Türk dilleri: Revizyonlar arasındaki fark

Vikipedi, özgür ansiklopedi
Etkileşimli olarak geçmişe göz at
[kontrol edilmemiş revizyon][kontrol edilmiş revizyon]
← Önceki sürümle aradaki farkSonraki sürümle aradaki fark →
İçerik silindi İçerik eklendi
GörselVikimetin
Aguzer (mesaj | katkılar)
7.446 değişiklik
Gerekçe: + deneme amaçlı değişiklik
725. satır: 725. satır:
| ||'''Eski Türkçe'''||'''Türkiye Türkçesi'''||'''Türkmence'''||'''Tatarca'''||'''Kazakça'''||'''Özbekçe'''||'''Uygurca'''||'''Yakutca'''||'''Çuvaşca'''
| ||'''Eski Türkçe'''||'''Türkiye Türkçesi'''||'''Türkmence'''||'''Tatarca'''||'''Kazakça'''||'''Özbekçe'''||'''Uygurca'''||'''Yakutca'''||'''Çuvaşca'''
|-
|-
| ||ata|| baba|| ||ata|| || ota|| ata||  ||atte
| ||ata|| ata|| ||ata|| || ota|| ata||  ||atte
|-
|-
| ||ana|| anne/ana|| ene|| ana|| ana|| ona|| ana||  ||anne
| ||ana|| anne/ana|| ene|| ana|| ana|| ona|| ana||  ||anne

Sayfanın 18.33, 25 Kasım 2012 tarihindeki hâli

Türk dilleri
Coğrafi dağılımÖzgün olarak Batı Çin'den Sibirya ve Doğu Avrupa'ya kadar
SınıflandırmaAltay[1]
  • Türk dilleri
Alt bölümler
ISO 639-5trk

Türk dillerinin resmî dil olarak kullanıldığı ülkeler ve özerk bölgeler
Altay dillerinin Avrasya üzerinde yayılımı. Kesik çizgili olan Japonca ve Korece dışında kalan yeşil alan Moğolistan dışında Türk dillerinin yayılımıdır.
Dosya:TurkçeKonuşanDağılım.png
Türkiye Türkçesi konuşanların dünya üzerinde yayılımı
  Resmi Dil
Türkiye, KKTC, Kıbrıs, Makedonya (Şehir seviyesinde), Kosova,Irak (Bölgesel)
  1,000,000 dan fazla konuşan
Almanya
  500,000 - 1,000,000 arası konuşan
Bulgaristan, Suriye
  100,000 - 500,000 arası konuşan
Fransa, Hollanda, Belçika, Birleşik Krallık, Avusturya, ABD, Özbekistan,Azerbaycan, Rusya
  25,000 - 100,000 arası konuşan
Yunanistan, Avustralya, Kanada, Meksika, Rusya, İsveç, Danimarka, İsviçre, Romanya
  25,000 az konuşan/ hiç konuşmayan
Kalan ülkeler
Altay, Türk ve Ural dilleri haritası

Türk dilleri ya da evrensel dil bilimi uyarlamasıyla Turkic Languages, (Türk dilleri) ayrıca TDK'nin adlandırmasıyla Türk lehçeleri olarak bilinen; Doğu Avrupa'dan Sibirya ve Çin'in batısına dek uzanan bir alanda ana dil olarak 180 milyon kişi tarafından, ikinci dil olarak konuşanlar da sayılırsa yaklaşık 250 milyon kişi tarafından konuşulan, 40 ayrı yazı diline bölünen bir dil kümesi olarak tanımlanır.

Türk dilleri Altay dilleri ailesine aittir. En çok konuşulan Türk dili, Türkiye Türkçesidir. Ardından Azerice, Özbekçe, Uygurca, Kazakça, Tatarca gelmektedir.

Türk dillerini diğer dil ailelerinden farklı kılan önemli bir özelliği, konuşucularının uzun süre göçebe olarak yaşamışlığı ve buna bağlı olarak bu dillerin sürekli birbirlerinden etkilenmiş olmalarıdır. Türk dillerin çok sayıda aynı anlamda kullanılan ortak sözcüklere sahip olmalarının yanı sıra tümce yapıları da hep aynı kalır. Bu yüzden Türk dillerinin bir dil ailesi olmadığı, tek bir dilin lehçeleri olduğu görüşü de yaygındır ve Türk lehçeleri, Çağdaş Türk yazı dilleri veya Türk dilinin kolları gibi adlandırıldıklarına da rastlayabiliriz. (Bakınız: "Dil" ve "Lehçe" tartışması)


Dosya:Asel Sagatova.jpg
Kazak kız Asel Sagatova
Çinde Sincan Uygur Özerk Bölgesi'nin Hotan kentinde Uygur kızları
Azeri kızlar
Gagavuzlar
Tuva kızlar
Özbek bir kız.
Uygur bir kız
Kırgız manasçı Shaabai Azizov (Karakol)

Bu çizelgede Türkî dillerde tümce yapısının aynı kaldığını gösteren bir örnek görebilirsiniz:

Diller Tümce yapısı
Türkçe Çocuklar okulda dilimizi Latin alfabesi ile yazar.
Gagavuzca Uşaklar şkolada / okulda dilimizi latin alfavitindä yazêr.
Azerice Uşaqlar məktəbdə dilimizi latin əlifbası ilə yazır.
Türkmence Çagalar mekdepde dilimizi latyn elipbiýi bile(n) ýazýar.
Özbekçe Bolalar maktabda tilimizni latin alifbosi bilan / ila yozadi.
Uygurca Balilar mektepte tilimizni latin elipbesi bilen yazidu.
Kazakça Balalar mektepte tilimizdi latin alfavitimen jazadı.
Kırgızca Baldar mektepte tilibizdi latın alfaviti menen jazat.
Tatarca Balalar mäktäpdä telebezne latin älifbase belän / ilä yaza.
Tuvaca Uruglar surguulda dılıvıstı Latın alfavidi-bile bijiirler.

Bu çizelgede Türk dillerindeki aynılıkları ve ayrımlılıkları görebilirsiniz.

Diller Tümce yapısı
Türkiye Türkçesi Yeni yılınız kutlu olsun.
Gagavuzca Yeni yılınızı kutlerim.
Karay Türkçesi Sizni yanhı yıl bıla kutleymın.
Azerice (Kuzey) Yeni iliniz mübarek olsun.
Azerice (Güney) Teze iliniz mübarek.
Irak Türkçesi (Irak) Y'engi iliwiz mübarak olsun.
Türkmence Taze ýylynyz gutly bolsun.
Özbekçe Yangi yilingiz mubоrak bo'lsin.
Uygurca Yengi yılıngızğa mübarek bolsun.
Kazakça Janga jılıngız kuttı bolsın
Karaçay-Balkarca Cañı cılığız bla alğışlayma.
Nogayca Yana yılınız men.
Karakalpakça Canga cılıngız quttı bolsın.
Kırgızca Cangı cılıngız kuttu bolsun.
Tatarca Yaña yılıgız kotlı bulsın.
Kırım Tatarcası Yañı yılınız hayırlı (mubarek) olsun.
Moldova-Romanya Tatarcası Ceni cılınız kutlu bolsun.
Başkurtça Hezze yangı yıl menen kotlayım.
Kumukça Yangı yılıgız kutlu bolsun.
Hakasça Naa çılnang alğıstapçam (-alkış) şirerni.
Tuvaca Caa çıl-bile bayır çedirip or men.
Altayca Slerdi cangı cılla utkup turum.
Şor Türkçesi Naa çıl çakşı polzun.
Sahaca Ehigini sanga cılınan eğerdeliibin.
Çuvaşça Sene sul yaçepe salamlatap.

Çoğu Altay dillerinde olduğu gibi Türkî dillerde de büyük ve küçük ses uyumu vardır (Özbekçe hariç), yazımda sözcükler son ekler alarak uzarlar ve tümce yapısı özne-nesne-yüklem sırasıyla oluşturulur. Kazakça örnek:

  • jaz (yaz)
  • jaz.u (yazı)
  • jaz.u.şı (yazıcı/yazar)
  • jaz.u.şı.lar (yazıcılar)
  • jaz.u.şı.lar.ım (yazıcılarım)
  • jaz.u.şı.lar.ım.ız (yazıcılarımız)
  • jaz.u.şı.lar.ım.ız.da (yazıcılarımızda)
  • jaz.u.şı.lar.ım.ız.da.ğı (yazıcılarımızdaki)
  • jaz.u.şı.lar.ım.ız.da.ğı.lar (yazıcılarımızdakiler)
  • jaz.u.şı.lar.ım.ız.da.ğı.lar.dan (yazıcılarımızdakilerden)

Tarih

Yüzyıllar boyunca Türk dilleri konuşan halklar özellikle İran, İslâv ve Moğol gibi farklı toplumlarla birçok alanda etkileşimde bulunmuşlardır. Geniş bir tarihe yayılan bu etkileşim sürecinden Türk dilleri de önemli oranda etkilenmiştir. Bu etkileşim sürecinde Türk dilleri de kendi aralarında bazen birbirlerinden uzaklaşıp bazen de göçebe yaşam biçimi nedeniyle yeniden yaklaşıp kaynaşmışlardır. Bu yüzden Türk dilleri kümesi ve içindeki dillerin tarihi gelişimleri bazı yönlerden belirsizleştirmiş, bu yüzden Türk dillerinin sınıflandırılmasının birden fazla sistemi oluşmuştur. Günümüzde en genel kabul görmüş sınıflandırma sistemi Samiloviç'in kalıtsal sınıflandırması olmakla birlikte ayrıntılarda tartışmalar sürmektedir. Bugün yaklaşık 220 milyon konuşuru bulunan Türk dili, Moğol ve Mançu-Tunguz dillerinin de yer aldığı Altay dil ailesinin en fazla konuşura sahip koludur… 19’uncu yüzyıl sonlarına doğru yoğunluk kazanan araştırmalarla Altay dilleri olarak adlandırılan Türk, Moğol, Mançu-Tunguz, Japon ve Kore dilleri ile Fin-Ugor dilleri olarak anılan Fin, Macar ve Samoyed dillerinin Ural-Altay adında bir dil ailesi oluşturduğu düşüncesi, yeryüzünde genel kabul görmüş bir kuramdı. Ancak, 20’nci yüzyılın ikinci yarısından beri yürütülen dil bilimi araştırmalarıyla Ural ve Altay dillerinin bir dil ailesi oluşturamayacağı düşüncesi yaygınlaşmaya başladı. Fin, Macar ve Samoyed dilleri ile Türk, Moğol, Mançu-Tunguz, Japon ve Kore dilleri arasında benzerlikler bulunuyordu ama bu benzerlikler bir dil ailesi oluşturmaya yetecek ölçüde bir kaynak dilden miras kalan ortak dil ögesi içermiyordu.

Bugün artık yeryüzü dil bilimi çevrelerinde Türk, Moğol ve Mançu-Tunguz dillerinin oluşturduğu Altay dil ailesi, genel kabul görmektedir. Bununla birlikte Kore ve Japon dillerinin bu dil ailesinde yer alıp almadığı üzerine tartışmalar sürmektedir. Bu iki dilin Altay dil ailesine ait olmaları durumunda da, Türk dilinin Altay dil ailesinin en çok konuşura sahip kolu olduğu gerçeğini değiştirmez.

Türk Dilinin Kısa Tarihi

Türk yazı dilinin tarihi VII ve VIII. yüzyıllarda Orhon vadisinde dikilmiş olan yazıtlarla başlar. Gerek Orhon Yazıtları’nda kullanılmış olan gelişmiş ve işlek dil gerekse komşu ülke kaynaklarında yer alan bilgiler, Türk yazı dilinin başlangıcının çok daha eskiye gittiğini gösterir. Yakın dönemde bulunan yeni yazıtların okunması Türk yazı dilinin tarihini daha da gerilere götürmemizi sağlayacaktır. Ayrıca karşılaştırmalı sesbilim ve biçimbilim çalışmaları ve diğer dillerdeki alıntı sözlerden Türkçenin yaşının ortaya konulması yolunda önemli veriler elde edilmiştir. Türkçeden Sümerceye geçmiş olduğu kanıtlanan 168 Türkçe kökenli sözcük, Sümerce ile Türkçenin yaşıt olduğu görüşünün geliştirilmesini sağlamıştır. Esik kurganı buluntuları arasında yer alan ve MÖ 4’üncü yüzyıla ait olduğu saptanan bir çanaktaki Orhon yazısına benzer harflerle yazılan iki satırlık yazının en eski Türkçe metin olduğu bilinmektedir. Çin yıllıklarındaki bir Hun ağıtına ait iki dize ile birkaç sözcük MS 4’üncü yüzyıl Türkçesi hakkında fikir vermektedir. Ancak, yazınsal metin niteliğindeki ilk büyük metinler Tonyukuk (725), Bilge Kağan (731) ve Köl Tigin (732) adına dikilmiş olan Göktürk Yazıtları’dır. Türk dilinin ilk sözlüğü ve dil bilgisi kitabı Divanü Lugati’t-Türk ise 1072 yılında Kâşgarlı Mahmut tarafından yazılmıştır. Yaklaşık 9 bin sözü içeren eser, yalnızca bir sözlük, yalnızca bir dil bilgisi kitabı değil, aynı zamanda Türk yazı dilinin ve ağızlarının ele alındığı, kültür değerlerinin kayda geçirildiği anıtsal bir kaynaktır. Kâşgarlı Mahmut; Karahanlı, Uygur, Oğuz, Kıpçak, Kırgız ve diğer akraba topluluklarının söz varlığını bir araya getirerek hazırladığı eserine Divanü Lugati’t-Türk, yani Türk Lehçeleri Sözlüğü adını vermiştir. Kâşgarlı Mahmut’un yirmiyi aşkın yazı dilini ve ağzını Türk adı altında toplaması, bilimsel bir gerçekliği ortaya koymaktadır. Büyük ölçüde ortak dil ögelerine dayanan bu yazı dilleri ve ağızlar, zaman içerisinde kendi iç gelişmelerini sürdürerek bugün yazı dilleri ve resmî diller hâline gelmişlerdir.Türklerde genel simge kurtdur

Türk Dilinin Coğrafyası

Yayılma alanı Kuzey Buz Denizi’nden başlayıp Hindistan’ın kuzeyine, Çin Halk Cumhuriyeti’nin içlerinden Avrupa’nın en uç noktasına kadar uzanan yaklaşık 12 milyon kilometrekarelik bu coğrafyada en geçerli dil, Altay dil ailesinin en büyük kolu olan Türk dilidir.

19’uncu yüzyılda ünlü Türkolog Á. H. Vámbéry, Türk dilinin yayılma alanının genişliğini yaptığı gezi sırasında görmüş ve Balkanlardan Mançurya’ya kadar yolculuk yapacak bir kişinin Türk dilini bilmesi durumunda bu yolculuğunu en kolay bir biçimde yapabileceğini, çünkü bu coğrafyada en geçerli dilin Türk dili olduğunu söylemişti. Bugün bu alan daha da genişlemiştir. Özellikle 1960’lı yıllardan itibaren çalışmak ve okumak başta olmak üzere çeşitli nedenlerle endüstrileşmiş Avrupa ülkelerine Türklerin göçmesi sonucunda Türk dilinin yayılma alanı Balkanları da aşarak Atlas Okyanusu kıyılarına ulaşmıştır.

Türk dili, yoğunluğu Orta Asya ve Orta Doğu’da bulunan ve en azından son bin yıldır yerleşik halklar hâlinde olan; Türkiye Cumhuriyeti, Eski Sovyetler Birliği’nden bağımsızlaşmış Azerbaycan, Türkmenistan, Özbekistan, Kazakistan, Kırgızistan gibi Türk Cumhuriyetleri, Balkan Ülkeleri, Rusya Federasyonu, İran, Irak, Afganistan, Çin Halk Cumhuriyeti gibi devletler içinde konuşma dili veya yazı dili olarak yaşayan yirmi yazı dili koluna ayrılmaktadır.

Orta Çağ ile Yeni Çağı Osmanlı İmparatorluğu ve Altın Ordu Devleti gibi büyük coğrafyalara yayılan siyasi birlikler içinde yaşayan bu Türk toplulukları, 20’nci yüzyıl ilk çeyreğine kadar etkili olan klasik yazı dilleri Osmanlı Türkçesi ve Çağataycanın birleştirici karakteriyle güçlü bir yazılı edebiyat ve millî bir halk edebiyatı geliştirmiştir. Dil mirasının çok büyük bir kısmını oluşturan sözcükler, atasözleri, deyimler ve temel kavramlar bu Türk topluluklarının dillerinde ortaktır.

Türk dilinin bu ortak ve bütünleştirici özelliği, konuşma dillerindeki, ağızlardaki farklılıklarına karşın yazılı çeşitli lehçeleri, farklı konuşma dilleri bulunan Arapçanın, Çincenin veya Hintçenin durumu ile benzerlik göstermektedir. Bu dillerin içinde alt diller olarak gelişen birçok farklı ağza karşın tek bir dilin olması gibi, Türkçe de Sovyetler Birliği’nin özel siyasi şartları altında farkları yapay olarak artırılmış yazı dillerine ayrılmıştır. Bu yazı dilleri Türkiye Türkçesi, Azerbaycan Türkçesi, Türkmen Türkçesi, Özbek Türkçesi, Kazak Türkçesi, Kırgız Türkçesi, Tatar Türkçesi, Başkurt Türkçesi, Uygur Türkçesi, Gagavuz Türkçesi, Karakalpak Türkçesi, Kumuk Türkçesi, Karaçay Türkçesi, Balkar Türkçesi, Nogay Türkçesi, Hakas Türkçesi, Altay Türkçesi, Tuva Türkçesi ile Çuvaşça ve Yakutçadır.

Öte yandan büyük çoğunluğu Türkiye Cumhuriyeti vatandaşı olan ve Avrupa Birliği ülkelerine yerleşen yaklaşık 6 milyon Türk bulunmaktadır. Avrupa Birliği üyesi olmayan bazı Avrupa ülkelerinde de önemli ölçüde Türk nüfusu bulunmaktadır. Bu nüfusun önemli bir bölümü, yaşadığı ülkenin vatandaşıdır. Ayrıca Avrupa Birliği’nin yeni üyelerinden Romanya’da, özellikle de Bulgaristan’da bu ülkelerin vatandaşı olarak çok sayıda Türk yaşamaktadır. Makedonya, Kosova gibi diğer ülkelerdeki yerleşik Türklerle birlikte bütün Avrupa kıtasındaki Türk nüfusun 7 milyonu aştığı düşünülmektedir. Avrupa’daki bu nüfusun tamamının dili Türkiye Türkçesidir. Bu ülkelerde Türkler tarafından yayımlanan gazeteler, dergiler, kitle iletişim araçları Türkiye Türkçesini kullanmaktadır.

Çeşitli dönemlerde Arabistan yarımadasındaki ve Kuzey Afrika’daki ülkelere; Güney ve Kuzey Amerika kıtasında başta ABD olmak üzere çeşitli ülkelere ve Avustralya’ya yerleşen konuşurları sayesinde, bugün Türk dili dünyanın dört bir köşesinde yaşayan, konuşulan, kullanılan dil konumuna ulaşmıştır. Uydudan yapılan radyo ve televizyon yayınları, ağ ortamında yayıncılık, yurt dışında da yayımlanan gazetelerimiz ve dergilerimiz, öğretim kurumları ve kurslar aracılığıyla bugün Türk dili yeryüzünde etkin bir biçimde işlevini sürdüren dil konumuna ulaşmıştır.

Bugünün dünya siyasi haritasına bakıldığında farklı yönetimler altında ama sınırdaş ülkelerde yaşayan ve birbirine çok benzer dilleri konuşan Türk soylu halkların dil benzerliğinin yanı sıra çok büyük ölçüde kültür benzerlikleri gösterdiği bilinen bir gerçektir. Anadolu’daki bir halk türküsü Balkanlarda, Orta Doğu’da, Kafkaslarda hatta Orta Asya’da bilinmekte, dinlenmekte ve söylenmektedir. Türk mutfağının sevilen yemeği mantı, boyutları ve adı değişse de Sibirya’dan Çin’e, Orta Asya’dan Anadolu’ya ortak özellikler gösterir. Nasrettin Hoca’nın ünü ve fıkraları Türk soylu halklar arasında yayıldığı gibi, aynı coğrafyada komşu uluslar arasında da yaygınlaşmıştır. Ancak Türk dili konuşurları arasında en dikkat çekici benzerlik söz varlığında ve biçim özelliklerinde kendisini göstermektedir.

Dünyada birçok ülkede bağımsız olarak yürütülen akademik Türkoloji çalışmalarının sonuçlarına göre, bu Türk yazı dilleri, sözlük bilimi ölçütlerine göre sıralanan söz varlığı verilerine göre birbirinin ses dengi hâlindeki sözlere sahiptir. Hiçbiri yabancı dillerden alıntı olmayan temel söz varlığı sayesinde Türk toplulukları araya bir başka iletişim aracı koymadan kendi dilleri aracılığıyla birbirleriyle anlaşabilmektedir.

Bütün bu yazı dillerinde ve lehçelerde sayı adları, zamirler, fiiller ortaktır. Atlas Okyanusu kıyılarından Çin’in içlerine kadar uzanan coğrafyada 220 milyon insan bir, iki, üç, dört/tört, beş, altı, yedi/yeddi/ceti, sekiz, dokuz/tokuz, on diyerek saymaktadır. Birkaç sayı adındaki küçük ses değişikliği dışında bütün sayı adları tam bir ortaklık gösterir. Lehçeler arasındaki bu ses farklılıkları genel farklılıklardır ve düzenli olarak diğer sözcüklerde de görülürler.

Çeşitli alanlar ve kavramlardaki söz varlığına birkaç örnek vermekle yetiniyoruz:

Çevre ve Doğa ile İlgili Adlar:[2]

Türkçe Azerice Özbekçe Kazakça Kırgızca Tatarca Türkmence Uygurca
toprak torpag tuprak toprak topurak tufrak toprak tupraq
dağ dağ tağ tav too tav dağ tağ
ağaç agac agaş agaç agaç yağaç
çiçek çiçək çeçek şeşek çeçek çeçek çeçäk
diken tiken tiken tiken tiken tiken tiken
yaprak yarpag yeprak japırak yafrak yapraq yapraq

Renk Adları:[2]

Türkçe Azerice Özbekçe Kazakça Kırgızca Tatarca Türkmence Uygurca Başkurtça
ak ağ åk ak ak ak āk aq ak
kara gara kara kara kara gara qara kara
sarı sarı sarık sarı sarı sarı sārı seriq harı
kızıl gızıl kızıl kızıl kızıl kızıl gızıl kizil kızıl
boz boz boz boz boz boz boz boz buz

Hayvan Adları:[2]

Türkçe Azerice Özbekçe Kazakça Kırgızca Tatarca Türkmence Uygurca Başkurtça
at at at at at at at at at
kuyruk guyruk kuyruk kuyruk kuyruk koyrık guyruk quyruq koyorok
aslan aslan erslan arıstan arstan arıslan arslan arslan arıslan
koyun goyun koy koy koy goyun qoy kuyın
kuş guş kuş kus kuş guş quş koş
kurt gurd kurt kurt kurt kort gurt qurt kort
turna durna turne tırna turna torna durna turna torna
balık balıg balık balık balık balık beliq balık

Maden Adları:[2]

Türkçe Azerice Özbekçe Kazakça Kırgızca Tatarca Türkmence Uygurca Başkurtça
demir dəmir temir temir temir timir demir tömür timir
altın altun altin altın altın altın altın altun altın
gümüş gümüş kümüş kümis kümüş kömiş kümüş kümüş kömöş
taş daş taş tas taş taş daş taş taş

İnsan Vücudu ile İlgili Adlar:[2]

Türkçe Azerice Özbekçe Kazakça Kırgızca Tatarca Türkmence Uygurca Başkurtça
baş baş baş bas baş baş baş baş baş
dil dil til til til til dil til til
diş diş tiş tis tiş tiş diş tiş tiş
ayak ayak ayak ayak ayak ayak ayak ayaq ayak
kol gol kol kol kol kul gol qol kul
göz göz köz köz köz küz göz köz küz
kulak gulag kulak kulak kulak kolak gulak qulaq kolak


Verilen bu örneklerin yanı sıra Türk lehçelerinde fiillerde de büyük ölçüde ortaklık olduğu bilinmektedir.

Verilen örneklerden de görüleceği gibi, Türk yazı dillerinin sözleri, birbirinden bazen tek bir sesin değişkenliği ile ayrılmaktadır. Türk dilinin bu kollarının bağımsız sınırlara sahip ülkelerde yazı dilleri olarak kullanılması, onları birbirinden bağımsız diller halinde kabul etmemize imkân vermez.

Bu dillerin söz dizimi de aynı yapısal özelliği göstermektedir. Tamlamada tamlayan daima tamlanandan önce gelmektedir. Cümlede ögelerin dizilişi de:

özne + tümleçler + yüklem

biçimindedir. Gagavuz ve Karay Türkçesi gibi az sayıda lehçe dışında bütün Türk lehçelerinde söz dizimi benzerliği kendini göstermektedir.

Ana Dili Konuşurlarına Göre Diller ve Türk Dili

Dillerin nüfus sıralaması ana dili (birinci dil), ikinci dil, yabancı dil konuşurları bakımından birkaç ölçüt göz önünde bulundurularak yapılmaktadır. Ana dili, birinci dil, ikinci dil ve yabancı dil olarak konuşurlar bakımından İngilizcenin 2 milyara yaklaşan bir konuşuru olduğu kestiriminde bulunulmaktadır. Ana dili konuşurları bakımından yapılan sıralamalarda ise Çince farklı lehçeleri olmasına karşın birinci dil olma özelliğine sahiptir. Birbirinden ses, biçim ve söz varlığı özellikleri bakımından ayrılan sekiz ayrı lehçesiyle Çincenin, pek çok lehçesinin yanı sıra Urduca ile birlikte Hintçenin tek dil kabul edildiği ve buna göre dünyada en fazla konuşuru bulunan diller sıralamasında Çincenin birinci, Hintçenin dördüncü dil kabul edilmesi karşısında Türk dili de 220 milyona ulaşan konuşuruyla sıralamada tek bir dil olarak kabul edilmelidir. Bu ölçütlerle Türk dili dünyada en fazla konuşuru bulunan diller arasında beşinci sırada yer almaktadır.

Çince

1.300.000.000 (Sekiz lehçesiyle birlikte.)

İngilizce

427.000.000

İspanyolca

266.000.000

Hintçe

223.000.000 (Bütün lehçeleriyle ve Urduca ile birlikte.)

Türkçe

220.000.000 (Bütün lehçeleriyle birlikte.)

Arapça

181.000.000 (Bütün lehçeleriyle birlikte.)

Portekizce

165.000.000

Bengalce

162.000.000

Rusça

158.000.000

Japonca

124.000.000

Almanca

121.000.000

Fransızca

116.000.000


Dünyada Türk Dilinin Öğretimi

Ana dili konuşurları dışında Türk dili lehçelerinin birinci dil, ikinci dil veya yabancı dil konuşurları da bulunmaktadır. Özellikle Türkiye Türkçesinin pek çok ülkede konuşuru olduğu saptanmıştır. Ethnologue verilerine göre Türkiye Cumhuriyeti dışında 34 ülkede Türkiye Türkçesi konuşuru bulunmaktadır. Konuşur nüfusunun yanı sıra Sovyetler Birliği’nin dağılması, Körfez Savaşı gibi yakın tarihte yaşadığımız olaylar, Türkiye Cumhuriyeti’nin bölgesinde ve dünyadaki önemini artırmış, Türkiye çekim merkezi hâline gelmiştir. Bu gelişmeler, Türkiye Türkçesinin Türk cumhuriyetlerinde ve diğer ülkelerde öğretimi konusunda çeşitli aşamalardaki yeni öğretim kurumlarının, üniversitelerde yeni bölümlerin kurulmasını ve özel dershanelerde kursların açılmasını sağlamıştır.

Ülkelerdeki Türk nüfusun yoğunluğuna ve talebe göre ortaöğretim kurumlarında Türkçenin öğretildiği seksen yedi ülke bulunmaktadır. En az bir ortaöğretim kurumunda Türkçenin öğretildiği bu ülkeler şunlardır: ABD, Afganistan, Almanya, Angola, Arjantin, Arnavutluk, Avustralya, Avusturya, Azerbaycan, Bangladeş, Belçika, Benin, Bosna-Hersek, Brezilya, Bulgaristan, Burkina-Faso, Burma, Çad, Çek Cumhuriyeti, Danimarka, Ekvator Ginesi, Endonezya, Etyopya, Fas, Fildişi Sahilleri, Filipinler, Fransa, Gabon, Gana, Gine, Güney Afrika Cumhuriyeti, Güney Kore, Gürcistan, Hindistan, Hollanda, Irak, İngiltere, Japonya, Kamboçya, Kamerun, Kanada, Kazakistan, Kenya, Kırgızistan, Kongo Demokratik Cumhuriyeti, Kosova, Laos, Letonya, Liberya, Litvanya, Macaristan, Madagaskar, Makedonya, Malavi, Maldiv Adaları, Malezya, Mali, Meksika, Moğolistan, Moldova, Moritanya, Mozambik, Nepal, Nijer, Nijerya, Orta Afrika Cumhuriyeti, Pakistan, Papua Yeni Gine, Polonya, Romanya, Rusya, Senegal, Sırbistan, Sri Lanka, Sudan, Suudi Arabistan, Tacikistan, Tanzanya, Tayland, Tayvan, Togo, Türkmenistan, Uganda, Ukrayna, Ürdün, Vietnam, Yemen

Bazı ülkelerde ortaöğretim kurumlarında Türkçenin öğretilmesinin yanı sıra özel kurslarda da talebe göre Türkçe öğretilmektedir. Kurslarda Türkçe öğretilen kırk altı ülke saptanmıştır. Bu ülkeler şunlardır: ABD, Almanya, Belçika, Beyaz Rusya, Bosna-Hersek, Bulgaristan, Cezayir, Çin, Danimarka, Estonya, Finlandiya, Fransa, Gürcistan, Hollanda, Irak, İngiltere, İrlanda, İspanya, İsveç, İsviçre, İtalya, İzlanda, Japonya, Kırgızistan, Kolombiya, Letonya, Litvanya, Lübnan, Lüksemburg, Makedonya, Malta, Meksika, Mısır, Moğolistan, Norveç, Peru, Polonya, Portekiz, Rusya, Singapur, Slovakya, Slovenya, Şili, Türkmenistan, Vietnam, Yunanistan

Dokuz ülkede Türkçe öğretimin yapıldığı üniversite bulunmaktadır. Bu ülkeler şunlardır: Arnavutluk, Azerbaycan, Bosna-Hersek, Gürcistan, Irak, Kazakistan, Kırgızistan, Romanya, Türkmenistan

Bünyesinde Türkçe öğretilen, Türk dili ve edebiyatı araştırmalarının yapıldığı, Türkoloji bölümlerinin bulunduğu yirmi sekiz ülke vardır. Bu ülkeler şunladır: Almanya, Avustralya, Azerbaycan, Beyaz Rusya, Bosna-Hersek, Bulgaristan, Endonezya, Fildişi Sahilleri, Gürcistan, Irak, İran, İsveç, Japonya, Kamerun, Kazakistan, Kırgızistan, Kolombiya, Kosova, Litvanya, Macaristan, Mısır, Moldova, Romanya, Rusya, Türkmenistan, Ukrayna, Venezuela, Yemen

Sonuç

Bugün Türk dili, yaklaşık 12 milyon kilometre karelik bir alanda 220 milyon nüfusun konuştuğu, yüze yakın ülkede öğretiminin yapıldığı, kökleri tarihin en eski dönemlerine kadar uzanan, 600 bini aşkın söz varlığına sahip bir dünya dilidir. Geçmişi boyunca Çinceden Farsçaya, Arapçadan Macarcaya kadar pek çok dille etkileşim içerisine girmiş olan Türk dilinin bir kolu olarak yalnızca Türkiye Türkçesinin dünya dillerine verdiği sözcüklerin sayısı 11 binin üzerindedir. Genel Türk dili olarak diğer dillere verdiğimiz sözcük sayısı ise 20 binin üzerindedir. Özellikle giyim, yiyecek, askerlik başta olmak üzere hemen her alanda çok sayıda Türk dili kökenli sözcük ile tarihte ve bugün Türk soylu halkların yaşadığı coğrafyalardaki Türk dili kökenli çok sayıda yer adı dünya dillerinde varlığını bugün de sürdürmektedir.

Dünyanın hemen her bölgesinde öğretimi yapılan, bilimsel araştırmalara konu olan, dünya dillerine katkıda bulunan Türk dili, en yaygın ve en köklü dünya dillerinden biridir.

"Dil" ve "Lehçe" tartışması

Türkiye'de Türkî diller ailesinin adlandırılması ve bu dillerin yalnızca bir dil mi yoksa birçok diller mi oldukları hakkında farklı fikirler yaygındır. Türk Dil Kurumu yayınlarında, önceleri "Türk lehçeleri" adı benimsenmişken, sonraları bu ad yanında "Türk dilleri" deyimine de yer verildiği görülmektedir. Ankara Üniversitesi Türk dillerini öteden beri "lehçe" sayar ve "Türk dilleri" deyiminden kaçınır. İstanbul Üniversitesi ise, daha aşırı bir tutumla, "lehçe" deyimini yalnız Çuvaşça ve Yakutça gibi öbürlerinden çok farklı iki Türk dili için kullanmakta, bu diller dışındaki bütün Türk dillerini "lehçe"nin de altında bir konuşma türü ("variety of speech") saydığı "şive" sözü ile adlandırmaktadır. Bu durumda, Türk dillerinin Türkiye'deki adlandırmalarında üç ayrı görüşle karşı karşıyayız demektir:

  1. Türkiye haricinde dünya genelindeki dil biliminin, Türk Dil Kurumunun ve Hacettepe Üniversitesinde Türkolog ve Altayist Prof. Dr. Talat Tekin'nin görüşü: diller,
  2. Ankara Üniversitesi'nin görüşü: lehçeler,
  3. İstanbul Üniversitesi'nin görüşü: Çuvaşça, Yakutça ve Halaçça lehçe, diğerleri şive.

"Lehçe"nin anlamı

Ana madde: Lehçe (dil bilimi)

Dil biliminde bir konuşma türünün dil mi yoksa lehçe (diyalekt) mi olduğunu saptamak için kullanılan tek dil bilimsel ölçüt karşılıklı anlaşılabilirlik ("mutual intelligibility") ölçütüdür. Bu ölçüt, sıradan bir kimsenin dille ilgili şu yalın yargısına dayanır: "Aynı dili" konuşan insanlar birbirlerini anlayabilirler, ya da aksine birbirlerini anlamayan insanlar "ayrı diller" konuşuyorlar demektir.

Örnek: Tıvaca-Türkçe karşılaştırması

  1. Ol en baştay çortkan = O, herkesten önce (en baştan) gitti.
  2. Düün kejee bis kinoteatrga turduvus = Dün akşam (gece) biz sinemada idik (durduk).
  3. Bo nom çookta çaa üngen-dir = Bu kitap yakında çıktı.
  4. Silerde keer deeş üyem çok boldu = Size gelmek için vaktim yok.
  5. Ol deeş akşa tölep bolbas = Onun için para (akça) ödemek olmaz (yazık olur).
  6. Ol surguuldu am-daa doospaan = O, okulu henüz bitirmedi.
  7. Öörenikçiler surguulunga bardılar = Öğrenciler okula gittiler (vardılar).
  8. Nom, stoldun kırında çıdır = Kitap, masa(nın) üstünde duruyor.

Örnek: Altayca-Türkçe karşılaştırması

  1. Ol onçozınañ ozo cortop oturdı = O, herkesten önce gitti.
  2. Keçe eñirde bis kinodo bolgonıbıs = Dün akşam biz sinemada idik.
  3. Bu biçik cûkta çıkkan = Bu kitap yakında çıktı.

Örnek: Hakasça-Türkçe karşılaştırması

  1. Sírerge par kilerge miníñ mâm çoğıl = Size gelmek için vaktim yok.
  2. Anıñ üçün ahça tölirge ayastığ = Onun için para ödemek yazık (olur).
  3. Ol şkolanı am dâ tôspan = O, okulu henüz bitirmedi.

Örnek: Çuvaşça-Türkçe karşılaştırması

  1. Vírenekensem şkula kayríš = Öğrenciler okula gittiler.
  2. Kíneke sítel šinçe vırtat = Kitap, masa(nın) üstünde duruyor.

Yukarıdaki Çuvaşça cümleleri Türk dil bilimi öğrenimi görmemiş, Çuvaşça öğrenmemiş bir Türkün anlayamayacağı derecede farklıdır. Türkçe bilmeyen bir Çuvaşın da bu cümlelerin Türkçe karşılıklarını anlayamayacağı açıktır. O halde, Çuvaşça ile Türkçe arasındaki karşılıklı anlaşılabilirlik oranı azdır ve bunlar iki ayrı dildir. Yani yukarıda karşılaştırılan dillerin arasındaki farklılıklar "lehçe" denilebilmesi için yeterli değildir.[3] kaynak tr.wikipedia

Türkî diller ailesi

Türk dillerinin (   ) yeryüzündeki diğer dil ailelerinin arasındaki yeri.

Toplam 40 ayrı dilden oluşan, 189 milyon ana dili olarak konuşanı ile Türk dilleri ailesi, Altay dilleri grubunda büyük farkla en büyük dil ailesini oluşturur. Yeryüzündeki bütün dil aileleri arasında yedinci büyük dil grubunu oluşturur ve önümüzdeki on yıllar içinde daha da büyüme kapasitesine sahiptir.

Yeryüzündeki Büyük Dil Aileleri:

Türkî Dillerin Coğrafyası

Çin'in batısındaki Türk dilleri

Türkî diller, Doğu ve Güneydoğu Avrupa, Batı, Orta ve Kuzeyasya gibi büyük bir coğrafyaya dağılmıştır. Bu bölge Balkanlar'dan Çin'e, İran'dan Kuzey Denizine kadar uzanır. Asya'nın yaklaşık otuz ülkesinde en az bir Türk dili, sözünü etmeye değer yaygınlıkta konuşulur. Bunun yanında Almanya'da büyük bir azınlık Türkiye Türkçesini ana dili olarak konuşur.

Büyük Türk Dilleri ve Anlaşılabirlik

Türk dillerini konuşanların dörtte üçü, en büyük üç Türk dilinden birini kullanır:


Bir milyondan fazla konuşucusu olan diğer Türk dilleri:

  • Kazakça   16 milyon konuşucu: Kazakistan, Özbekistan, Çin, Rusya
  • Uygurca   20-25 milyon konuşucu: Çin- Sincan
  • Türkmence   8.5 milyon konuşucu: Türkmenistan, Kuzey Iran
  • Kırgızca   5,2 milyon konuşucu: Kırgizistan, Kazakistan, Doğu Türkistan
  • Çuvaşça   2 milyon konuşucu: Rusyanın Avrupa kısmında
  • Başkurtça   2,5 milyon konuşucu: Başkıristan
  • Tatarca   8,8 milyon konuşucu: Merkez Rusyadan Batı Rusyaya kadar
  • Kaşkayca   1,5 milyon konuşucu: İran'ın Fars ve İsfahan ve Huzistan illerinde
  • Gagavuzca   350.000 konuşucu:Moldova Gagavuzya özerk yönetimi,Ukrayna,Romanya,Rusya
  • Tuvaca   400.000 konuşucu: Tuva özerk Cumhuriyeti,Moğolistan Sengel,Doğu Türkistan Altay,Rusya

Sayılar 8/2007 tarihli kaynaklardan alınmışdır. %5 - %10 daha yüksek sayılar gösteren kaynaklar bulmak da mümkündür.

Türkî dilleri konuşanların sayısı birbirini anlayabilen dillerden oluşan gruplara ayrıldığında böyle bir paylaşım ortaya çıkmaktadır.

Anlaşılabilirlik

Neredeyse tüm Türkî dillerinin sesbilim, sözdizim ve şekil bilgisi aynıdır. Yalnızca Çuvaşça, Halaçça ve Yakutça ile Dolganca gibi Sibirya Türk dilleri bu noktalarda farklıdır. Bunun yanında komşu ülkelerin sınırlarında kaynaşmadan ileri gelen ve bazen dil gruplarının sınırlarını da aşan lehçeler bulunur.

Türk dillerini birbirlerini anlayabilen dillerden oluşan gruplara ayrılır. En büyük grup Türkiye Türkçesi, Azerice ve Türkmence'yi içine alan Oğuz grubudur. Diğer gruplar, Uygur, Kıpçak, Ogur, Sibirya ve Argu gruplarıdır. Aynı grubun içinde yer alan dillerin arasındaki fark bir lehçe farkı kadardır, ancak iki farklı gruba ait dilin arasında anlaşabilirliği zorlaştıran ya da imkânsız kılan gramer farkları vardır. Buna rağmen tüm dillerde neredeyse hep aynı kalan birçok sözcük vardır:

Eski Türkçe Türkiye Türkçesi Azerice Türkmence Tatarca Kazakça Özbekçe Uygurca Tuvaca
ana ana ana ene ana ana ona ana ava
burun burun burun burun borın murιn burun burun dumçuk
qol kol qol gol qul qol qo‘l qol hol
yol yol yol ýol yul jol yo‘l yol oruk
semiz semiz semiz semiz simez semiz semiz semiz semis
topraq toprak torpaq topraq tufraq topıraq tuproq tupraq dovurak
qan kan qan gan qan qan qon qan han
kül kül kül kül köl kül kul kül hül
sub su su suw su suw suv su sug
aq ak ağ ak aq aq oq aq ak
qara kara qara gara qara qara qora qara kara
qızıl kızıl qızıl qyzyl qızıl qızıl qizil qizil kızıl
kök gök göy gök kük kök ko‘k kök kök

(Daha fazla örnek için buraya bakınız: Sözlük karşılaştırması)

Türkçe ulusal diller

Türkiye Türkçesi, Azerice, Türkmence, Kazakça, Kırgızca ve Özbekçe, ülkelerinin ulusal dilidir. Bunun yanında bazı özerk Türkî cumhuriyetlerinde ve bölgelerinde resmi dil olarak geçenler vardır: Çuvaşça, Kumıkça, Karaçay-Balkarca, Tatarca, Başkırca, Yakutça, Hakasça, Tuva, Altayca ve Çin'de Uygurca.


Ülkelere göre Türkî diller

Türkî diller Avrupa'nın ve Asya'nın otuz ülkesinde konuşulur. Çizelge alt gruplara ayrılmıştır ve sayılar yalnızca ana dili olarak konuşanları göstermektedir.

Grup ve dilleri Konuşanların
sayısı 		Konuşulduğu ülkeler
OGUR ya da BOLGAR grubu
Çuvaşça 2 milyon Rusya (Çuvaşistan) 2 milyon, Kazakistan 22.000
KIPÇAK grubu
Karaimce ölmek üzere Litvanya 20, Ukrayna <10, Polonya <10
Kumukça 420.000 Rusya (Dağıstan)
Karaçay-Balkarca 300.000 Rusya (Karaçay-Çerkez, Kabardey-Balkar)
Kırım Tatarcası 500.000 Ukrayna 200.000, Özbekistan 190.000, Kırgızistan 40.000, Balkanlar
Tatarca .8.8 milyon Rusya 5.800.000 Özbekistan 470.000, Kazakistan 330.000, Kırgızistan 70.000,
Tacikistan 80.000, Türkmenistan 50.000, Ukrayna 90.000, Azerbaycan 30.000
etnik olarak Tatarlar: 6,6 milyon
Başkurtça 2,5 milyon Rusya 1,8 milyon, Özbekistan 35.000, Kazakistan 20.000
Nogayca 70.000 Rusya (Kuzeykafkas)
Karakalpakça 400.000 Özbekistan
Kazakça 16 milyon Kazakistan 11,7 milyon, Çin 700,000, Özbekistan 800.000, Rusya 650.000, Moğolistan 100.000
Kırgızca 5,5 milyon Kırgızistan 4.5 milyon, Özbekistan 200.000, Çin 200.000
OĞUZ grubu
Türkçe (Türkiye Türkçesi) 83 milyon Türkiye 72.5 milyon, Balkanlar 1 milyon-1.5 milyon, Irak 600.000-3.000.000, Kıbrıs 280.000, Rusya 100.000,
Almanya 2,8 milyon-3.5 milyon, Batı Avrupa 2.000.000, Suriye 200,000-1.5 milyon
Gagavuzca 300.000 Moldavya 170.000, Balkanlar 50.000, Ukrayna 20.000, Bulgaristan 10.000,Rusya
Azerbaycanca 41 milyon Iran 30 milyon, Azerbaycan 9 milyon, Türkiye 500.000, Rusya 2 milyon,
Gürcistan 500.000
Türkmence 7.5 milyon Türkmenistan 4,8 milyon, Iran 2 milyon, Afganistan 750.000, Irak 250.000, Özbekistan 250.000
Ahiskaca 1 milyon Türkiye,ABD,Gürcistan,Rusya,Orta Asya 1 milyon, Iran 2 milyon, Afganistan 500.000, Irak 250.000, Özbekistan 250.000
Horasan-Türkçesi 400.000[kaynak belirtilmeli] Iran ( Horasan ili)
Kaşgayca 1,5 milyon[kaynak belirtilmeli] Iran (Fars, Kuzistan illeri)
Aynallu 7.000 Iran (Markazi, Ardebil ve Zanjan illeri)
Afşarca 300.000 Afganistan (Kabul, Herat), Kuzeydoğu-Iran
Salarca 55.000 Çin (Qinghay ve Gansu illeri)
UYGUR grubu
Özbekçe 28 milyon-30 milyon Özbekistan 25 milyon, Afganistan 2,5 milyon, Tacikistan 1 milyon, Kırgızistan 750.000,
Kazakistan 400.000, Türkmenistan 300.000
Uygurca 20 milyon (Doğu Türkistan) Çin 20 milyon, Kırgızistan 200.000, Kazakistan 200.000
Yugurca 5.000 Çin (Gansu ili)
Ayni (Türk dili) (Japon kavimi Aynu ile ilgisi yoktur) 7.000 Çin (Sincan Uygur Özerk Bölgesi)
SİBİRYA grubu
Yakutça 456.000 Rusya (Yakutistan Özerk Bölgesi)
Dolganca 5.000 Rusya (Taymir Özerk Bölgesi)
Tuvaca 350.000 313 940 Rusya[4] , 31 823 Moğolistan[5], 4 000 Çin
Tofaca ölmek üzere † Rusya (Tuva Özerk Bölgesi)
Hakasça 65.000 Rusya (Hakasya Özerk Bölgesi)
Altayca 75.000 Rusya, Altay Özerk Bölgesi)
Şorca 10.000 Rusya, Altay Özerk Bölgesi
Çulimce 2.500 Rusya, Kuzey Altay Özerk Bölgesi)
ARGU grubu
Halaçça 42.000 İran (merkez il, Kom ve Arak arasında)
TOPLAM - 167,000,000[6]

Tükenmek üzere olan Türkî diller

Bazı diller yalnızca birkaç yaşlı kişi tarafından konuşulmaktadır ve yok olma yolundadırlar. Kaybolmak üzere olan diller şunlardır:

Yalnızca birkaç bin konuşanı kalmış olanlar:

Diğer Türkî diller böyle bir yok olma tehlikesi taşımıyor ve büyük Türk dillerinin konuşucu sayısı giderek artmaktadır.

Türkî dillerin sınıflandırılması

"Ağızlar, yazı dilinin bozulmuş bir şekli değil, onun yanında, fakat ondan bağımsız olarak yaşayan ve nesiller boyu devam edegelen dil değerleridir."[7] "Bugün Anadolu’nun birçok yer, köy, oba, dağ, ırmak ve saire adları, Türkî boy, uruğ ve soylarına izafe edildiklerinden bu eski Türkî hatıralarını muhafaza ettikleri gibi, eski gelenek ve görenekler de silinip ortadan kalkmamıştır. Hele şive ve ağız malzemesi bakımından, Türkî kabilelerin, uruğlarının ve sairenin, Türk dili tarihinde unutulmaz hizmetleri vardır."[8]

Sınıflandırma sorunları

Dillerin benzerliğinden ve tarihte birbirlerinden çok etkileşmiş olmalarından dolayı, Türk dil grubunun sınıflandırılması kolay değildir. Ayrıca Türk halklarının geçmişteki göçebe yaşam tarzı coğrafi sınırlar çizilmesini de zorlaştırır. Bu yüzden farklı sınıflandırmalara rastlamak mümkündür. Çoğu, Rus dil bilimcisi Aleksander Samoiloviç'in 1922'de yaptığı sınıflandırmanın üzerine kurulmuştur. Dil ailelerindeki sınıflandırmaların genellikle genetik bilgilere dayanarak yapılmasına rağmen, Türkî dil grubunda coğrafi dağılım daha büyük rol oynamaktadır.

Çuvaşçanın ayrımı

Çuvaşça, çoktan ölmüş eski Ön Bulgar dili ile birlikte diğer Türkî dillerine daha uzak kalan Bolgarca dalını oluşturur. Bazı bilimciler, diğer Türkî dillerden farklı olduğu için Çuvaş dilini gerçek Türkî dil olarak tanımazlar. Bu büyük farkın, diğer Türkî dillerinden daha erken ayrılmasından kaynaklanmış olup olmayacağı sorusu henüz yanıtlanamamıştır. Bu farklardan birisi diğer Türkî dillerde sonu /-z/ ile biten sözcüklerin /-r/ ile bitmesidir:

Çuvaşca "tahar", ama Nogayca "togiz" – ("dokuz")
Çuvaşca "kör", ama Türkçe "köz"

Çuvaşça, Rusya'nın Avrupa tarafında, Moskova'nın doğusunda Çuvaşistan'da 1 milyon kişi tarafından konuşulur. Başkurtistan ve Tataristan'daki konuşucuları ile birlikte toplam 1,8 milyon konuşanı vardır. Çuvaşlar Hıristiyan-Ortodoks'tur ve Kiril alfabesi'ni kullanırlar, Çuvaşça dergiler, gazeteler, radyo ve TV programları vardır. Kendilerini kültürel ve tarihsel olarak İdil Bulgarlarının torunları olarak görürler.

Halaçcanın ayrımı

Diğer Türkî dillerine en uzak kalan Halaç dilidir. Dil bilimcisi Gerhard Doerfer'in görüşüne göre Halaç, Türkî dillerinin Argu grubunun son üyesidir. Türkî-i Kadim'den çok erken ayrılmış ve 13. yüzyılda İran'da, etrafı Farsça konuşanlarla çevrili kalmıştır. (Yani ETHNOLOGUE 2005'te[9] iddia edildiği gibi, Azerice ile yakın akrabalığı yoktur). Halaç bugün 40.000 kişi tarafından İran'ın Kom ve Akar illerinde konuşulur ve İran'daki Türkî diller arasında en ilginçlerindendir. Diğer dillerden ayrı kalması ve Farsça'dan etkilenmesine rağmen, ana dilden parçalar korumuştur. Ancak sesi Farsça'ya benzer.

Ötekiler

Türkî dillerin öteki dört grubu günümüzdeki coğrafi dağılımlarına göre değil, eski kavimlerin dağılımına göre sınıflandırılmıştır. Böylece;

  • Kıpçakî: Kuzeybatı Türkî dili
  • Oğuzca: Güneybatı Türkî dili
  • Uygurî: Güneydoğu Türkî dili
  • Sibirya Türkî dili diye ayrılırlar.

Yakutça ve Dolganca da uzun süre ayrı kalmalarından dolayı diğer Türkî dillerden farklıdır. Bu diller zamanla daha çok Tunguz ve Moğol dillerine yaklaşmışlardır, diğer dillerdeki Arapça ve Farsça sözcükler bunlarda bulunmaz.

Müslüman Türkî halklarının dillerinin benzemesinde, İslam'a geçişle birlikte Arapça ve Farsça'dan etkilenmiş olmalarının da payı vardır. Eski Sovyetler Birliği'nde yaşayanlar Rusça'dan da etkilenmişlerdir.

Özellikle Tanzimat döneminden sonra Türkiye Türkçesi, Fransızca'dan pek çok terim almıştır. Bunların yanında son dönemde İngilizce'den de Türkiye Türkçesine pek çok sözcük girmiştir. Ancak Cumhuriyet'in kurulmasından sonra Atatürk tarafından TDK'nin kurulmasıyla birlikte Türkçe'de öze dönüş süreci başlamıştır.

Modern dil biliminde sınıflandırma

En son verilere göre (Johanson, Lars & Éva Agnes Csató, eds. (1998). The Turkic languages. London: Routledge), Türkî dil grubunun sınıflandırması şu şekilde yapılır (konuşucu sayıları 2006 yılına göre verilmiştir):

Ana Türkî dil

sözcük

Sınıflandırmanın kriterleri

Üstteki sınıflandırmada coğrafi dağılımın yanı sıra geleneksel dil biliminin kriterleri de dikkate alınmıştır:

  • Ogur dil grubundaki /-r/ yerine /-z/ kullanılması, bu dil grubunu diğerlerinden ayırır.
  • Sibirya-Türkî dillerini diğerlerinden farkına bir örnek: Tuvaca dilinde "adak", Yakutça "atah" diğerlerinde ise "ayak" denir. Yalnızca Halaç dilinde "hadak" denir.
  • Oğuz dil grubu diğerlerinden sonek başlatan /G/'nin eksik olmasıyla ayrılır. Örnek: "kalan" (kalmak), diğer Türkî dillerinde "kalGan"; "bulanmak", diğerlerinde "bulGanmak".
  • Sonekin sonuna eklenen /G/ güneydoğu Türkî grubunu kuzeybatı grubundan ayırır: Uygurca "taglik" ama Tatarca "tawlı" – (dağlık).

Sözlük karşılaştırması

Bu tablo, önemli sözcükleri farklı Türk dillerinde karşılaştırır, böylece Çuvaşça'nın ve Yakutça'nın farklığını ve diğerlerinin birbirine yakınlığını görmemizi sağlar. Bazı sözcüklerin tabloda eksik olması, o dilde o sözcüğün varolmadığı anlamına gelmez. Bazı dillerde bazı sözcükler farklı etimolojik kökten gelirler ve bu yüzden karşılaştırılması anlamlı değildir.

  Eski Türkçe Türkiye Türkçesi Türkmence Tatarca Kazakça Özbekçe Uygurca Yakutca Çuvaşca
  ata ata   ata   ota ata   atte
  ana anne/ana ene ana ana ona ana   anne
  o'gul oğul oğul ul, uğıl ul o'gil oğul uol ıvăl
  er(kek) erkek erkek ir erkek erkak är(käk) er ar, arşçin
  kyz kız gyz qız qιz qiz qiz ky:s he'r
  kiši kişi kişi keşe kisi   kişi kihi şçin
  kelin gelin geli:n kilen kelin kelin kelin kylyn kilen
  Eski Türkçe Türkiye Türkçesi Türkmence Tatarca Kazakça Özbekçe Uygurca Yakutca Çuvaşca
  jürek yürek ýürek yöräk jürek yurak yüräk süreq ıratu
  qan kan ga:n qan qan qon qan qa:n jon
  baš baş baş baş bas   baş bas pušç
  qyl kıl qyl qıl kyl kyl qil kyl χe'le'r
  köz göz göz küz köz ko'z köz kos kör
  kirpik kirpik kirpik kerfek kirpik kiprik kirpik kirbi: χurbuk
  qulqaq kulak gulak qolaq qulaq quloq qulaq gulka:k hălha
  burun burun burun borın murιn burun burun murun sămsa;
  qol kol gol qul qol qo'l qol qol hul
  el(ig) el el     al(qan) ili: ală
  barmak parmak barmak barmaq   barmoq barmaq    pürne
  tyrnaq tırnak dyrnaq tırnaq tιrnaq tirnoq tirnaq tynyraq  
  tiz diz dy:z tez tize tizza tiz tüsäχ  
  baltyr baldır baldyr baltır baldyr boldyr baltir ballyr  
  adaq ayak aýaq ayaq ayaq oyoq ayaq ataq  
  qaryn karın garyn qarın qarιn qorin qor(saq) qaryn hırăm
  Eski Türkçe Türkiye Türkçesi Türkmence Tatarca Kazakça Özbekçe Uygurca Yakutca Çuvaşca
  at at at at at ot at at ut
  siyir sığır sygyr síır (sıyır) siyιr sigir seyir    
  yt it it et iyt it it yt jyda
  balyq balık balyk balıq balιq baliq beliq balyk pulă
  bit bit bit bet biyt bit pit byt pıjdă
  Eski Türkçe Türkiye Türkçesi Türkmence Tatarca Kazakça Özbekçe Uygurca Yakutca Çuvaşca
  ev ev öý öy üy uy öy   av
  otag otağ otaq   otaq otoq otağ otu:  
  yol yol yo:l yul jol yo'l yol suol şçăl
  köprüq köprü köpri küpar köpir ko'prik kövrük kürpe  keper
  oq ok ok uk   o'q oq oχ ugu
  ot ot ot ut ot o't ot uot vot
  kül kül kül köl kül kul kül kül kö'l
  suv su suw syw suw suv su ui syv
  kemi gemi gämi kimä keme kema kemä   kime
  köl göl köl kül köl ko'l köl küöl külĕ
  atov ada ada atan aral orol aral   ută
  küneš güneş gün qoyaş kün   kün kün (quyaş) hĕvel
  bulut bulut bulut bolıt bult bulut bulut bylyt pĕlĕt
  yulduz yıldız ýyldyz yoldız zhuldιz yulduz yultuz sulus şçăltăr
  topraq toprak toprak tufraq topιraq tuproq tupraq toburaχ tăpra
  töpü tepe depe tübä töbe tepa töpä töbö tüpe
  yağac ağaç agaç ağaç ağaš   yağaç   jyvăşç
  tenri tanrı taňry täñre     täñri tanara tură
  Eski Türkçe Türkiye Türkçesi Türkmence Tatarca Kazakça Özbekçe Uygurca Yakutca Çuvaşca
  uzun uzun uzyn ozın uzιn uzun uzun uhun vărăm
  yany yeni yany yaña janga yangi yeñi sana şĕnĕ
  semiz semiz semiz simez semiz semiz semiz emis samăr
  tolu dolu do:ly tulı tolι to'la toluq toloru tulli
  aq ak ak aq aq oq aq    
  qara kara gara qara qara qora qara χara χura
  qyzyl kızıl gyzyl qızıl qızıl qizil qizil kyhyl χĕrlĕ
  kök gök gök kük kök ko'k kök küöq kăvak
Sayılar Eski Türkçe Türkiye Türkçesi Türkmence Tatarca Kazakça Özbekçe Uygurca Yakutca Çuvaşca
1 bir bir bir ber bir bir bir bi:r pĕrre
2 eki iki iki ike yeki ikki ikki ikki ikkĕ
4 tört dört dö:rt dürt tört to'rt töt tüört tăvattă
7 yeti yedi yedi cide jeti yetti yättä sette şiççĕ
10 on on o:n un on o'n on uon vunnă
100 yüz yüz yü:z yöz jüz yuz yüz sü:s şĕr
Şahıs Zamirleri
Türkiye Azerbaycan Türkmen Özbek Yeni Uygur Başkırt Tatar Kazak Kırgız Yakut Çuvaş
ben mən men men män min min men men min epĕ / ep
bana mənə maňa menga maña miñä miña mağan maga miexe / miexeğe mana
beni məni meni meni meni mine mine meni meni miigin mana
bende məndə mende menda mändä / meniñdä mindä mindä mende mende - manra
benden məndən menden mendan mändin / meniñdin mindän minnän menen menden miigitten manran
benim mənim meniň mening meniñ mineñ minem meniñ menin miene man / manăn
benimle mənimlə men bilen / meniň bilen men bilan / mening bilan män bilen / meniñ bilän mineñ menän minem belän menimen men menen miiginen manpa
Türkiye Azerbaycan Türkmen Özbek Yeni Uygur Başkırt Tatar Kazak Kırgız Yakut Çuvaş
sen sən sen sen sän hin sin sen sen en esĕ / es
sana sənə saňa senga saña hiñä siña sağan saga eyiexe / eyiexeğe sana
seni səni seni seni seni hine sine seni seni eyigin sana
sende səndə sende senda sändä / seniñdä hindä sindä sende sende - sanra
senden səndən senden sendan sändin / säniñdin hindän sinnän senen senden eyigitten sanran
senin sənin seniň sening seniñ hineñ sineñ seniñ senin eyiene san / sanăn
seninle səninlə sen bilen / seniň bilen sen bilan / sening bilan sän bilän / seniñ bilän hineñ menän sineñ belän senimen sen menen eyiginen sanpa
Türkiye Azerbaycan Türkmen Özbek Yeni Uygur Başkırt Tatar Kazak Kırgız Yakut Çuvaş
siz siz siz siz siz / sili heź sez siz siz en esir / esĕr
size sizə size sizga sizgä / siligä heźgä sezgä sizge sizge eyiexe / eyiexeğe sire
sizi sizi sizi sizni sizni / silini heźźe sezne sizdi sizdi eyigin sire
sizde sizdə sizde sizda sizdä / silidä heźźä sezdä sizde sizde - sirĕnte
sizden sizdən sizden sizdan sizdin / silidin heźźän sezdän sizden sizden eyigitten sirĕnten
sizin sizin siziň sizning sizniñ / siliniñ heźźeñ sezneñ sizdiñ sizdin eyiene sirĕn
sizinle sizinlə siz bilen / siziň bilen siz bilan / sizning bilan siz bilän / sizniñ bilän / sili bilän heźźeñ menän sezneñ belän sizben siz menen eyiginen sirĕnpe
Türkiye Azerbaycan Türkmen Özbek Yeni Uygur Başkırt Tatar Kazak Kırgız Yakut Çuvaş
o o ol u u ul ul ol al kini văl / ul
ona ona oňa unga uniñğa uğa aña oğan aga kiniexe ăna
onu onu onu uni uni unı anı onı anı kinini ăna
onda onda onda unda unda / uniñda / anda unda anda onda anda - unra / unta
ondan ondan ondan undan undin / uniñdin / andin undan annan onan andan kinitten unran / untan
onun onun onuň uning unuñ unıñ anıñ onıñ anın kiene un / unăn
onunla onunla o bilen / onuň bilen u bilan / uning bilan u bilän / unuñ bilän unıñ menän anıñ belän onımen al menen kininen unpa
Türkiye Azerbaycan Türkmen Özbek Yeni Uygur Başkırt Tatar Kazak Kırgız Yakut Çuvaş
biz biz biz biz biz beź bez biz biz bihigi epir / epĕr
bize bizə bize bizga bizgä beźgä bezgä bizge bizge bihiexe / bihiexeğe pire
bizi bizi bizi bizni bizni beźźe bezne bizdi bizdi bihigini pire
bizde bizdə bizde bizda bizdä beźźä bezdä bizde bizde - pirĕnte / pirte
bizden bizdən bizden bizdan bizdin beźźän bezdän bizden bizden bihigitten pirĕnten / pirten
bizim bizim biziň bizning bizniñ beźźeñ bezneñ bizdiñ bizdin bihiene pirĕn
bizimle bizimlə biz bilen / biziň bilen biz bilan / bizning bilan biz bilän / bizniñ bilän beźźeñ menän bezneñ belän bizben biz menen bihiginen pirĕnpe
Türkiye Azerbaycan Türkmen Özbek Yeni Uygur Başkırt Tatar Kazak Kırgız Yakut Çuvaş
siz siz siz senlar silär / sänlär heź sez sender siler ehigi esir / esĕr
size sizə size senlarga silärgä / sänlärgä heźgä sezgä senderge silerge ehiexe / ehiexeğe sire
sizi sizi sizi senlarni silärni / sänlärni heźźe sezne senderdi silerdi ehigini sire
sizde sizdə sizde senlarda silärdä / sänlärdä heźźä sezdä senderde silerde - sirĕnte
sizden sizdən sizden senlardan silärdin / sänlärdin heźźän sezdän senderden silerden ehigitten sirĕnten
sizin sizin siziň senlarning silärniñ / sänlärniñ heźźeñ sezneñ senderdiñ silerdin ehiene sirĕn
sizinle sizinlə siz bilen / siziň bilen senlar bilan silär bilän / sänlär bilän heźźeñ menän sezneñ belän sendermen siler menen ehiginen sirĕnpe
Türkiye Azerbaycan Türkmen Özbek Yeni Uygur Başkırt Tatar Kazak Kırgız Yakut Çuvaş
onlar onlar olar ular ular ular alar / ular olar alar kiniler vĕsem / vălsem
onlara onlara olara ularga ularğa ularğa alarğa olarğa alarga kinilerge vĕsene
onları onları olary ularni ularni ularźı alarnı olardı alardı kinileri vĕsene
onlarda onlarda olarda ularda ularda ularźa alarda olarda alarda - vĕsenche
onlardan onlardan olardan ulardan ulardin ularźan alardan olardan alardan kinilerten vĕsenchen
onların onların olaryň ularning ularniñ ularźın alarnıñ olardıñ alardın kiennere vĕsen / vĕsenĕn
onlarla onlarla olar bilen ular bilan ular bilän ular menän alar belän olarmen alar menen kinilerinen vĕsempe

Türkî dillerinin yazımında kullanılmış olan alfabeler

  • En eski Türkî yazıları Orhun-Yenisey runlarıdır. Bunların çoğu 7. ve 8. yüzyıldan kalmadır. Bu yazı, eski Germen runlarına benzediği için Run olarak adlandırılır, ama aralarında akrabalık yoktur.Sadece şeklî münasebet vardır.
  • Asıl yazı geleneği 10. yüzyılın sonlarında ve 11. yüzyılın başlarında Güneydoğu Türkî halklarda, Karahanlılar döneminde, Türkî-i Kadimin bir lehçesi olan Karlukça ile gelişir.
  • Güneybatı Türkî dillerinin yazıya alınması, 10. ve 11. yüzyılda Selçuklu dili ile başlar. Kardeş diller olan Eski Osmanlıca ve Eski Azeri dillerinden günümüz Türkiye Türkçesi ve Azerice gelişmiştir.
  • 14. yüzyılın Harezm Türkîsi de Güneybatı Türkî dillerine mensuptur. Bu dilden günümüz Horasanca ve Türkmence gelişmiştir.
  • Kuzeybatı Türkî dillerine ait en eski belgeler, Kumanca dili ile yazılmış olan Codex Cumanicus'dur ve 14. yüzyıldan kalmadır. Bu dilin günümüzdeki torunları Tatarca ve Başkırcadır.
  • İdil Bulgarları dilinde yazılmış en eski yazılar 13. ve 14. yüzyıldan kalmadır. Bu dilden ya da buna yakın bir dilden Çuvaş dili gelişmiştir.
  • Güneydoğu Türkî dillerinden olan Çağatayca yazıların 15. yüzyıla dayanan örnekleri bulunmuştur. Çağatayca günümüz Uygurca ve Özbekçe'sinin temelini oluşturur.

Türkî dillerinin yazılışları

  • 1924-1930 yılları arasındaki sürede başka Türkî dilleri de, önce yalnız Azerice'de kullanılan latin alfabesi ile yazılmaya başlandı.
  • 1936-1940 yıllarında Rus bölgelerinde, Türkî dillerince değiştirilmiş bir Kiril alfabesi kullanılmaya başlanmıştır. Arap ve Latin alfabesi kullanan Türkî dilleri birbirlerıne daha da yakınlaşırken, Kiril alfabesi kullanan diller farklılaşmışlardır. Dillerin farklılaşarak ayrı diller haline gelmesi desteklenmiştir.
  • 1990'lı yıllarda Sovyetler Birliği'nin yıkılmasıyla yeni Türkî cumhuriyetleri kurulmuştur. Bu ülkeler, yani Azerbaycan, Kazakistan, Kırgızistan, Türkmenistan ve Özbekistan, 2005 yılına kadar Türkî dillerine uygun bir ortak Latin alfabeye geçmek için antlaşma imzalamışlardır. Amaç Türkî kültür mirasının korunmasıdır. Ayrıca diğer ülkelerde yaşayan Türkî azınlıkların 2010'a kadar bu ortak alfabeye katılmaları gerektiğine karar verilmiştir.

Kaynaklar

  • "Dil" ve "Lehçe" tartışması bölümünün kaynağı Prof.Dr.Talat Tekin'in makalesi: Türk Dilleri Ailesi
  • 180 milyon - Ana dil & 200 m'lyon toplam ifadesinin kaynağı: Katzner, Kenneth (March 2002). Languages of the World, Third Edition. Routledge, an imprint of Taylor & Francis Books Ltd.. ISBN 978-0-415-25004-7.
  • Demir, Nurettin 2006. “Türkiye’de Dil-Lehçe-Sive-Agız Tartısmaları”, Recent Changes in the Turkish Language Debate, Bilgi Üniversitesi, 3-4.12.2004, İstanbul.
  • Akar, Ali, Türk Dili Tarihi, Dönem-Eser-Bibliyografya,Ötüken Yayınları, Yayın Nu: 597, Kültür Serisi: 272, ISBN: 975-437-517-8. İstanbul, 2005, 339 s.
  • Johanson, Lars and Eva Agnes Csató: The Turkic Languages. Routledge, London 1998. ISBN 0-415-08200-5
  • Öztopçu, Kurtuluş: Dictionary of the Turkic Languages. Routledge, London 1996, 1999. ISBN 0-415-14198-2
  1. ^ Gordon, Raymond G., Jr. (ed.) (2005). "Ethnologue: Languages of the World, Fifteenth edition. Language Family Trees - Altaic". Erişim tarihi: 2007-03-18. 
  2. ^ a b c d e Akalın, Prof.Dr. Şükrü Halûk. "Türk Dili: Dünya Dili" (PDF). Erişim tarihi: 06 Ekim 2011.  Bilinmeyen parametre |yayımlayan= görmezden gelindi (yardım); Tarih değerini gözden geçirin: |erişimtarihi= (yardım)
  3. ^ TÜRK DİLLERİ AİLESİ Prof. Dr. Bartu Freedom
  4. ^ http://gov.tuva.ru/page.aspx?id=18
  5. ^ http://www.toollogo2010.mn/doc/Main%20results_20110615_to%20EZBH_for%20print.pdf
  6. ^ http://www.vistawide.com/languages/language_families_statistics1.htm
  7. ^ Liyons, 1968: 35
  8. ^ Caferoğlu, 1947: 79
  9. ^ http://www.ethnologue.com/

Ayrıca bakınız

Dış bağlantılar

Dinlenebilir örnekler

Dil Dinlenebilir örnekler
Azerice Z.Xanbabayeva - Azerbaycan
Türkmence Çınar Övezowa -Dinle
Özbekçe Şahzoda - Kelasan

Oybek ve Nigora - Sen uçun

Uygurca Şahrizoda - Oynasun

Gul Yaru -Ala şapka

Kazakça NNBek -Kızdar ay
Başkırca Zemfira - Qayda
Kırgızca -Jalgan (Yalan), = Saparbek Isakov - Tutamas
Tatarca TNV - Tatar tarixı
Karakalpakça Nargiza -Sensiz
Nogayca Nogay Orda
Yakutça SakaTV
Tuvaca Tuva Şamanları
Çuvaşça Bir çuvaş çocuk Amarelis çiçeğini tanıtıyor

Şablon:Link KM

"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Türk_dilleri&oldid=12339304" sayfasından alınmıştır