Lütfi Ömer Akad

Vikipedi, özgür ansiklopedi
Lütfi Ömer Akad
Lütfi Akad Levent'teki evinde, 7 Temmuz 2010
DoğumMehmet Lütfi
2 Eylül 1916(1916-09-02)
İstanbul, Osmanlı İmparatorluğu
Ölüm19 Kasım 2011 (95 yaşında)
İstanbul, Türkiye
Defin yeriUlus Mezarlığı, İstanbul
EğitimGalatasaray Lisesi (1938)
İstanbul Yüksek İktisat ve Ticaret Okulu Maliye Bölümü (1942)
MeslekFilm yönetmeni, senarist, akademisyen
Etkin yıllar1945-2011
EvlilikŞükran Akad
Çocuk(lar)Ömer Akad

Mehmet Lütfi Akad[1] (2 Eylül 1916, İstanbul - 19 Kasım 2011, İstanbul), Türk film yönetmeni, senarist, akademisyen.

Türk sinemasının "Koca Çınar"ı olarak bilinen Akad,[2] 1950'li yıllara değin tiyatrocuların egemenliğinde kalmış olan Türk sinemasının, tiyatrodan bağımsız hâle gelmesini sağlayan önemli isimlerden biri olmuştur. “Sinemacılar Kuşağı”nın ilk temsilcilerinden olan Akad, kendinden önceki sinemacılardan farklı olarak sinemanın kendine özgü dilini ve olanaklarını araştırıp geliştirmiş, imza attığı yapıtlarla kendinden sonra gelen birçok yönetmeni etkilemiş, onlara örnek olmuştur.[3]

1948 yılında Vurun Kahpeye ile başladığı yönetmenliğini halk masalları uyarlamalarıyla sürdürmüş, polisiye filmleriyle sinema dilini geliştirmiştir. Ayrıca belgeseller çekip senaryo yazarlığı yapmıştır. Yazdığı Işıkla Karanlık Arasında adlı deneme otobiyografisi Türk sinemasının başlangıç ve gelişim kesitinin görülebildiği ilginç bir yapıttır. Kitabın ilk bölümü şöyle bitiyor: Bellek denen seksen altı yıllık o tıkış tıkış istiften sinema ile ilgili silinmemiş imleri ayıklayıp yazmaya çalışacağım. Bunlardan bir sonuç çıkarmak, bir yoruma varmak işim olmayacak. Söyleyebileceğim tek şey şu: “İşte elli yedi yıllık sinema serüvenimin, yaşamımda ışıkla karanlık arasında bıraktığı izlenimler bunlar.”[4]

Hayatı[değiştir | kaynağı değiştir]

Ağaçlı'daki evinde Lütfi Akad, 2002.

Akad, Halep'ten İstanbul'a göç etmiş bir babayla (Ömer)[5] İzmitli bir annenin (Selma)[6] oğludur. Sainte Jeanne d'Arc Fransız Okulu ve Galatasaray Lisesinde öğrenim gördü. Ortaöğrenim yıllarında okul atölyesinde resim, halkevlerinde tiyatro ile yakından ilgilendi ve çalıştı. 1942'de İstanbul Yüksek İktisat ve Ticaret Okulunun Maliye Bölümünü bitirdi. Yüksekokuldan sonra tarih özel ilgi alanı oldu. Askerliğini tamamladıktan sonra bir süre bankacılık yaptı. 1946'da çeşitli dergilerde sinema ve tiyatro üzerine yazıları yayımlandı. O yıl yeni kurulan Sema Film'de mali danışmanlığın yanı sıra yapım yönetmenliğine de başladı ve kuruluşun ilk filmi olan Unutulan Sır'da çalıştı. 1947'de Lale Film'e, ertesi yıl da Erman Film'e geçti. Burada çalıştığı sırada, yönetmen Seyfi Havaeri'nin Damga adlı filminin eksik kalan bölümlerini çekti.[7] Bu işte gösterdiği başarı üzerine Halide Edip Adıvar'dan uyarlanacak olan Vurun Kahpeye'nin senaryo yazarlığı ve yönetmenliği ona verildi.

Romanın sinemaya uygun yapısından da ustaca yararlanarak hareketli bir sinema diliyle gerçekleştirdiği Vurun Kahpeye (1949), Akad'ın ilk yapıtı olmasına karşın övgüyle karşılandı ve dönemin yüksek gişe geliri sağlayan filmlerinden biri oldu. Akad 1950'de Ekrem ve Cemal Reşit Rey kardeşlerin aynı adlı operetinden uyarlanan Lüküs Hayat'ı, ertesi yıl da Tahir ile Zühre ve Arzu ile Kamber filmlerini çekti. Irak'ta, aynı teknik ekip ve aynı oyuncularla gerçekleştirilen bu iki film, Türk sinemasının dış pazara açılma çabasıydı; ancak, bu girişim başarısızlıkla sonuçlandı. Daha sonra Kemal Film'e geçen Akad, 1952'de ilk önemli yapıtı olan Kanun Namına'yı çekti.

Kanun Namına'nın Türk sinemasının gelişimi içinde önemli bir yeri vardır. Gerçek bir polisiye olay üzerine kurulan filmde kamera ilk kez tiyatro dekorundan gerçek dünyaya çıkıyor ve film, tiplemesi, çevre seçimi, kamera hareketleri, dinamik kurgusu ve ulaştığı gerçekçilikle o güne değin yapılmış filmlerden farklı bir sonuca ulaşıyordu. Ayhan Işık’ı üne kavuşturan film, Akad’ın başyapıtlarından biridir.[7]

Akad'ın aynı yıl çektiği İngiliz Kemal Lawrense Karşı adlı film hareketliliğin ötesinde önemli bir özellik taşımıyordu. Gene gerçek bir olaydan yola çıkarak çekilen 1953 yapımı İpsala Cinayeti / Altı Ölü Var ise ustalıklı anlatımına karşın, Kanun Namına ile karşılaştırılıp ağır tempolu bir film olarak eleştirildi. Akad gene 1953 tarihli Katil'in ve Çalsın Sazlar, Oynasın Kızlar'ın ardından 1954'te, Amerikan gangster filmlerinden etkiler taşıyan Öldüren Şehir'i çekti.

Art arda yaptığı birkaç filmden sonra Akad, Yaşar Kemal'in bir öyküsüne dayanan Beyaz Mendil (1955) ile ilk kez köye yöneldi. Konunun ele alınışı ve oyuncu yönetimiyle, gerçekçi bir çalışma olan ve olumlu eleştiriler alan bu yapıtı, Akad'ın çeşitli yapımevleri için çektiği filmleri izledi. Bu dönemin en çok tartışılan filmiyse, Attila İlhan'ın senaryosuyla Akad'ın anlatımının bağdaşamaması yüzünden başarısız olan 1959 yapımı Yalnızlar Rıhtımı'ydı. İstanbul tulumbacıları üzerine ilginç bir film olan Yangın Var'ı (1960) ve gene bir dizi iş filmini Akad'ın en önemli filmlerinden biri sayılan Üç Tekerlekli Bisiklet (1961) izledi. Akad, ilk dönem filmlerindeki gibi bir kent dekoru içinde titiz bir mekân çalışması yaptığı bu filmden sonra bir süre yönetmenlik yapmadı. 1966'ya değin süren bu dönem sırasında çeşitli senaryolar yazdı; aralarında Tanrının Bağışı Orman'ın da (1964) bulunduğu bazı belgesel filmler çekti.

Akad 1966'da, Türk sinemasında yeni bir dönüm noktası oluşturan Hudutların Kanunu'nu çekti. Yılmaz Güney'le birlikte çalıştığı bu filmde Anadolu'nun güneydoğu yöresini ve kaçakçılık konusunu yarı belgesel bir yaklaşımla ele aldı, en küçük ayrıntının bile üzerinde durarak sağlam bir yapı oluşturdu. Ertesi yıl, kan davası temasını işleyen Ana ve düşman iki aşiret içinde gelişen bir aşk öyküsünü anlatan Kızılırmak-Karakoyun'u gerçekleştirdi. Folklorik ögelerin yoğun biçimde yer aldığı bu üç film sonradan Anadolu Üçlemesi olarak adlandırıldı.

Gene 1967 yapımı Kurbanlık Katil, Akad'ın yönetimi ve Yılmaz Güney'in güçlü oyunuyla Türk sinemasının güçlü çalışmalarından biri oldu. Sait Faik'in bir öyküsünden uyarlanan Vesikalı Yarim (1968), Akad'ın kent yaşamı üzerine yaptığı önemli filmlerden biriydi. Bu başarı çizgisi Kader Böyle İstedi'de (1968) sürdü. Daha sonra aralarında Orhan Gencebay'lı ve Zeki Müren'li "şarkıcı filmleri"nin de bulunduğu piyasa filmleri yapan Akad 1972'de, gene Sait Faik'ten uyarladığı, sağlam yapısı ve tema çeşitliliğiyle dikkati çeken Irmak ile, bir katilin öyküsünün psikolojik boyutuyla işlendiği Yaralı Kurt'u gerçekleştirdi. Gökçe Çiçek'te (1973) ise göçebelik ile toprağa yerleşme arasında bocalayan iki Türkmen obasındaki yaşamı anlattı.

Gelin (1973), Düğün (1973) ve Diyet (1974), köyden kente göç sorununu ele alan ve daha başından bir üçleme olarak tasarlanmış yapıtlardı. Gelin ve Düğün, göçle başlayan bir değişimin ve bu değişim içindeki var olma savaşının farklı açılardan işlenmiş öyküleriydi. Bu iki filmin devamı sayılabilecek Diyet ise büyük kente göç edenlerin sorunlarını işçi kesimindeki yansımalarıyla veriyordu. Düğün, Akad'a 1974 Antalya Altın Portakal Film Festivali'nde En İyi Film ve En İyi Yönetmen Ödüllerini kazandırdı.

Akad 1975'te Ömer Seyfettin'in Ferman, Pembe İncili Kaftan, Diyet ve Topuz adlı öykülerini televizyon için filmleştirdi. 1979'da Faruk Erem'in anılarından senaryolaştırılan ve gene televizyon için yönettiği dört bölümlük Bir Ceza Avukatının Anıları, 12 Eylül yönetimi tarafından yasaklanması nedeniyle ancak 1989'da yayımlanabildi.[8] Akad son olarak televizyon için, İstanbul üzerine dört bölümlük Dört Mevsim İstanbul (1990) adlı diziyi gerçekleştirdi.

Akad, 1974'ten itibaren İstanbul Devlet Güzel Sanatlar Akademisine bağlı Sinema-TV Enstitüsünde sinema dili, senaryo, oyun, yönetim dersleri verdi ve öğrenci uygulamalarını yönetti. Bir süre aradan sonra 1990 yılında tekrar Mimar Sinan Üniversitesi Sinema-TV Bölümüne döndü. 6 Ekim 1997 tarihli açılış töreninde üniversite senatosu kararı ile verilmiş olan Onursal Profesör unvanını aldı.

1999 sonunda (83 yaşında) anılarını yazmak için bilgisayar kullanmayı öğrendi. Işıkla Karanlık Arasında[9] adını verdiği kitabını yazmayı 6 Haziran 2003'te bitirdi. 2004'te İş Bankası Yayınları'ndan ilk baskısı yayımlandı, İletişim Yayınları tarafından 2016 ve 2018'de tekrar yayımlandı.

2003 yılında okuldan ayrıldı. 2007'de roman yazmaya başladı ancak bitirmedi. Yazdığı deneme öykülerden iki tanesi Milliyet Sanat'ta yayımlandı. 19 Kasım 2011 tarihinde, 95 yaşında İstanbul'da öldü.

Etkisi[değiştir | kaynağı değiştir]

Kimi zaman ticari kaygıların ağır bastığı filmler yapmış, kimi zaman piyasa koşullarına ayak uyduramadığı için sinemadan uzaklaşmak zorunda kalmış, ama Türk sinemasına kimliğini kazandıran yapıtları ve çığır açan sanatçı kişiliğiyle önemini her zaman korumuştur. Konulara gerçekçi bir yaklaşım, gerçek insan tipleri ve davranışları, sinemaya özgü teknik uygulamalar Türk sinemasına onunla girmiştir. Türk sinemasında "tiyatrocular dönemi"ni izleyen ve o dönemin özelliklerini sürdüren geçiş dönemini sona erdirerek "sinemacılar dönemi"nin başlamasına yol açan da onun ilk yapıtları olmuştur. Akad, 1960'ların ortalarında gerçekleştirdiği yeni bir atılımla, özellikle de Yılmaz Güney'le giriştiği ortak çalışmalarla, onun çizgisini geliştirerek sürdüren Güney'in başlatacağı yeni dönemin de hazırlayıcısı olmuştur.

Ödüller [10][değiştir | kaynağı değiştir]

Filmografisi[4][değiştir | kaynağı değiştir]

Yıl Yapım Tür Görevi
Senarist Yönetmen Yapımcı Notlar
1990 1. Bölüm: Doğuş (1990, TV filmi) TV Filmi Evet Evet Dört Mevsim İstanbul
2. Bölüm: İstanbul Bir Şarkıdır (1990, TV filmi) TV Filmi Evet Evet Dört Mevsim İstanbul
3. Bölüm: İstanbul Bir Özlemdir (1990, TV filmi) TV Filmi Evet Evet Dört Mevsim İstanbul
4. Bölüm: İstanbul Bir Kavgadır (1990, TV filmi) TV Filmi Evet Evet Dört Mevsim İstanbul
1989 Çekiç ve Titreşim (1979, TV filmi) TV Filmi Evet Bir Ceza Avukatının Anıları
Emekli Başkan TV Filmi Evet Evet Bir Ceza Avukatının Anıları / Eser: Faruk Erem
Kuma (1979, TV filmi) TV Filmi Evet Bir Ceza Avukatının Anıları
Isı (1979, TV filmi) TV Filmi Evet Evet Bir Ceza Avukatının Anıları / Eser: Faruk Erem
1987 Yalnız Efe TV Dizisi Evet Ömer Seyfettin’in aynı adlı öyküsünden / Yönetmen: Kamil Renklidere
1975 Ağrı Dağı Efsanesi Sinema Evet (Duygu Sağıroğlu, Memduh Ün ile) (Eser: Yaşar Kemal)
Topuz TV Filmi Evet Evet Ömer Seyfettin Hikâyeleri
Ferman TV Filmi Evet Evet Ömer Seyfettin Hikâyeleri
Pembe İncili Kaftan TV Filmi Evet Evet Ömer Seyfettin Hikâyeleri
Diyet TV Filmi Evet Evet Ömer Seyfettin Hikâyeleri
1974 Diyet Sinema Evet Evet
Esir Hayat Sinema Evet Evet (Konu: Erol Keskin)
1973 Düğün Sinema Evet Evet
Gelin Sinema Evet Evet
Gökçe Çiçek Sinema Evet Evet (Erol Keskin ile) (Eser: Erol Keskin)
Ormancılığımızda Dün ve Bugün Belgesel Evet
Ormanları Koruma Belgesel Evet
Ormanların Ekonomik Değeri Belgesel Evet
Orman Yetiştirme, Ağaçlandırma Belgesel Evet
Orman-Köy İlişkileri Belgesel Evet
Orman Endüstrisi Belgesel Evet
Ormanın Ruhsal Sağlıkla İlgisi Belgesel Evet
1972 Yaralı Kurt Sinema Evet
Irmak Sinema Evet Evet
1971 Vahşi Çiçek Sinema Evet
Mahşere Kadar Sinema Evet
Bir Teselli Ver Sinema Evet Evet
Rüya Gibi Sinema Evet
Anneler ve Kızları (film, 1971) Sinema Evet (Konu: Fannie Hurst’ün Imitation of Life adlı romanından)
1970 İnce Memed Evet Yaşar Kemal’in İnce Memed 2 adlı romanından uyarlama / Filme çekilmedi
1969 Seninle Ölmek İstiyorum Sinema Evet
1968 Kader Böyle İstedi Sinema Evet Evet
Vesikalı Yarim Sinema Evet
1967 Kurbanlık Katil Sinema Evet Evet Senaryo: Orhan Aksoy takma adıyla
Kızılırmak-Karakoyun Sinema Evet Evet (Eser: Nâzım Hikmet Ran - Ercüment Er takma adıyla)
Ana Sinema Evet
Hudutların Kanunu Sinema Evet Evet Konu: Yılmaz Güney
1966 Adanalı Evet Filme çekilmedi
Hazır Efe Sinema Evet Yönetmen: [[Mehmet Aslan
Sırat Köprüsü Sinema Evet
Yiğit Yaralı Olur Sinema Evet Yönetmen: Ertem Göreç
Sırat Köprüsü Sinema Evet
1964 Tanrının Bağışı: Orman Belgesel Evet
Bir Gazetenin Hikâyesi Belgesel Evet Evet
Unilever Belgesel Evet Evet
1962 Avare Mustafa Sinema Evet (Senaryo:Memduh Ün ile) (Orhan Kemal’in Deve Kuşu adlı romanından uyarlama) (Yönetmen: Memduh Ün)
Üç Tekerlekli Bisiklet Sinema Evet
1961 Sessiz Harp Sinema Evet
1960 Dişi Kurt Sinema Evet
Yangın Var - Eski İstanbul Kabadayıları Sinema Evet Evet Eser: Necip Fazıl Kısakürek
Cilalı İbo'nun Çilesi Sinema Evet Evet
1959 Yalnızlar Rıhtımı Sinema Evet Evet (Eser: Attilâ İlhan - Ali Kaptanoğlu takma adıyla)
Ana Kucağı Sinema Evet
Zümrüt Sinema Evet
1958 Meyhanecinin Kızı Sinema Evet Evet Atıf Tengiz takma adıyla
1957 Dağları Delen Ferhat Sinema Evet Senaryo: Yaşar Kemal, Haldun Taner, Halit Refiğ ile
Kara Talih Sinema Evet Evet (Cevat Akgönül takma adıyla)
Ak Altın Sinema Evet
1955 Kalbimin Şarkısı Sinema Evet
Meçhul Kadın Sinema Evet
Beyaz Mendil Sinema Evet Evet Eser: Yaşar Kemal
Görünmeyen Adam İstanbul'da Sinema Evet Evet Görünmeyen Adam İstanbul'da
Kardeş Kurşunu Sinema Evet
1954 Vahşi Bir Kız Sevdim Sinema Evet
Bulgar Sadık Sinema Evet
Öldüren Şehir Sinema Evet Evet (Senaryo: Orhan Hançerlioğlu) (Konu: Lütfi Akad)
1953 Çalsın Sazlar Oynasın Kızlar Sinema Evet
Katil Sinema Evet Evet
İpsala Cinayeti / Altı Ölü Var Sinema Evet
1952 İngiliz Kemal Lawrense Karşı Sinema Evet
Kanun Namına Sinema Evet Evet (Senaryo:Osman F. Seden ile)
1951 Arzu ile Kamber Sinema Evet Evet (Senaryo:Mediha Akad takma adıyla) (Aynı adlı halk hikâyesinden esinlenerek)
Tahir ile Zühre Sinema Evet Evet (Senaryo:Mediha Akad takma adıyla) (Aynı adlı halk hikâyesinden esinlenerek)
1950 Lüküs Hayat Sinema Evet Evet (Senaryo:Selahattin Küçük ile) (Cemal Reşit Rey ve Ekrem Reşit Rey kardeşlerin aynı operetinden)
1949 Vurun Kahpeye Sinema Evet Evet (Senaryo:Selahattin Küçük ile) (Halide Edip Adıvar’ın aynı adlı romanından)

Kitapları[değiştir | kaynağı değiştir]

Yazdıkları[değiştir | kaynağı değiştir]

Hakkında yazılanlar[değiştir | kaynağı değiştir]

Dış bağlantılar[değiştir | kaynağı değiştir]

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

  1. ^ Lütfi Dağtaş (2004). "Sinema Yönetmeni Lütfi Akad: Hep çocuk kalmak istedim, kaldım da (1)". Dokuz Eylül. 18 Kasım 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Kasım 2023. 
  2. ^ "Sanat dünyası 'koca çınar' için yasta". dunya.com. 20 Kasım 2011. 26 Ocak 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Temmuz 2020. 
  3. ^ Ömer Lütfi Akad sinemamız açısından neden önemliydi? 3 Kasım 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., soL Portal, 20 Kasım 2011.
  4. ^ a b Lütfi Akad (2004). Işıkla Karanlık Arasında. İş Bankası Yayınları (2004), İletişim Yayınları (2016, 2018). 
  5. ^ Lütfi Akad. Işıkla Karanlık Arasında. İş Bankası Yayınları / İletişim Yayınları. s. 176. 
  6. ^ "Aile fotoğrafı". Lütfi Akad. 1928. 3 Mart 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  7. ^ a b "Ömer Lütfi Akad vefat etti". Hürriyet. hurriyet.com.tr. 19 Kasım 2011. 6 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Temmuz 2020. 
  8. ^ "Bir Ceza Avukatının Anıları Nihayet Ekranda". milliyet.com.tr. Milliyet. 9 Mayıs 1989. 7 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Temmuz 2020. 
  9. ^ Lütfi Akad. Işıkla Karanlık Arasında. İletişim Yayınları. ISBN 9789750520341. 29 Ekim 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  10. ^ "Türk film yönetmenleri ve filmleri listesi". Wikipedia. 30 Kasım 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  11. ^ "Ödül Alanlar Arşiv - 2001". Ankara Film Festivali. 25 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi.