?v=w26YCgSFla8&mode=related&search= Şahzoda - ''Kelasan'']
[http://www.youtube.com/watch?v=ZPLLdkfoxts&mode=related&search= Oybek ve Nigora - ''Sen uçun'']
|-
| '''[[Uygurca]]''' || [http://www.youtube.com/watch?v=BKFXJF31Rug Şahrizoda - ''Oynasun'']
[http://www.youtube.com/watch?v=t-NwtZA9nLc&mode=related&search= Gul Yaru -''Ala şapka'']
|-
| '''[[Kazakça]]''' || [http://www.youtube.com/watch?v=Zg1vcUU2jIY&mode=related&search= NNBek -''Kızdar ay'']
|-
| '''[[Başkırca]]''' || [http://www.youtube.com/watch?v=wuFbCWSPnns Zemfira - Qayda]
|-
| '''[[Kırgızca]]''' || [http://de.youtube.com/watch?v=EwmzmQRXJrw -''Jalgan (Yalan)''], [http://www.youtube.com/watch?v=e73u2pCjBJM = Saparbek Isakov - ''Tutamas'']
|-
| '''[[Tatarca]]''' || [http://www.youtube.com/watch?v=657hnbndoqI&mode=related&search= TNV - Tatar tarixı]
|-
| '''[[Karakalpakça]]''' || [http://www.youtube.com/watch?v=GqGhZSWlsP8 Nargiza -''Sensiz'']
|-
| '''[[Nogayca]]''' || [http://www.youtube.com/watch?v=Hu7zdkZ74B4&mode=related&search= Nogay Orda]
|-
| '''[[Yakutça]]''' || [http://www.youtube.com/watch?v=lxK330X0Vsc&mode=related&search= SakaTV]
|-
| '''[[Tuvaca]]''' || [http://www.youtube.com/watch?v=RCQNo0QxrfI Tuva Şamanları]
|-
| '''[[Çuvaşça]]''' || [http://www.youtube.com/watch?v=PsJY2wyw-Tc Bir çuvaş çocuk Amarelis çiçeğini tanıtıyor]
|-
|}
* [http://titus.fkidg1.uni-frankfurt.de/didact/karten/turk/turklm.htm Türk dillerinin konuşulduğu bölgelerin haritası] (İngilizce)
* [http://homepages.fh-giessen.de/kausen/klassifikationen/Altaisch.doc Ernst Kausen, Türkçe, Moğolca ve Tunguzcanın sınflandırmaları] (Almanca)
* [http://homepages.fh-giessen.de/kausen/wordtexte/Turkische%20Wortgleichungen.doc Ernst Kausen, Türk dillerinde ortak sözcuklerin karşılaştırması]
* [http://users.pandora.be/orientaal/turkcestan.html Türkçe dilleri ile ilgili bağlantılar] (İngilizce)
* [http://dmoz.org/Science/Social_Sciences/Linguistics/Languages/Natural/Altaic/Turkic/ Türkçe dilleri ile ilgili bağlantılar (2)] (İngilizce)
{{Türk dilleri/Gruplar}}
{{Altay Dilleri}}

<!--kategoriler-->
{{DEFAULTSORT:Turk Dilleri}}
[[Kategori:Türk dilleri|*]]

<!-- interwiki -->
[[an:Luengas turquicas]]
[[ar:لغات تركية]]
[[ast:Llingües túrciques]]
[[az:Türk dilləri ailəsi]]
[[ba:Төрки телдәре]]
[[bg:Тюркски езици]]
[[bn:তুর্কীয় ভাষাসমূহ]]
[[br:Yezhoù turkek]]
[[bs:Turski jezici]]
[[ca:Llengües turqueses]]
[[crh:Türkiy tiller]]
[[cs:Turkické jazyky]]
[[cv:Тĕрĕк чĕлхисем]]
[[da:Tyrkiske sprogfamilie]]
[[de:Turksprachen]]
[[el:Τουρκικές γλώσσες]]
[[en:Turkic languages]]
[[eo:Tjurka lingvaro]]
[[es:Lenguas túrquicas]]
[[fa:زبان‌های ترکی]]
[[fi:Turkkilaiset kielet]]
[[fr:Langues turques]]
[[fy:Turkske talen]]
[[ga:Teangacha Tuircice]]
[[he:שפות טורקיות]]
[[hr:Turkijski jezici]]
[[hsb:Turkske rěče]]
[[hu:Török nyelvek]]
[[hy:Թյուրքական լեզվախումբ]]
[[id:Bahasa Turkik]]
[[io:Turka lingui]]
[[it:Lingue turche]]
[[ja:テュルク諸語]]
[[ka:თურქული ენები]]
[[kk:Түркі тілдері]]
[[ko:튀르크어족]]
[[ky:Түрк тилдериниң жакындыгы]]
[[lt:Tiurkų kalbos]]
[[lv:Tjurku valodas]]
[[mn:Түрэг хэлний бүлэг]]
[[nl:Turkse talen]]
[[nn:Tyrkiske språk]]
[[no:Tyrkiske språk]]
[[os:Тюркаг æвзæгтæ]]
[[pl:Języki tureckie]]
[[pt:Línguas turcomanas]]
[[qu:Turku rimaykuna]]
[[ro:Limbi turcice]]
[[ru:Тюркские языки]]
[[sah:Түүр тыллара]]
[[sc:Lìnguas turcas]]
[[sk:Turkické jazyky]]
[[sq:Gjuhët turkike]]
[[sr:Туркијски језици]]
[[stq:Turksproaken]]
[[sv:Turkspråk]]
[[sw:Lugha za Kiturki]]
[[szl:Turecke godki]]
[[tg:Забонҳои туркӣ]]
[[tt:Törki tele]]
[[ug:تۈركى تىللار ئائىلىسى]]
[[uk:Тюркські мови]]
[[uz:Turkiy tillar]]
[[vls:Turksche toaln]]
[[zh:突厥语族]]

Sayfanın 14.07, 1 Ağustos 2010 tarihindeki hâli

Boş kaynak (yardım)  Şablon:Bilgi kutusu dil ailesi

Altay dillerinin Avrasya üzerinde yayılımı. Kesik çizgili olan Japonca ve Korece dışında kalan yeşil alan Moğolistan dışında Türk dillerinin yayılımıdır.
Dosya:TurkçeKonuşanDağılım.png
Türkiye Türkçesi konuşanların dünya üzerinde yayılımı
  Resmi Dil
Turkiye, Kıbrıs, Makedonya Cumhuriyeti (şehir seviyesinde), Kosova
  1,000,000 dan fazla konuşan
Almanya
  500,000 - 1,000,000 arası konuşan
Bulgaristan
  100,000 - 500,000 arası konuşan
Fransa, Hollanda, Belçika, Birleşik Krallık, Avusturya, ABD, Özbekistan
  25,000 - 100,000 arası konuşan
Yunanistan, Avustralya, Kanada, Meksika, Rusya, İsveç, Danimarka, İsviçre, Romanya, Azerbaycan
  25,000 az konuşan/ hiç konuşmayan
Kalan ülkeler

Türk dilleri ya da Türk lehçeleri olarak Doğu Avrupa'dan Sibirya ve Çin'in batısına dek uzanan bir alanda ana dil olarak 180-190 milyon kişi tarafından, ikinci dil olarak konuşanlar da sayılırsa yaklaşık 200 milyon kişi tarafından konuşulan, birbirleri ile çok yakın akraba olan ve 40 ayrı yazı diline bölünen bir dil grubu tanımlanır. Türk dilleri Altay dilleri ailesine aittir. En çok konuşulan Türk dili, Türkiye Türkçesidir. Türkiye Türkçesi ile hiç bir tercümana gerek kalmadan ve anlaşılış oranı çok yüksek olan Azerbaycan Türkçesi ikinci en çok konuşulan dilciktir. Ardından Özbek Türkçesi, Uygur Türkçesi, Kazak Türkçesi, Tatar Türkçesi gelmektedir.

Türk dillerini diğer dil ailelerinden farklı kılan önemli bir özelliği, konuşucularının uzun süre göçebe olarak yaşamışlığı ve bu yüzden bu dillerin sürekli birbirlerinden etkilenmiş olmalarıdır. Türk dillerinin çok sayıda aynı anlamda kullanılan ortak sözcüklere sahip olmalarının yanı sıra cümle yapıları da hep aynı kalır. Bu yüzden Türk dillerinin bir dil ailesi olmadığı, tek bir dilin lehçeleri olduğu görüşü de yaygındır ve Türk lehçeleri, Çağdaş Türk yazı dilleri veya Türk dilinin kolları gibi adlandırıldıklarına da rastlayabiliriz. (Bakınız: "Dil" ve "Lehçe" tartışması)

Bu çizelgede Türk dillerinde tümce yapısının aynı kaldığını gösteren bir örnek görebilirsiniz:

Diller Tümce yapısı
Türkçe Çocuklar okulda dilimizi Latin alfabesi ile yazıyor.
Gagavuzca Uşaklar şkolada / okulda dilimizi latin alfavitindä yazêr.
Azerice Uşaqlar məktəbdə dilimizi latin əlifbası ilə yazır.
Türkmence Çagalar mekdepde dilimizi latyn elipbiýi bile(n) ýazýar.
Özbekçe Bolalar maktabda tilimizni latin alifbosi bilan / ila yozadi.
Uygurca Balilar mektepte tilimizni latin elipbesi bilen yazidu.
Kazakça Balalar mektepte tilimizdi latin alfavitimen jazadı.
Kırgızca Baldar mektepte tilibizdi latın alfaviti menen jazat.
Tatarca Balalar mäktäpdä telebezne latin älifbası bilän / ilä yaza.
Tuvaca Uruglar surguulda dılıvısdı Latın alfavidi-bile bijiirler.

Bu çizelgede Türk dillerindeki aynılıkları ve ayrımlıkları görebilirsiniz.

Diller Tümce yapısı
Türkiye Türkçesi Yeni yılınız kutlu olsun.
Gagavuz Türkçesi Yeni yılınızı kutlerim.
Karay Türkçesi Sizni yanhı yıl bıla kutleymın.
Azeri Türkçesi (Azerbaycan) Yeni iliniz mübarek olsun.
Azeri Türkçesi (İran) Teze iliniz mübarek.
Irak Türkçesi (Irak) Y'engi iliwiz mübarak olsun.
Türkmen Türkçesi Taze ýylynyz gutly bolsun.
Özbek Türkçesi Yangi yilingiz mubоrak bo'lsin.
Uygur Türkçesi Yengi yılıngızğa mübarek bolsun.
Kazak Türkçesi Janga jılıngız kuttı bolsın
Karaçay-Malkar Türkçesi Cañı cılığız bla alğışlayma.
Nogay Türkçesi Yana yılınız men.
Karakalpak Türkçesi Canga cılıngız quttı bolsın.
Kırgız Türkçesi Cangı cılıngız kuttu bolsun.
Tatar Türkçesi Sezne yaña yıl belen tebrik item.
Kırım Tatar Türkçesi Yañı yılınız hayırlı (mubarek) olsun.
Moldova-Romanya Tatarcası Ceni cılınız kutlu bolsun.
Başkurt Türkçesi Hezze yangı yıl menen kotlayım.
Kumuk Türkçesi Yangı yılıgız kutlu bolsun.
Hakas Türkçesi Naa çılnang alğıstapçam (-alkış) şirerni.
Tuva Türkçesi Caa çıl-bile bayır çedirip or men.
Hakas Türkçesi Naa çılnang alğıstapçam şirerni.
Altay Türkçesi Slerdi cangı cılla utkup turum.
Şor Türkçesi Naa çıl çakşı polzun.
Saha Türkçesi Ehigini sanga cılınan eğerdeliibin.
Çuvaş Türkçesi Sene sul yaçepe salamlatap.

Çoğu Altay dillerinde olduğu gibi Türk dillerinde de büyük ve küçük ses uyumu vardır (Özbekçe hariç), yazımda sözcükler son ekler alarak uzarlar ve tümce yapısı özne-nesne-yüklem sırasıyla oluşturulur. Kazakça örnek:

  • jaz (yaz)
  • jaz.u (yazı)
  • jaz.u.şı (yazıcı/yazar)
  • jaz.u.şı.lar (yazıcılar)
  • jaz.u.şı.lar.ım (yazıcılarım)
  • jaz.u.şı.lar.ım.ız (yazıcılarımız)
  • jaz.u.şı.lar.ım.ız.da (yazıcılarımızda)
  • jaz.u.şı.lar.ım.ız.da.ğı (yazıcılarımızdaki)
  • jaz.u.şı.lar.ım.ız.da.ğı.lar (yazıcılarımızdakiler)
  • jaz.u.şı.lar.ım.ız.da.ğı.lar.dan (yazıcılarımızdakilerden)

Tarih

Yüzyıllar boyunca Türk dillerini konuşan halklar özellikle İran, İslav ve Moğol gibi farklı toplumlarla birçok alanda etkileşimde bulunmuşlardır. Geniş bir tarihe yayılan bu etkileşim sürecinden Türk dilleri de önemli oranda etkilenmiştir. Bu etkileşim sürecinde Türk dilleri de kendi aralarında bazen birbirlerinden uzaklaşıp bazen de göçebe yaşam şekli nedeniyle yeniden yaklaşıp kaynaşmışlardır. Bu yüzden Türk dil grubu ve içindeki dillerin tarihi gelişimleri kısmen belirsizleştirmiş, bu yüzden Türk dillerinin sınıflandırılmasının birden fazla sistemi oluşmuştur. Günümüzde en genel kabul görmüş sınıflandırma sistemi Samiloviç'in kalıtsal sınıflandırması olmakla birlikte ayrıntılarda tartışmalar sürmektedir.

"Dil" ve "Lehçe" tartışması

Türkiye'de Türk dilleri ailesinin adlandırılması, ve bu dillerin yalnızca bir dil mi yoksa birçok diller mi oldukları hakkında farklı fikirler yaygındır. Türk Dil Kurumu yayınlarında, önceleri "Türk lehçeleri" adı benimsenmişken, sonraları bu ad yanında "Türk dilleri" deyimine de yer verildiği görülmektedir. Ankara Üniversitesi Türk dillerini öteden beri "lehçe" sayar ve "Türk dilleri" deyiminden kaçınır. İstanbul Üniversitesi ise, daha aşırı bir tutumla, "lehçe" deyimini yalnız Çuvaşça ve Yakutça gibi öbürlerinden çok farklı iki Türk dili için kullanmakta, bu diller dışındaki bütün Türk dillerini "lehçe"nin de altında bir konuşma türü ("variety of speech") saydığı "şive" sözü ile adlandırmaktadır. Bu durumda, Türk dillerinin Türkiye'deki adlandırmalarında üç ayrı görüşle karşı karşıyayız demektir:

  1. Türkiye haricinde dünya genelindeki dil biliminin, Türk Dil Kurumunun ve Hacettepe Üniversitesinde Türkolog ve Altayist Prof. Dr. Talat Tekin'nin görüşü: diller,
  2. Ankara Üniversitesi'nin görüşü: lehçeler,
  3. İstanbul Üniversitesi'nin görüşü: Çuvaşça, Yakutça ve Halaçça lehçe, diğerleri şive.

"Lehçe"nin anlamı

Ana madde: Lehçe (dil bilimi)

Dil biliminde bir konuşma türünün dil mi yoksa lehçe (diyalekt) mi olduğunu saptamak için kullanılan tek dil bilimsel ölçüt karşılıklı anlaşılabilirlik ("mutual intelligibility") ölçütüdür. Bu ölçüt, sıradan bir kimsenin dille ilgili şu yalın yargısına dayanır: "Aynı dili" konuşan insanlar birbirlerini anlayabilirler, ya da aksine birbirlerini anlamayan insanlar "ayrı diller" konuşuyorlar demektir.

Örnek: Tıvaca-Türkçe karşılaştırması

  1. Ol en baştay çortkan = O, herkesten önce (en baştan) gitti.
  2. Düün kejee bis kinoteatrga turduvus = Dün akşam (gece) biz sinemada idik.
  3. Bo nom çookta çaa üngen-dir = Bu kitap yakında çıktı.
  4. Silerde keer deeş üyem çok boldu = Size gelmek için vaktim yok.
  5. Ol deeş akşa tölep bolbas = Onun için para (akça) ödemek yazık (olur).
  6. Ol surguuldu am-daa doospaan = O, okulu henüz bitirmedi.
  7. Öörenikçiler surguulunga bardılar = Öğrenciler okula gittiler (vardılar).
  8. Nom, stoldun kırında çıdır = Kitap, masa(nın) üstünde duruyor.

Örnek: Altayca-Türkçe karşılaştırması

  1. Ol onçozınañ ozo cortop oturdı = O, herkesten önce gitti.
  2. Keçe eñirde bis kinodo bolgonıbıs = Dün akşam biz sinemada idik.
  3. Bu biçik cûkta çıkkan = Bu kitap yakında çıktı.

Örnek: Hakasça-Türkçe karşılaştırması

  1. Sírerge par kilerge miníñ mâm çoğıl = Size gelmek için vaktim yok.
  2. Anıñ üçün ahça tölirge ayastığ = Onun için para ödemek yazık (olur).
  3. Ol şkolanı am dâ tôspan = O, okulu henüz bitirmedi.

Örnek: Çuvaşça-Türkçe karşılaştırması

  1. Vírenekensem şkula kayríš = Öğrenciler okula gittiler.
  2. Kíneke sítel šinçe vırtat = Kitap, masa(nın) üstünde duruyor.

Yukarıdaki Çuvaşça cümleleri Türk dil bilimi öğrenimi görmemiş, Çuvaşça öğrenmemiş bir Türk'ün anlayamayacağı derecede farklıdır. Türkçe bilmeyen bir Çuvaş'ın da bu cümlelerin Türkçe karşılıklarını anlayamayacağı açıktır. O halde, Çuvaşça ile Türkçe arasındaki karşılıklı anlaşılabilirlik oranı sıfırdır ve bunlar iki ayrı dildir. Yani yukarıda karşılaştırılan dillerin arasındaki farklılıklar "lehçe" denilebilmesi için yeterli değildir.[1] kaynak tr.wikipedia

Türk dilleri ailesi

Türk dillerinin (   ) yeryüzündeki diğer dil ailelerinin arasındaki yeri.

Toplam 40 ayrı dilden oluşan, 169 milyon ana dili olarak konuşanı ile Türk dilleri ailesi, Altay dilleri grubunda büyük farkla en büyük dil ailesini oluşturur. Yeryüzündeki bütün dil aileleri arasında yedinci büyük dil grubunu oluşturur ve önümüzdeki on yıllar içinde daha da büyüme kapasitesine sahiptir.

yeryüzündeki büyük dil aileleri:

Türk dillerinin coğrafyası

Çin'in batısındaki Türk dilleri

Türk dilleri, Doğu ve Güneydoğu Avrupa, Batı, Orta ve Kuzeyasya gibi büyük bir coğrafyaya dağılmıştır. Bu bölge Balkanlar'dan Çin'e, İran'dan Kuzey Denizine kadar uzanır. Asya'nın yaklaşık otuz ülkesinde en az bir Türk dili, sözünü etmeye değer yaygınlıkta konuşulur. Bunun yanında Almanya'da büyük bir azınlık Türkiye Türkçesini ana dili olarak konuşur.

Dosya:Türk dilleri.png
Tüm Türk dilleri konuşanların sayısının dillere göre paylaşımı

Büyük Türk dilleri ve anlaşılabirlik

Türk dillerini konuşanların dörtte üçü, en büyük üç Türk dilinden birini kullanır:

Bir milyondan fazla konuşucusu olan diğer Türk dilleri:

  • Kazakça   12 milyon konuşucu: Kazakistan, Özbekistan, Çin, Rusya
  • Uygurca   10,3 milyon konuşucu: Çin- Sincan
  • Türkmence   6,8 milyon konuşucu: Türkmenistan, Kuzey Iran
  • Kırgızca   4,2 milyon konuşucu: Kırgizistan, Kazakistan, Doğu Türkistan
  • Çuvaşça   1,8 milyon konuşucu: Rusyanın Avrupa kısmında
  • Başkurtça   2,2 milyon konuşucu: Başkıristan
  • Tatarca   6,8 milyon konuşucu: Merkez Rusyadan Batı Rusyaya kadar
  • Kaşkayca   1,5 milyon konuşucu: İran'ın Fars ve İsfahan ve Huzistan illerinde
  • Ahiskaca   900.000 konuşcu(yaklaşık olarak): Türkiye,Gürcistan,ABD,Rusya vee Orta Asyda.

Sayılar 8/2007 tarihli kaynaklardan alınmışdır. %5 - %10 daha yüksek sayılar gösteren kaynaklar bulmakta mümkündür.

Türk dillerini konuşanların sayısı birbirini anlayabilen dillerden oluşan gruplara ayrıldığında böyle bir paylaşım ortaya çıkmaktadır.

Anlaşılabilirlik

Neredeyse tüm Türk dillerinin sesbilim, sözdizim ve şekil bilgisi aynıdır. Yalnızca Çuvaşça, Halaçça ve Yakutça ile Dolganca gibi Sibirya Türk dilleri bu noktalarda farklıdır. Bunun yanında komşu ülkelerin sınırlarında kaynaşmadan ileri gelen ve bazen dil gruplarının sınırlarını da aşan lehçeler bulunur.

Türk dilleri birbirlerini anlayabilen dillerden oluşan gruplara ayrılır. En büyük grup Türkiye Türkçesi, Azerice ve Türkmence'yi içine alan Oğuz grubudur. Diğer gruplar, Uygur, Kıpçak, Ogur, Sibirya ve Argu gruplarıdır. Aynı grubun içinde yer alan dillerin arasındaki fark bir lehçe farkı kadardır, ancak iki farklı gruba ait dilin arasında anlaşabilirliği zorlaştıran ya da imkânsız kılan gramer farkları vardır. Buna rağmen tüm dillerde neredeyse hep aynı kalan birçok sözcük vardır:

Eski Türkçe Türkiye Türkçesi Azerbaycan Türkçesi Türkmence Tatarca Kazakça Özbekçe Uygurca
ana anne/ana ana ene ana ana ona ana
burun burun burun burun borın murιn burun burun
qol kol qol gol qul qol qo‘l kol
yol yol yol ýol yul jol yo‘l yol
semiz semiz semiz semiz simez semiz semiz semiz
topraq toprak torpaq topraq tufraq topıraq tuproq tupraq
qan kan qan gan qan qan qon qan
kül kül kül kül köl kül kul kül
sub su su suw su suw suv su
aq ak ağ ak aq aq oq aq
qara kara qara gara qara qara qora qara
qızıl kızıl qızıl qyzyl qızıl qızıl qizil qizil
kök gök göy gök kük kök ko‘k kök

(Daha fazla örnek için buraya bakınız: Sözlük karşılaştırması)

Türkçe ulusal diller

Türkiye Türkçesi, Kıbrıs Türkçesi, Irak Türkçesi[kaynak belirtilmeli], Azerice, Türkmence, Kazakça, Kırgızca ve Özbekçe, ülkelerinin ulusal dilidir. Bunun yanında bazı özerk Türk Cumhuriyetlerinde ve bölgelerinde resmi dil olarak geçenler vardır: Çuvaşça, Kumıkça, Karaçay-Balkarca, Tatarca, Başkırca, Yakutça, Hakasça, Tuva, Altayca ve Çin'de Uygurca.


Ülkelere göre Türk dilleri

Türk dilleri Avrupa'nın ve Asya'nın otuz ülkesinde konuşulur. Çizelge alt gruplara ayrılmıştır ve sayılar yalnızca ana dili olarak konuşanları göstermektedir.

Grup ve dilleri Konuşanların
sayısı 		Konuşulduğu ülkeler
OGUR ya da BOLGAR grubu
Çuvaşça 1,8 milyon Rusya (Çuvaşistan) 1,8 milyon, Kazakistan 22.000
KIPÇAK grubu
Karaimce ölmek üzere Litvanya 20, Ukrayna <10, Polonya <10
Kumukça 280.000 Rusya (Dağıstan)
Karaçay-Balkarca 250.000 Rusya (Karaçay-Çerkez, Kabardey-Balkar)
Kırım-Tatarcası 500.000 Ukrayna 200.000, Özbekistan 190.000, Kırgızistan 40.000, Balkanlar
Tatarca 6,8 milyon Rusya 5.800.000 Özbekistan 470.000, Kazakistan 330.000, Kırgızistan 70.000,
Tacikistan 80.000, Türkmenistan 50.000, Ukrayna 90.000, Azerbaycan 30.000
etnik olarak Tatarlar: 6,6 milyon
Başkurtça 2,2 milyon Rusya 1,8 milyon, Özbekistan 35.000, Kazakistan 20.000
Nogayca 70.000 Rusya (Kuzeykafkas)
Karakalpakça 400.000 Özbekistan
Kazakça 12 milyon Kazakistan 9,7 milyon, Çin 700,000, Özbekistan 800.000, Rusya 650.000, Moğolistan 100.000
Kırgızca 4,2 milyon Kırgızistan 3,8 milyon, Özbekistan 200.000, Çin 200.000
OĞUZ grubu
Türkçe (Türkiye Türkçesi) 85 milyon Türkiye 72 milyon, Balkanlar 2 milyon, Irak 600.000, Kıbrıs 180.000, Rusya 100.000,
Almanya 4,5 milyon, batı ve orta Avrupa 2.000.000
Gagavuzca 250.000 Moldavya 170.000, Balkanlar 50.000, Ukrayna 20.000, Bulgaristan 10.000
Azerice 45 milyon Iran 32 milyon, Azerbaycan 8 milyon, Türkiye 500.000, Irak 500.000, Rusya 350.000,
Gürcistan 300.000, Ermenistan 200.000
Türkmence 6,8 milyon Türkmenistan 3,8 milyon, Iran 2 milyon, Afganistan 500.000, Irak 250.000, Özbekistan 250.000
Ahiskaca 1-4 milyon Türkiye,ABD,Gürcistan,Rusya,Orta Asya 3,8 milyon, Iran 2 milyon, Afganistan 500.000, Irak 250.000, Özbekistan 250.000 Horasan-Türkçesi 400.000 Iran ( Horasan ili)
Kaşgayca 1,5 milyon Iran (Fars, Kuzistan illeri)
Aynallu 7.000 Iran (Markazi, Ardebil ve Zanjan illeri)
Afşarca 300.000 Afganistan (Kabul, Herat), Kuzeydoğu-Iran
Salarca 55.000 Çin (Qinghay ve Gansu illeri)
UYGUR grubu
Özbekçe 25 milyon Özbekistan 21 milyon, Afganistan 1,5 milyon, Tacikistan 1 milyon, Kırgızistan 750.000,
Kazakistan 400.000, Türkmenistan 300.000
Uygurca 20 milyon (Doğu Türkistan) 15 milyon, Kırgızistan 200.000, Kazakistan 200.000
Yugurca 5.000 Çin (Gansu ili)
Ayni (Türk dili) (Japon kavimi Aynu ile ilgisi yoktur) 7.000 Çin (Sincan Uygur Özerk Bölgesi)
SİBİRYA grubu
Yakutça 456.000 Rusya (Yakutistan Özerk Bölgesi)
Dolganca 5.000 Rusya (Taymir Özerk Bölgesi)
Tuvaca 200.000 Rusya (Tuva Özerk Bölgesi) 170.000, Moğolistan 30.000
Tofaca ölmek üzere † Rusya (Tuva Özerk Bölgesi)
Hakasça 65.000 Rusya (Hakasya Özerk Bölgesi)
Altayca 75.000 Rusya, Altay Özerk Bölgesi)
Şorca 10.000 Rusya, Altay Özerk Bölgesi
Çulimce 2.500 Rusya, Kuzey Altay Özerk Bölgesi)
ARGU grubu
Halaçça 42.000 İran (merkez il, Kom ve Arak arasında)
TOPLAM - 250,579,540[2]

Tükenmek üzere olan Türk dilleri

Bazı diller yalnızca birkaç yaşlı kişi tarafından konuşulmaktadır ve yok olma yolundadırlar. Kaybolmak üzere olan diller şunlardır:

Yalnızca birkaç bin konuşanı kalmış olanlar:

Diğer Türk dilleri böyle bir yok olma tehlikesi taşımıyor ve büyük Türk dillerinin konuşucu sayısı giderek artmaktadır.

Türk dillerinin sınıflandırılması

"Ağızlar, yazı dilinin bozulmuş bir şekli değil, onun yanında, fakat ondan bağımsız olarak yaşayan ve nesiller boyu devam edegelen dil değerleridir."[3] "Bugün Anadolu’nun birçok yer, köy, oba, dağ, ırmak ve saire adları, Türk boy, uruğ ve soylarına izafe edildiklerinden bu eski Türk hatıralarını muhafaza ettikleri gibi, eski gelenek ve görenekler de silinip ortadan kalkmamıştır. Hele şive ve ağız malzemesi bakımından, Türk kabilelerinin, uruğlarının ve sairenin, Türk dili tarihinde unutulmaz hizmetleri vardır."[4]

Sınıflandırma sorunları

Dillerin benzerliğinden ve tarihte birbirlerinden çok etkileşmiş olmalarından dolayı, Türk dil grubunun sınıflandırılması kolay değildir. Ayrıca Türk halklarının geçmişteki göçebe yaşam tarzı coğrafi sınırlar çizilmesini de zorlaştırır. Bu yüzden farklı sınıflandırmalara rastlamak mümkündür. Çoğu, Rus dil bilimcisi Aleksander Samoiloviç'in 1922'de yaptığı sınıflandırmanın üzerine kurulmuştur. Dil ailelerindeki sınıflandırmaların genellikle genetik bilgilere dayanarak yapılmasına rağmen, Türk dil grubunda coğrafi dağılım daha büyük rol oynamaktadır.

Çuvaşçanın ayrımı

Çuvaşça, çoktan ölmüş eski Ön Bulgar dili ile birlikte diğer Türk dillerine daha uzak kalan Bolgarca dalını oluşturur. Bazı bilimciler, diğer Türk dillerinden farklı olduğu için Çuvaş dilini gerçek Türk dili olarak tanımazlar. Bu büyük farkın, diğer Türk dillerinden daha erken ayrılmasından kaynaklanmış olup olmayacağı sorusu henüz yanıtlanamamıştır. Bu farklardan birisi diğer Türk dillerinde sonu /-z/ ile biten sözcüklerin /-r/ ile bitmesidir:

Çuvaşca "tahar", ama Nogayca "togiz" – ("dokuz")
Çuvaşca "kör", ama Türkçe "köz"

Çuvaşça, Rusya'nın Avrupa tarafında, Moskova'nın doğusunda Çuvaşistan'da 1 milyon kişi tarafından konuşulur. Başkurtistan ve Tataristan'daki konuşucuları ile birlikte toplam 1,8 milyon konuşanı vardır. Çuvaşlar Hristiyan-Ortodoks'tur ve Kiril alfabesi'ni kullanırlar, Çuvaşça dergiler, gazeteler, radyo ve TV programları vardır. Kendilerini kültürel ve tarihsel olarak İdil Bulgarlarının torunları olarak görürler.

Halaçcanın ayrımı

Diğer Türk dillerine en uzak kalan Halaç dilidir. Dil bilimcisi Gerhard Doerfer'in görüşüne göre Halaç, Türk dillerinin Argu grubunun son üyesidir. Türkçe'den çok erken ayrılmış ve 13. yüzyılda İran'da, etrafı Farsça konuşanlarla çevrili kalmıştır. (Yani ETHNOLOGUE 2005'te[5] iddia edildiği gibi, Azerice ile yakın akrabalığı yoktur). Halaç bugün 40.000 kişi tarafından İran'ın Kom ve Akar illerinde konuşulur ve İran'daki Türk dilleri arasında en ilginçlerindendir. Diğer lehçelerden ayrı kalması ve Farsça'dan etkilenmesine rağmen, ana dilden parçalar korumuştur. Ancak sesi Farsça'ya benzer.

Ötekiler

Türk dillerinin öteki dört grubu günümüzdeki coğrafi dağılımlarına göre değil, eski kavimlerin dağılımına göre sınıflandırılmıştır. Böylece;

  • Kıpçakça: Kuzeybatı Türkçe
  • Oğuzca: Güneybatı Türkçe
  • Uygurca: Güneydoğu Türkçe ve
  • Sibirya Türkçesi diye ayrılırlar.

Yakutça ve Dolganca da uzun süre ayrı kalmalarından dolayı diğer Türk dillerinden farklıdır. Bu diller zamanla daha çok Tunguz ve Moğol dillerine yaklaşmışlardır, diğer dillerdeki Arapça ve Farsça sözcükler bunlarda bulunmaz.

Müslüman Türk halklarının dillerinin benzemesinde, İslam'a geçişle birlikte Arapça ve Farsça'dan etkilenmiş olmalarının da payı vardır. Eski Sovyetler Birliği'nde yaşayanlar Rusça'dan da etkilenmişlerdir.

Özellikle Tanzimat döneminden sonra Türkiye Türkçesi, Fransızca'dan pek çok terim almıştır. Bunların yanında son dönemde İngilizce'den de Türkiye Türkçesine pek çok sözcük girmiştir. Ancak Cumhuriyet'in kurulmasından sonra Atatürk tarafından TDK'nin kurulmasıyla birlikte Türkçe'de öze dönüş süreci başlamıştır.

Modern dil biliminde sınıflandırma

En son verilere göre (Johanson, Lars & Éva Agnes Csató, eds. (1998). The Turkic languages. London: Routledge), Türk dil grubunun sınıflandırması şu şekilde yapılır (konuşucu sayıları 2006 yılına göre verilmiştir):

Türk dili

sözcük

Sınıflandırmanın kriterleri

Üstteki sınıflandırmada coğrafi dağılımın yanı sıra geleneksel dil biliminin kriterleri de dikkate alınmıştır:

  • Ogur dil grubundaki /-r/ yerine /-z/ kullanılması, bu dil grubunu diğerlerinden ayırır.
  • Sibirya-Türk dillerini diğerlerinden farkına bir örnek: Tuvaca dilinde "adak", Yakutça "atah" diğerlerinde ise "ayak" denir. Yalnızca Halaç dilinde "hadak" denir.
  • Oğuz dil grubu diğerlerinden sonek başlatan /G/'nin eksik olmasıyla ayrılır. Örnek: "kalan" (kalmak), diğer Türk dillerinde "kalGan"; "bulanmak", diğerlerinde "bulGanmak".
  • Sonekin sonuna eklenen /G/ güneydoğu Türk grubunu kuzeybatı grubundan ayırır: Uygurca "taglik" ama Tatarca "tawlı" – (dağlık).

Sözlük karşılaştırması

Bu tablo, önemli sözcükleri farklı Türk dillerinde karşılaştırır, böylece Çuvaşça'nın ve Yakutça'nın farklığını ve diğerlerinin birbirine yakınlığını görmemizi sağlar. Bazı sözcüklerin tabloda eksik olması, o dilde o sözcüğün varolmadığı anlamına gelmez. Bazı dillerde bazı sözcükler farklı etimolojik kökten gelirler ve bu yüzden karşılaştırılması anlamlı değildir.

  Eski Türkçe Türkiye Türkçesi Türkmence Tatarca Kazakça Özbekçe Uygurca Yakutca Çuvaşca
  ata ata   ata   ota     atte
  ana anne/ana ene ana ana ona ana   anne
  o'gul oğul oğul ul, uğıl ul o'gil oghul uol ıvăl
  er(kek) erkek erkek ir erkek erkak är er ar, arşçin
  kyz kız gyz qız qιz qiz qiz ky:s he'r
  kiši kişi kişi keşe kisi     kihi şçin
  kelin gelin geli:n kilen kelin kelin kelin kylyn kilen
  Eski Türkçe Türkiye Türkçesi Türkmence Tatarca Kazakça Özbekçe Uygurca Yakutca Çuvaşca
  jürek yürek ýürek yöräk jürek yurak yüräk süreq ıratu
  qan kan ga:n qan qan qon qan qa:n jon
  baš baş baş baş bas   baş bas pušç
  qyl kıl qyl qıl kyl kyl kyl kyl χe'le'r
  köz göz göz küz köz ko'z köz kos kör
  kirpik kirpik kirpik kerfek kirpik kiprik kirpik kirbi: χurbuk
  qulqaq kulak gulak qolaq qulaq quloq qulaq gulka:k hălha
  burun burun burun borın murιn burun burun murun sămsa;
  qol kol gol qul qol qo'l   qol hul
  el(ig) el el       ili: ală
  barmak parmak barmak barmaq   barmoq barmaq    pürne
  tyrnaq tırnak dyrnaq tırnaq tιrnaq tirnoq tirnaq tynyraq  
  tiz diz dy:z tez tize tizza tiz tüsäχ  
  baltyr baldır baldyr baltır baldyr boldyr baldir ballyr  
  adaq ayak aýaq ayaq ayaq oyoq   ataq  
  qaryn karın garyn qarın qarιn qorin qor(saq) qaryn hırăm
  Eski Türkçe Türkiye Türkçesi Türkmence Tatarca Kazakça Özbekçe Uygurca Yakutca Çuvaşca
  at at at at at ot at at ut
  siyir sığır sygyr síır (sıyır) siyιr sigir      
  yt it it et iyt it it yt jyda
  balyq balık balyk balıq balιq baliq beliq balyk pulă
  bit bit bit bet biyt bit pit byt pıjdă
  Eski Türkçe Türkiye Türkçesi Türkmence Tatarca Kazakça Özbekçe Uygurca Yakutca Çuvaşca
  ev ev öý öy üy uy öy   av
  otag otağ otaq   otaq otoq   otu:  
  yol yol yo:l yul jol yo'l yol suol şçăl
  köprüq köprü köpri küpar köpir ko'prik kövrük kürpe  keper
  oq ok ok uk   o'q oq oχ ugu
  ot od ot ut ot o't ot uot vot
  kül kül kül köl kül kul kül kül kö'l
  suv su suw syw suw suv su ui syv
  kemi gemi gämi kimä keme kema     kime
  köl göl köl kül köl ko'l köl küöl külĕ
  atov ada ada atan aral orol aral   ută
  küneš güneş gün qoyaş kün   kün kün hĕvel
  bulut bulut bulut bolıt bult bulut bulut bylyt pĕlĕt
  yulduz yıldız ýyldyz yoldız zhuldιz yulduz yultuz sulus şçăltăr
  topraq toprak toprak tufraq topιraq tuproq tupraq toburaχ tăpra
  töpü tepe depe tübä töbe tepa   töbö tüpe
  yağac ağaç agaç ağaç ağaš       jyvăşç
  tenri tanrı taňry täñre     tängri tanara tură
  Eski Türkçe Türkiye Türkçesi Türkmence Tatarca Kazakça Özbekçe Uygurca Yakutca Çuvaşca
  uzun uzun uzyn ozın uzιn uzun uzun uhun vărăm
  yany yeni yany yaña janga yangi yengi sana şĕnĕ
  semiz semiz semiz simez semiz semiz semiz emis samăr
  tolu dolu do:ly tulı tolι to'la toluq toloru tulli
  aq ak ak aq aq oq aq    
  qara kara gara qara qara qora qara χara χura
  qyzyl kızıl gyzyl qızıl qızıl qizil qizil kyhyl χĕrlĕ
  kök gök gök kük kök ko'k kök küöq kăvak
Sayılar Eski Türkçe Türkiye Türkçesi Türkmence Tatarca Kazakça Özbekçe Uygurca Yakutca Çuvaşca
1 bir bir bir ber bir bir bir bi:r pĕrre
2 eki iki iki ike yeki ikki ikki ikki ikkĕ
4 tört dört dö:rt dürt tört to'rt töt tüört tăvattă
7 yeti yedi yedi cide jeti yetti yättä sette şiççĕ
10 on on o:n un on o'n on uon vunnă
100 yüz yüz yü:z yöz jüz yuz yüz sü:s şĕr
Şahıs Zamirleri
Türkiye Azerbaycan Türkmen Özbek Yeni Uygur Başkırt Tatar Kazak Kırgız Yakut Çuvaş
ben mən men men men min min men men min epĕ / ep
bana mənə maňa menga manga miñä miña mağan maga miexe / miexeğe mana
beni məni meni meni méni mine mine meni meni miigin mana
bende məndə mende menda mende / méningde mindä mindä mende mende - manra
benden məndən menden mendan mendin / méningdin mindän minnän menen menden miigitten manran
benim mənim meniň mening méning mineñ minem meniñ menin miene man / manăn
benimle mənimlə men bilen / meniň bilen men bilan / mening bilan men bilen / méning bilen mineñ menän minem belän menimen men menen miiginen manpa
Türkiye Azerbaycan Türkmen Özbek Yeni Uygur Başkırt Tatar Kazak Kırgız Yakut Çuvaş
sen sən sen sen sen hin sin sen sen en esĕ / es
sana sənə saňa senga sanga hiñä siña sağan saga eyiexe / eyiexeğe sana
seni səni seni seni séni hine sine seni seni eyigin sana
sende səndə sende senda sende / séningde hindä sindä sende sende - sanra
senden səndən senden sendan sendin / séningdin hindän sinnän senen senden eyigitten sanran
senin sənin seniň sening séning hineñ sineñ seniñ senin eyiene san / sanăn
seninle səninlə sen bilen / seniň bilen sen bilan / sening bilan sen bilen / séning bilen hineñ menän sineñ belän senimen sen menen eyiginen sanpa
Türkiye Azerbaycan Türkmen Özbek Yeni Uygur Başkırt Tatar Kazak Kırgız Yakut Çuvaş
siz siz siz siz siz / sili heź sez siz siz en esir / esĕr
size sizə size sizga sizge / silige heźgä sezgä sizge sizge eyiexe / eyiexeğe sire
sizi sizi sizi sizni sizni / silini heźźe sezne sizdi sizdi eyigin sire
sizde sizdə sizde sizda sizde / silide heźźä sezdä sizde sizde - sirĕnte
sizden sizdən sizden sizdan sizdin / silidin heźźän sezdän sizden sizden eyigitten sirĕnten
sizin sizin siziň sizning sizning / silining heźźeñ sezneñ sizdiñ sizdin eyiene sirĕn
sizinle sizinlə siz bilen / siziň bilen siz bilan / sizning bilan siz bilen / sizning bilen / sili bilen heźźeñ menän sezneñ belän sizben siz menen eyiginen sirĕnpe
Türkiye Azerbaycan Türkmen Özbek Yeni Uygur Başkırt Tatar Kazak Kırgız Yakut Çuvaş
o o ol u u ul ul ol al kini văl / ul
ona ona oňa unga uningha uğa aña oğan aga kiniexe ăna
onu onu onu uni uni unı anı onı anı kinini ăna
onda onda onda unda unda / uningda / anda unda anda onda anda - unra / unta
ondan ondan ondan undan undin / uningdin / andin undan annan onan andan kinitten unran / untan
onun onun onuň uning uning unıñ anıñ onıñ anın kiene un / unăn
onunla onunla o bilen / onuň bilen u bilan / uning bilan u bilen / uning bilen unıñ menän anıñ belän onımen al menen kininen unpa
Türkiye Azerbaycan Türkmen Özbek Yeni Uygur Başkırt Tatar Kazak Kırgız Yakut Çuvaş
biz biz biz biz biz beź bez biz biz bihigi epir / epĕr
bize bizə bize bizga bizge beźgä bezgä bizge bizge bihiexe / bihiexeğe pire
bizi bizi bizi bizni bizni beźźe bezne bizdi bizdi bihigini pire
bizde bizdə bizde bizda bizde beźźä bezdä bizde bizde - pirĕnte / pirte
bizden bizdən bizden bizdan bizdin beźźän bezdän bizden bizden bihigitten pirĕnten / pirten
bizim bizim biziň bizning bizning beźźeñ bezneñ bizdiñ bizdin bihiene pirĕn
bizimle bizimlə biz bilen / biziň bilen biz bilan / bizning bilan biz bilen / bizning bilen beźźeñ menän bezneñ belän bizben biz menen bihiginen pirĕnpe
Türkiye Azerbaycan Türkmen Özbek Yeni Uygur Başkırt Tatar Kazak Kırgız Yakut Çuvaş
siz siz siz senlar siler / sénler heź sez sender siler ehigi esir / esĕr
size sizə size senlarga silerge / sénlerge heźgä sezgä senderge silerge ehiexe / ehiexeğe sire
sizi sizi sizi senlarni silerni / sénlerni heźźe sezne senderdi silerdi ehigini sire
sizde sizdə sizde senlarda silerde / sénlerde heźźä sezdä senderde silerde - sirĕnte
sizden sizdən sizden senlardan silerdin / sénlerdin heźźän sezdän senderden silerden ehigitten sirĕnten
sizin sizin siziň senlarning silerning / sénlerning heźźeñ sezneñ senderdiñ silerdin ehiene sirĕn
sizinle sizinlə siz bilen / siziň bilen senlar bilan siler bilen / sénler bilen heźźeñ menän sezneñ belän sendermen siler menen ehiginen sirĕnpe
Türkiye Azerbaycan Türkmen Özbek Yeni Uygur Başkırt Tatar Kazak Kırgız Yakut Çuvaş
onlar onlar olar ular ular ular alar / ular olar alar kiniler vĕsem / vălsem
onlara onlara olara ularga ulargha ularğa alarğa olarğa alarga kinilerge vĕsene
onları onları olary ularni ularni ularźı alarnı olardı alardı kinileri vĕsene
onlarda onlarda olarda ularda ularda ularźa alarda olarda alarda - vĕsenche
onlardan onlardan olardan ulardan ulardin ularźan alardan olardan alardan kinilerten vĕsenchen
onların onların olaryň ularning ularning ularźın alarnıñ olardıñ alardın kiennere vĕsen / vĕsenĕn
onlarla onlarla olar bilen ular bilan ular bilen ular menän alar belän olarmen alar menen kinilerinen vĕsempe

Türk dillerinin yazımında kullanılmış olan alfabeler

  • En eski Türk yazıları Orhun-Yenisey ve Turan runlarıdır. Bunların çoğu 8'nci yüzyıldan kalmadır. Bu yazı, eski Germen runlarına benzediği için Run olarak adlandırılır, ama aralarında akrabalık yoktur.
  • Asıl yazı geleneği 10. yüzyılın sonlarında ve 11. yüzyılın başlarında Güneydoğu Türk halklarında, Karahanlılar döneminde, eski Türk dilinin bir lehçesi olan Karlukça ile gelişir.
  • Güneybatı Türkçe dillerinin yazıya alınması, 10. ve 11. yüzyılda Selçuklu dili ile başlar. Kardeş diller olan Eski Osmanlıca ve Eski Azeri dillerinden günümüz Türkiye Türkçesi ve Azerice gelişmiştir.
  • 14. yüzyılın Harezm Türkçesi de Güneybatı Türk dillerine mensuptur. Bu dilden günümüz Horasanca ve Türkmence gelişmiştir.
  • Kuzeybatı Türkçe dillerine ait en eski belgeler, Kumanca dili ile yazılmış olan Codex Cumanicus'dur ve 14. yüzyıldan kalmadır. Bu dilin günümüzdeki torunları Tatarca ve Başkırcadır.
  • İdil Bulgarları dilinde yazılmış en eski yazılar 13. ve 14. yüzyıldan kalmadır. Bu dilden ya da buna yakın bir dilden Çuvaş dili gelişmiştir.
  • Güneydoğu Türkçe dillerinden olan Çağatayca yazıların 15. yüzyıla dayanan örnekleri bulunmuştur. Çağatayca günümüz Uygurca ve Özbekçe'sinin temelini oluşturur.

Türk dilinin yazılışları

  • 1924-1930 yılları arasındaki sürede başka Türk dilleri de, önce yalnız Azerice'de kullanılan latin alfabesi ile yazılmaya başlandı.
  • 1936-1940 yıllarında Rus bölgelerinde, Türk dillerince değiştirilmiş bir Kiril alfabesi kullanılmaya başlanmıştır. Arap ve Latin alfabesi kullanan Türk dilleri birbirlerıne daha da yakınlaşırken, Kiril alfabesi kullanan diller farklılaşmışlardır. Dillerin farklılaşarak ayrı diller haline gelmesi desteklenmiştir.
  • 1990'lı yıllarda Sovyetler Birliği'nin yıkılmasıyla yeni Türk Cumhuriyetleri kurulmuştur. Bu ülkeler, yani Azerbaycan, Kazakistan, Kırgızistan, Türkmenistan ve Özbekistan, 2005 yılına kadar Türk dillerine uygun bir ortak Latin alfabeye geçmek için antlaşma imzalamışlardır. Amaç Türk kültür mirasının korunmasıdır. Ayrıca diğer ülkelerde yaşayan Türk azınlıkların 2010'a kadar bu ortak alfabeye katılmaları gerektiğine karar verilmiştir.

Kaynaklar

  • Bu maddenin Almanca Vikipedi'deki özgün sürümü, dilbilimci Prof.Ernst Kausen tarafından yazılmıştır. Almanca madde 3.06.2006 tarihli sürümü nden Türkçeye çevrilmiştir.
  • "Dil" ve "Lehçe" tartışması bölümünün kaynağı Prof.Dr.Talat Tekin'in makalesi: Türk Dilleri Ailesi
  • 180 milyon - Ana dil & 200 m'lyon toplam ifadesinin kaynağı: Katzner, Kenneth (March 2002). Languages of the World, Third Edition. Routledge, an imprint of Taylor & Francis Books Ltd.. ISBN 978-0-415-25004-7.
  • Johanson, Lars and Eva Agnes Csató: The Turkic Languages. Routledge, London 1998. ISBN 0-415-08200-5
  • Öztopçu, Kurtuluş: Dictionary of the Turkic Languages. Routledge, London 1996, 1999. ISBN 0-415-14198-2
  1. ^ TÜRK DİLLERİ AİLESİ Prof. Dr. Bartu Freedom
  2. ^ http://www.vistawide.com/languages/language_families_statistics1.htm
  3. ^ Liyons, 1968: 35
  4. ^ Caferoğlu, 1947: 79
  5. ^ http://www.ethnologue.com/

Ayrıca bakınız

Dış bağlantılar

Dinlenebilir örnekler

Dil Dinlenebilir örnekler
Azerice Z.Xanbabayeva - Azerbaycan
Türkmence Çınar Övezowa -Dinle
Özbekçe Şahzoda - Kelasan

Oybek ve Nigora - Sen uçun

Uygurca Şahrizoda - Oynasun

Gul Yaru -Ala şapka

Kazakça NNBek -Kızdar ay
Başkırca Zemfira - Qayda
Kırgızca -Jalgan (Yalan), = Saparbek Isakov - Tutamas
Tatarca TNV - Tatar tarixı
Karakalpakça Nargiza -Sensiz
Nogayca Nogay Orda
Yakutça SakaTV
Tuvaca Tuva Şamanları
Çuvaşça Bir çuvaş çocuk Amarelis çiçeğini tanıtıyor
"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Türk_dilleri&oldid=7952370" sayfasından alınmıştır