İçeriğe atla

Kürt dilleri

Bağlantıları değiştir
Vikipedi, özgür ansiklopedi
(Kurtce sayfasından yönlendirildi)
"Kürtçe" buraya yönlendirilmektedir. Türkiye'de konuşur sayısı en çok olan ve sıklıkla kısaca "Kürtçe" olarak adlandırılan Kürt dili için Kurmançça sayfasına bakınız.
Kürt dilleri
Kurdî, كوردی, Kurdí[1]
Ana dili olanlarIrak, İran, Suriye, Ermenistan, Azerbaycan
BölgeKürdistan, Anadolu, Horasan
Konuşan sayısıYaklaşık 30 milyon  (2007)[2]
Dil ailesi
Önceki formlar
Proto Kürtçe
  • Kürt dilleri
Yazı sistemiLatin, Arap, Fars, Kiril
Resmî durumu
Resmî dil Irak[3]

 Kürdistan Bölgesel Yönetimi[4]

Rojava Özerk Yönetimi[5]
Tanınmış azınlık dili Ermenistan[6]
Dil kodları
ISO 639-1ku
ISO 639-2kur
ISO 639-3kur
Kürt dillerinin İran dilleri içindeki dağılımı

Kürt dilleri veya Kürtçe (Kürtçe: Kurdî, کوردی), Hint-Avrupa dil ailesine bağlı Hint-İran dillerinin Kuzeybatı İran koluna giren[7] ve Türkiye'nin doğu ve güneydoğusu, Suriye'nin kuzeyi, Irak'ın kuzeyi ve kuzeydoğusu ile İran'ın batısında yaşayan Kürtler tarafından konuşulan bir dil koludur.[8] Kürtçe Irak'ta, Irak'a bağlı Kürdistan Bölgesel Yönetimi'nde ve de facto özerk olan Kuzey ve Doğu Suriye Özerk Yönetimi'nde[a] resmî dil statüsüne sahiptir. Kürt dillerinin yukarıda belirtilenler haricinde Ermenistan, Gürcistan, Türkmenistan, Lübnan, Afganistan, Rusya gibi ülkelerde az sayıda konuşanı bulunmaktadır.[10]

Kürt dilleri Kurmançça (Kuzey Kürtçesi), Soranice (Orta Kürtçe) ve Kelhurice'dir (Güney Kürtçesi), ancak Türkiye'de Kürtçe ile kastedilen büyük oranda bu dil grubunun ülkede en çok konuşulan kolu olan Kurmanççadır. Lekçe de birçok dil bilimci tarafından Kürt dilleri arasında kabul edilir.[11]

Diller

[değiştir | kaynağı değiştir]

Kürt dilleri kolu altında Kurmançça veya Kuzey Kürtçesi, Soranice veya Orta Kürtçe ve Kelhurice veya Güney Kürtçesi olmak üzere üzerinde fikir birliği sağlanmış üç grup bulunmaktadır. Dördüncü bir değişke olan Lekçenin üç Kürt dilinden biri olarak mı yoksa ilişkili bir dil mi sayılması gerektiği konusunda fikir birliği bulunmamaktadır.[12][13][14][15][16][17][18]

Kurmançça (Kuzey Kürtçesi)

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ana madde: Kurmançça

Kurmançça, en yaygın konuşulan Kürt dilidir. 15-17 milyon kişi[19] tarafından Türkiye, Suriye, Irak, İran ve Ermenistan'da konuşulmaktadır. 1930'lu yıllardan itibaren Kurmançça Kürt-Latin alfabesi ile yazılmakta ve şu anda dil genişletme sürecini yaşamaktadır.[kaynak belirtilmeli]

Cizre'deki Botani lehçesini ölçünlü lehçe yapma yönünde çabalar vardır. Bu şive Kamuran Bedirxan tarafından 1920'lerde Kürt dilbilgisi üzerine yazılan kitap için temel olarak alınmıştır.

Kurmanççanın lehçeleri:[20]

  • Batı: Suriye'nin Halep ilinde, Türkiye'de kabaca Fırat'ın batısındaki illerde, Elazığ, Tunceli, Sivas, Konya, Ankara, Aksaray, Kırşehir ve İran'ın Horasan bölgesinde konuşulur.
  • Güneydoğu: Hakkâri ilinde, Irak'ın Duhok ve Erbil bölgesinde ve İran'ın Batı Azerbaycan ilinde konuşulur.
  • Merkezi: Türkiye'de, Suriye'nin Haseke ilinde, Irak'ın Sincar bölgesinde, Ermenistan'da, Gürcistan'da, Azerbaycan'da, Rusya'da, Lübnan'da ve İran'ın Batı Azerbaycan ilinde konuşulur.

Soranice (Orta Kürtçe)

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ana madde: Soranice

Soranicenin yazımı için çoğunlukla Arap-Fars alfabesi kullanılır. Son zamanlarda Latin alfabesine geçme girişimleride olmuştur. Bu dil yazılı kaynak yönünden zengindir.[kaynak belirtilmeli]

Soranicenin dağılımı Süleymaniye'ye kadar uzanan Kürt Baban hanedanlığınla bağlıdır. Bu şehrin ticari gücü Soranicenin yaygınlaşmasını sağlamıştır, böylece Kelhurice ve Havramice konuşanların sayısı azalmıştır.[kaynak belirtilmeli]

Bugün Soranice, Kurmançça için Kürt kökenli sözcük türetmek için sıklıkla başvurulan bir kaynaktır.

Ağızları Erbili, Pişdari, Kerküki, Hanakini, Kuşnavi, Mukri, Süleymani, Bingirdi, Garrusi, Ardalani, Sanandaji, Varmava, Garmiyani, Cafi olarak sayılabilir.[kaynak belirtilmeli]

Kelhurice (Güney Kürtçesi)

[değiştir | kaynağı değiştir]

Lehçeler:

  • Kelhuri, Kermanşahi: çoğunlukla batı İran'da konuşulur; Kermanşah şehri ve etrafında.
  • Feyli: Feyli aşireti tarafından kullanılır, İlami olarak da tanınır. Doğu Irak'ta Diyala eyaletinin İran sınırlarına yakın Hanekin bölgesinde ve İran'da İlam eyaletinde konuşulur. Ayrıca Kermşanşah eyaletinin bazı kısımlarında ve etrafında mevcuttur.
  • Sencabi: Hevraman ve Guran bölgerinde varlığını sürdürür.

Diğer lehçeler: Gerusi (Bıcari), Melekşahi, Kolyayi, Baryayi, Kürdali

İran-Irak hattı dışında Türkiye'de Şeyhbızın aşireti tarafından konuşulur.

Kürt dilleri ve diğer dillerinden örnekler

[değiştir | kaynağı değiştir]
Türkçe Kelhurice Soranice Lekçe Kirmaşanî Kurmançça Goranice Bacalanî Zazaca Part pehlevicesi![21][22] Farsça
Ben Mi Min Min Min Ez, Min Amin, Min Min, Emin Ez, Mi Az, man (man) من
Sen Ti To Tû Tu Tu, Te To, Etû, Tû Ti, To Ti, To Tu, to (to) تو
Ben yapıyorum Mi kem Min dekem Min mekem Min kem Ez dikim Amin/Min mekerû Min mekere Ez kena Az karam (man mikonam) من میکنم
Ben gidiyorum Mi çim Min deçim Min Meçim Min çim Ez diçim/Ez derime Min milû Min melû Ez şina Az şawam (man miravam) من میروم
Çok Fire Zor Fira Fere, Zyad Pir, Gelek, Zehf Zor, Fira Fire Zaf frây, abêr, was, wasyâr (ziyad) زیاد
Söyledi Wet Got/Wit Wat/Vit Wit Got Wat/vat Wet guft (goft) گفت
Geldi- Hat- Hat- Het- Hat- Hat- Ame- Ame- Ame- âhag- (aamad-) آمد
Ses Hena Bang, Deng Hena Deň Deng, awaz Deng Deng Veng wâng, âwâz (sadaa) صدا
Büyük Kel´n Gewre Kel´n Gewre, Qeü Gewre, Gir, Mezin Gore Gewre Gird, Girs, Pîl wuzurg (bozorg) بزرگ
Rüzgâr Wa Ba Wa/va Wa Ba Va/Wa Va Va Wâd (ba) با
Yağmur Waran Baran Waran/varan Waran Baran Baran Baran Varan Wârân (baran) باران
Bozuk(Harap) Gen Xirap Gen, Xiraw Xeraw, Gen Xirab, Genî Xirab Xirab Xirab pûdag (xaraab) خراب
Şimdi Îrênge Esta Îske/Îse Îreňe, Îse Niha, ana îse êste Nika, Inka nûn (aknun) اکنون

Alfabeler

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ana madde: Kürt alfabesi

Kürt dilleri Latin, Kiril ve Arap alfabeleriyle yazılır:

Arap harflerinden oluşan Kürt alfabesi

[değiştir | kaynağı değiştir]

Kürt dillerinin günümüze kadar gelen birçok eseri Arap harfleri temelli alfabeyle yazılmıştır. Klasik Kürt Edebiyatı şiirleri, divan, mevlid ve diğer birçok eserleri bu alfabeyle yazılmştır. Bu alfabe Arap alfabesine Farsçadaki پ (p), چ (ç), ژ (j), گ (g) harfleriyle Kürt dillerine has ڤ (v) harfinin eklenmesinden oluşur. Günümüzde Soranice için kullanılan alfabede bu harflerin dışında ڕ (rr), ڵ (ll), ە (e), ێ (ê), ۆ (o) harfleri de eklenmiştir. Arapçadaki ث (se), ذ (zel), ص (sad), ض (dad), ط (tı), ظ (zı) harfleri ise Soranî alfabesinde bulunmaz.

Latin-Kürt Alfabesi

[değiştir | kaynağı değiştir]

Latin harflerini temel alan Kürt alfabesi 31 harften oluşur.

  • A B C Ç D E Ê F G H I Î J K L M N O P Q R S Ş T U Û V W X Y Z
  • a b c ç d e ê f g h i î j k l m n o p q r s ş t u û v w x y z

Bu alfabede karşılanan 31 sesten 8'i ünlü, 23'ü de ünsüzdür. Ünlüler a, e, ê, i, î, o, u, û'dir.

Karşılaştırma

[değiştir | kaynağı değiştir]
Kurmançça-Latin Kiril Sorani Arap-Fars-Alfabesi UFA
A a A a ئا ـا ا [aː]
B b Б б ب ـبـ ـب بـ [b]
C c Щ щ ج ـج ـجـ جـ [ʤ]
Ç ç Ч ч چ ـچ ـچـ چـ [ʧ]
D d Д д د ــد [d]
E e Ә ә ە ـه ئە [ɛː]
Ê ê E e ێ ـێ ـێـ ێـ ئێـ [e]
F f Ф ф ف ـف ـفـ فـ [f]
G g Г г گ ـگ ـگـ گــ [g]
H h h h هـ ـهـ [h]
I i Ъ ъ Yok [ɯ]
Î î И и ى ئى ـيـ يـ [iː]
J j Ж ж ژ ـژ [ʒ]
K k К к ک ـک ـکـ کــ [k]
L l Л л ل ـل ـلـ لــ [l]
Yok Yok ڵ ـڵ ـڵـ ڵــ [lˁ]
M m M м م ـم ـمـ مــ [m]
N n H н ن ـن ـنـ نــ [n]
O o O o ۆ ـۆ ئۆ [o]
P p П п پ ـپ ـپـ پــ [p]
Q q Q q ق ـق ـقـ قــ [q]
R r P p ر ـر [r]
Yok Yok ڕ ـڕ [ʀ]
S s C c س ـس ـسـ ســ [s]
Ş ş Ш ш ش ـش ـشـ شــ [ʃ]
T t T т ت ـت ـتـ تــ [t]
U u Ö ö و ـو ئو [œ]
Û û Y y وو ـوو [uː]
V v B в ڤ ـڤ ـڤـ ڤـ [v]
W w W w و ـو [w]
X x X x خ ـخ ـخـ خـ [x]
Yok Yok غ ـغ ـغـ غــ [ɣ]
Y y Й й ى ئى ـيـ يـ [j]
Z z З з ز ـز [z]

Kürt dillerinin seslendirmesi yazılımla çoğu zaman aynı olan 31 harfinden, sekiz tane ünlü vardır (a e ê i î o u û) ve 23 ünsüz (b c ç d f g h j k l m n p q r s ş t v w x y z).

Küçük harfler: a b c ç d e ê f g h i î j k l m n o p q r s ş t u û v w x y z
Büyük harfler: A B C Ç D E Ê F G H I Î J K L M N O P Q R S Ş T U Û V W X Y Z    Bunun yanında "xw" ve "rr" digrafı da vardır.

Alfabedeki 31 harfle yazılan seslerin dışında ç, k, p, t seslerinin sert ve yumuşak olmak üzere iki farklı telaffuzu vardır. Latin-Kürt Alfabesini hazırlayan Celadet Ali Bedirhan da bu sesler arasındaki nüanslardan bahseder. Bunlar için alfabeye harf eklemek gerekmediği görüşündedir, fakat mesela x harfinin varyantı olan (Arapça'daki gayn غ harfi gibi telaffuz edilen) ses için Ẍẍ işaretini isteyenlerin kullanması için önerir[23] (Bu tek başına bir harf olmayıp bir ses farkını göstermek için kullanılan bir işarettir). Soranî lehçesini yazmak için kullanılan Arap alfabesi temelli Kürt alfabesinde "rr" (ڕ) sesiyle birlikte "ll" (ڵ) sesi için de birer harf vardır.

Sesbilim

[değiştir | kaynağı değiştir]

Ünsüzler

[değiştir | kaynağı değiştir]
Çiftdudaksıl Dişsil-Dudaksıl Dişyuvasıl Artdişyuvasıl Damaksıl Artdamaksıl Küçükdilsil Gırtlaksıl
Patlamalı [p b] [t d] [k g] [q]
Sürtünmeli [f v] [s z] [ʃ ʒ] [ç] [h]
Patlamalı sürtünmeli [ʧ ʤ]
Genizsil [m] [n] [ŋ]
Yan [l ɫ]
Çarpmalı [ɾ]
Vibrant [r]
Sürtünmesiz [ʋ] [j]

Ünlüler

[değiştir | kaynağı değiştir]
ön orta arka
kısa uzun kısa uzun kısa uzun
kapalı [ı] [iː] [ʉ] [u] [uː]
orta [e] [eː] [ə] [o]
açık [a]

Dil bilgisi

[değiştir | kaynağı değiştir]

Hint-Avrupa Dil Ailesinin İrani grubunda Kürt dillerinin yanı sıra Farsça ve Paştu gibi diller bulunur.[24] Bu diller tahmin olarak aynı kökten doğmuştur ve zamanla ayrı gramer kurallarına sahip birer dil olmuşlardır. Örneğin Kurmanççada bulununan "erillik-dişillik" tüm İranî dillerde yoktur. Kuzeybatı İran dilleri olan Kurmançça, Zazaca, Goranice, Simnanca,[25][26][27]Sengserce,[28][29] ve Tatçada (Šāhrūdi, Tākestani)[30][31] eril/dişil mevcuttur. Kurmançça ve Zazaca'da 3 dilbilgisel cinsiyet vardır: eril (masculin), dişi (feminin), cinssiz (neutre). Örnek olarak "'ap (Amca)" ve "'met (hala)" kelimelerini ele alalım. Bu isimler akraba ismi olduğu için ve isimleri alan kişilerin de cinsiyeti belli olduğu için, cinsiyet belirten ek, rahat ve kolay bir şekilde gelir. Dişillik (feminin) eki "'a'"dır, erillik (masculin) eki de "'ê'"dir.

  • Apê min (mamê min) - Benim amcam
  • Meta min - Benim halam

Akraba isimlerinin dışında, varlık ve kavram isimlerine de gelen ekler bu kurala uyar. Varlık ve kavramlar, Kürtlerin yaşayışına, edindikleri deneyimlere bağlantılı olarak varlıklara bakış açısına göre şekillenir. Buna bağlı olarak bazı varlık ve kavramlar, birtakım özelliklerine göre eril yani erkek olur, bazıları da dişil yani kadın olur. 2 örnek verelim. Poz (burun) ve mal (ev) isimlerini ele alırsak, burun Kürtçede erildir yani erkektir, buna bağlı olarak gelen ek "'ê'" olur. Ev kelimesi de dişildir yani kadındır, buna bağlı olarak gelen ek "'a'" olur.

  • Pozê min - Benim burnum
  • Mala min - Benim evim

Bir kişi Kürtçede “arkadaşım” dediği zaman; dişil veya eril olduğu hemen belli olur. Arkadaş kelimesi "heval"dır.

  • Hevalê min (benim erkek arkadaşım)
  • Hevala min (benim kadın arkadaşım)

Kişi zamirleri

[değiştir | kaynağı değiştir]

İrani dillerde kişi zamirlerinin bazı zamanlarda sözcük olarak birbirine benzemelerine rağmen gramer yardımıyla ne kastedildiği anlaşılır. Kişi zamirlerinde Kurmançça ve Zazacada iki hâl mevcutken (yalın hâl ve eğik hâl) Soranide, Güney Kürtçede ve Farsçada İngilizcede gibi zamirler tek hâle düşmüştür.

Türkçe Sorani[32] Güney Kürtçe[33] Yeni Farsça Kurmançça![34] Hewramanca[35] Zazaca[36] Talişçe[37][38] Avesta![39] Partça![21] Orta Farsça[21]
Yalın hâl
Hâlsiz
Yalın hâl
ben min min man ez min ez az azəm az an
sen to ti to tu to tı tı tvəm tu to
o ew ew ū, ān ew ad (eril), ade (dişil) o (eril), a (dişil) əv hva- (eril), hā (dişil) ho oy
biz ême îme mā em ême ma əmə ahma- (-i hâli) amāh amāh
siz êwe îwe şomā hûn şıme şıma şımə yūšma- (-i hâli) aşmāh aşmāh
onlar ewane ewane işān, inhā ew / ewana adê ê əvon (eşkökeni yok) hawin oy

Farsçada ve Avestadaki uzun ā harfi Kürtçede a olarak ve kısa a'nın e olarak yansımasına dikkat edilmeli (örnek: Far. barf "kar", farmān "buyruk", Av. azəm "ben", Kurmançça berf, ferman, ez). Avestada u ve v arasında ayrım yapılmıyor, yani tvəm zamiri tuəm (seslendirilişi tuım) olarak da değerlendirilebilir.

Türkçe Kurmançça[34] Zazaca![36] Partça (Part Pehlevicesi)![21] Orta Farsça (Sasani Pehlevicesi)[21] Talişçe[38][40]
Eğik hâl
-i hâli (akuzatif)
beni, benim, bana min mı(n) man man mıni
seni, senin, sana te to to to tıni
onu, onun, ona (eril) wî ey ho oy əvi
onu, onun, ona (dişil) wê xwe / xwo / xu ho oy
-
bizi, bizim, bize me ma amāh amāh əməni
sizi, sizin, size we şıma aşmāh aşmāh şıməni
onları, onların, onlara wan inan hawin awêşān əvoni

Açık zamirler

[değiştir | kaynağı değiştir]
Türkçe Zazaca![36] Part pehlevicesi![42] Orta Farsça![42] Sorani![43] Güney Kürtçe Farsça
Yalın hâl hâlsiz
bu, bunlar ev, î- (örneğin îşev "bu gece"). evana no (eril), na (dişil), nê (çoğul) îm (tekil), îmîn (çoğul) îm (tekil), îmêşân (çoğul) eme, emane, îm- (örneğin: îmşew 'bu gece') î/ey in (tekil), işān/inhā (çoğul)
Türkçe Zazaca[36]
Eğik hâl
bunu, bunun, buna (eril) vî ney
bunu, bunun, buna (dişil) vê nae
bunları, bunların, bunlara van ninan

İzafe

[değiştir | kaynağı değiştir]

Çoğu İrani dillerdeki gibi Kürtçede sahiplik şekli bir izafe ekleme sistemi yardımıyla kurulur. Güney Kürtçede kişi zamirleriyle birlikte izafe şekli yoktur. Örneğin Kurmanççadaki mala min "benim evim" Güney Kürtçede aynı şekilde mevcut değildir, direkt malim (evim) denir, -im adıl görevi yapan sonek kullanılır.


(Bazı) Batı Kurmançça şiveleri Kuzey ve güney zazacası![44] Merkezi ve güneydoğu Kurmanççası Merkez zazacası[44] Sorani[45] Güney Kürtçe Hewramani/Gorani![35] Farsça
Tekil. Eril ve dişil farkı var. İzafe şekli ismin hâline göre şekillenir Tekil. Eril ve dişil farkı var. Halsiz Tekil. İsmin hali yok. Duruma göre cümle kısaltmak için bileşik izafe kullanılabilir. Tekil. İsmin hali yok. Bileşik izafe farkı yoktur.
Yalın hâl -ê (eril), -a (dişil)


-o (eril), -a (dişil) -ê (eril), -a (dişil) -î (eril), -ê (dişil) -î (açık izafe), -e (bileşik izafe) î ya da sıfır ses (açık izafe), -e (bileşik izafe) î ya da sıfır ses (açık izafe), -u (bileşik izafe) -e
Eğik hâl -î (eril), -ê (dişil) -ê (eril), -a (dişil)
Çoğul - ismin hâline göre şekillenir Çoğul - halsiz Çoğul - halsiz - bileşik izafe kullanılabilir Çoğul - halsiz
-ê (yalın hâl), -i yada sıfır ses (eğik hâl) -ê (yalın hâl), -anê (eğik hâl) -ên ya da -êt ? -anî (açık izafe). -e (bileşik izafe) -an ya da -anî (açık izafe). -e (bileşik izafe) -anî (açık izafe). ? (bileşik izafe) -hâye


Örnekler:
Türkçe Kuzey Zazacası Kurmançça Soranice![45] Farsça
siyah kitap kitaba siyawe pirtûka reş kitawekeî reş (açık izafeli)

kitawe reşeke (bileşik izafeli ve iyelik kısaltılmış)

kitabe siyâh
siyah kitabım kitaba mina siyawe pirtûka mina reş kitawekeî reşî min

kitawe reşekem

kitâbe siyâhe man

kitâbe siyâham (iyelik eki kısaltılmış)

siyah bir kitabım ? pirtûkeke mina reş kitawêkî reşî min

kitawe reşêkim

yek kitâbe siyâhe man

yek kitâbe siyâham

siyah kitaplar kitabê siyawî pirtûkên reş kitawekanî reş

kitawe reşekan

kitâbhâye siyâh
siyah kitaplarım kitabê minê siyawî pirtûkên min ên reş kitawekanî reşî min

kitawe reşekanim

kitâbhaye siyâhe man

kitâbhaye siyâham

siyah kitablarımın sayfaları ? rûpelên pirtûkên

min ên reş

laperekanî kitawe reşekanim safihahâye kitâbhâye siyâham

Yukarıdaki sorani örneğindeki -eke eki İngilizcedeki 'the' ile eşdeğerdir (definite noun marker).

Zamanlar

[değiştir | kaynağı değiştir]

Kürtçede 14 değişik zaman vardır. Burada aşağıda lafı geçecek olan erjativeye dikkat edilmesi gerekmektedir.

Basit zamanlar

[değiştir | kaynağı değiştir]
Türkçe Doğu Kurmanççası Sorani[32] İngilizce İngilizce tanımı
(Ben) giderim Ez (tim) diçim (mîn) deçim /derom/erom I go Present simple tense
(Ben) yiyorum Ez dixwim (mîn) dexom /exom I eat
(Ben) gidiyorum Ez diçim I am going Present continuous tense
(Ben) yiyorum Ez dixum
(Ben) gittim Ez çûm (min) deçim /derom/erom/eçîm I went Past simple tense
(Ben) yedim Min xwar (min) xwardim I ate
(Ben) gideceğim Ezê biçim/herim (mîn) deçim I shall go Future simple tense
(Ben) yiyeceğim Ezê bixwim (min) dexom I eat

Not: "Ez dê" kelime grubu, günlük kullanımda "Ez'ê" şeklinde kısaltılır.

Not: Kürtçede Türk alfabesindeki "İ/i" harfinin karşılığı "Î/î" ayrıca "I/ı" harfinin karşılığı ise "I/i"[46] dir.

Şimdiki zaman

[değiştir | kaynağı değiştir]

Şimdiki zaman Kürtçede "di / de" öneğinle (Türkçedeki "iyor" gibi) ve sonunda "im / em" son ekiyle kuruluyor. Kurmançça şivelerinde yöreye göre "de-", "di-" ya da "ti-" kullanılır. Köken olarak bu ekin en eski hali "et-" tir. "Et-" hali 1800 lerde kaydedilen Soranicede İran'ın ortasında konuşulan yerel lehçelerde ve dillerde mevcuttur.[47]

"Gitmek" örneği, burada fiil kökü Kurmanççada yöreye göre ya -ç- dir ya da -her- dir. Soran yörelerinde fiil kökü ya -ç- dir ya da -ro- dur:

Türkçe Kurmançça Soranice Kelhurice
(Ben) Gidiyorum Ez diçim (Min) deçim (Min) (di)çim
(Sen) Gidiyorsun Tu diçî (To) deçît (Ti) (di)çîd
(O) Gidiyor Ew diçe/ diçêt (Ew) deçêt (Ew) (di)çûd
(Biz) Gidiyoruz Em diçin/ diçîn (Ême) deçîn (Ême) (di)çîm
(Siz) Gidiyorsunuz Hûn diçin (Êwe) deçin (Êwe) (di)çin
(Onlar) Gidiyorlar Ewna diçin (Ewane) deçin (Ewane) (di)çin

Birinci tekil şahısda örnekler. Fiil kökleri çizgilidir:

Emir kipi

[değiştir | kaynağı değiştir]

Kürt dillerinde emir kipi yalnızca "bi-" örneğinde bulunur. En başta bi- öneki gelir, sonra eylem kökü ve bir -e soneki gelir.

Türkçe Kurmançça Soranice Kelhurice
Yap! Bike! Bike! Bike!
Ye! Bixwe! Bixo! Bixwe!
Al! BIGIRE Bigre! Bigre!
Git! Biçe! (Here) Biro! Biçe!
Gel! Bê! (Were) Bê! Bê!
Yaşa! Bijî! Bijî! Bijî!
Ağla! Bigrî! Bigrî! Bigrî!

Burada herin ‘gitmek’ (başka zamanlarda kullanılır) ve werin ‘gelmek’ istisnadır.

  • Here! (Herre) - Git!
  • Were!(Weree /Veree) - Gel!

Durum

[değiştir | kaynağı değiştir]

Kurmanççada yarı ergatif (ayrık özegeçişli) durum sistemi bulunur. Şimdiki zamanda özne yalın nesne eğik durum eki taşırken eylem de özne ile uyum gösterir. Geçmiş zamanda ise özegeçişlilik görülür; yani özne eğik, nesne yalın duruma gelir ve eylem nesne ile uyum gösterir.

Akraba dillerle karşılaştırılması

[değiştir | kaynağı değiştir]

Hint-Avrupa ailesindeki bütün sayılar aynı kökenden gelmektedir. Kürtçe ve Farsçanın aynı dil grubunda yer almalarından dolayı sayıları benzerlik göstermektedir. Aynı kökten gelen Kürtçe ile Farsça arasındaki benzerlik ve farklılıklar ise Latinceden türeyen Fransızca, İtalyanca ve İspanyolca arasındaki ayrılıklarla karşılaştırılabilir. Bir kısım sözcükler aynı eski İranca kökenden gelip, zamanla değişik bir evrim sonucu bugün iki dilde tamamen farklı telaffuz edilmektedir.

Türkçe Kurmançça Hewramanca(Gorani) Zazaca Part Pehlevicesi[21] Orta Farsça[21] Yeni Farsça Urduca Sanskritçe Yunanca Portekizce İtalyanca İspanyolca Almanca Fransızca İngilizce
sıfır (0) nîn null zero
bir (1) yek, êk yek yew êw êw, êk, yek yek eyk ena um uno uno eins un one
iki (2) du/dwudu duê di do do do do tio dois due dos zwei deux two
üç (3) sê/sisê yerê hîrê hrê sê se tin tria tres tre tres drei trois three
dört (4) çar/çhar çuar çar çafâr çahâr çehâr çar tesera quatro quattro cuatro vier quatre four
beş (5) pênc penc panc panc panz panc panç pende cinco cinque cinco fünf cinq five
altı (6) şeş şiş şeş şwah şaş şiş seh eksi seis sei seis sechs six six
yedi (7) heft hewt hewt haft haft haft sat epta sete sette siete sieben sept seven
sekiz (8) heşt heşt heşt haşt haşt haşt ath oxto oito otto ocho acht huit eight
dokuz (9) neh no new nah no noh no ennia nove nove nuevo neun neuf nine
on (10) deh de des das dah deh des dheka dez dieci diez zehn dix ten

Edebiyat

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ana madde: Kürt edebiyatı

Kürt edebiyatı, halk edebiyatı ve yazılı edebiyat olarak ikiye ayrılır. Sözlü edebiyat, yani halk edebiyatı, yaklaşık bin yıl öncesine kadar dayanan yazılı edebiyata göre çok daha eskidir.

Kürtçenin edebi ürünlere sahip önemli bir lehçesi Kurmançça'dır. Kurmançça lehçesinin 15. yüzyılda yazılmış olan bazı edebi eserler günümüze kadar ulaşmıştır. Bu lehçeyle yazan Kürt şairleri arasında ilk akla gelenler Elîyê Herîrî (1009-1080), Hasan Ertuşi (1417-1491), Feqîyê Teyran (1590-1660), Melayê Cizîrî (1570-1640) ve Ehmedê Xanî (1650-1707)'dir. Ehmedê Xanî'in Mem û Zîn adlı ünlü eseri birçok kez yayımlandı. Türkçeye ilk kez 1930'da çevrilen Mem û Zîn, daha sonra M. Emin Bozarslan tarafından tekrar çevrilmiştir.

Bunlara Kürtçe şiir yazdığı belirtilen Abdussamed Babek (ölüm tarihi: 1019 veya 1020) ile Diyarbakırlı kadın şair Sırrı Hanım (1814-1877) eklenebilir. Kimi yazarlar Osmanlı edebiyatının ünlü isimlerinden Nef'i (1572-1655) ve Nabi (1642-1712)'nin de Kürtçe şiirlerinin bulunduğunu belirtmektedir.[kaynak belirtilmeli]

Kürtçenin ilk romanı Şivane Kurmanca (Kürt Çoban) ise 1935 yılında Sovyetler Birliği'nde Ereb Şamilov tarafından yazılmıştır.[48][49][50][51][52][53]

Prof. Qanatê Kurdo'nun belirttiğine göre 1911'de Viyana'da yayınlanan Ezidilerin kutsal kitabı Kitâbü'l-Cilve, Kürtçenin Güney lehçesiyledir. Ona göre bu kitap 11-12. yüzyıllarda, O. L. Vilçevski'ye göre ise 17. yüzyılda yazılmıştır.

Notlar

[değiştir | kaynağı değiştir]
  1. ^ Arapça, Süryanice ve Türkçe ile birlikte. Kuzey ve Doğu Suriye Özerk Yönetimi hem Suriye hükûmetince, hem de uluslararası alanda Suriye'nin üniter bir parçası olarak kabul edilmekte olup yönetim veya bölgenin özerkliği tanınırlığa sahip değildir.[9]

Kaynakça

[değiştir | kaynağı değiştir]
  1. ^ "Kurdish Language - Kurdish Academy of Language". 7 Ocak 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Haziran 2010. 
  2. ^ "Arşivlenmiş kopya". 5 Mayıs 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Aralık 2013. 
  3. ^ "Irak Anayasası" (PDF). iraqinationality.gov.iq. 10 Ağustos 2015 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi.  (madde 4).
  4. ^ "Arşivlenmiş kopya". 14 Nisan 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Ocak 2022. 
  5. ^ "Arşivlenmiş kopya". 12 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Ocak 2022. 
  6. ^ "European Charter for Regional or Minority Languages". 23 Haziran 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Aralık 2008. 
  7. ^ http://www.institutkurde.org/en/language/ 21 Temmuz 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (Paris INALCO üniversitesinde Kürt dil uzman olan Joyce Blau ve diğer pek çok dilbilimciye göre Kürtçe bir Kuzeybatı İran dilidir)
  8. ^ Windfuhr, Gernot: The Iranian languages. Routledge Language Family Series. 2009 (sayfa 587)
  9. ^ "Arşivlenmiş kopya". 18 Ağustos 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Ağustos 2021. 
  10. ^ Qasımlo, Abdurrahman (2009). Kürtler ve Kürdistan. İstanbul: Avesta Yayınları. ss. 46- 50. ISBN 9789944382571. 
  11. ^ Erik Anonby, Atlas of the Languages of Iran: A working classification 29 Aralık 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (erişim: 4.6.2021): "Most linguists (Fattah 2000:10, Anonby 2004/5) classify Laki within Kurdish, although it is unclear whether it is best classified as a separate of branch Kurdish (as shown here) or as a variety of Southern Kurdish. Still, some speakers of Laki and many Northern Lori speakers consider it part of the Lori group."
  12. ^ "Laki". Ethnologue (İngilizce). 9 Mart 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Eylül 2020. 
  13. ^ "Arşivlenmiş kopya". 5 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Mayıs 2015. 
  14. ^ "Glottolog 4.2.1 - Kurdish". glottolog.org. 4 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Eylül 2020. 
  15. ^ Dehqan, Mustafa (2008). "Zîn-ə Hördemîr: A Lekî Satirical Verse from Lekistan". Journal of the Royal Asiatic Society. 18 (3): 295–309. doi:10.1017/S1356186308008523. ISSN 1356-1863. JSTOR 27755955.
  16. ^ "Atlas of the Languages of Iran A working classification". Languages of Iran. 25 Mayıs 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Mayıs 2019. 
  17. ^ Hulst, Harry van der; Goedemans, Rob; Zanten, Ellen van (2011). A Survey of Word Accentual Patterns in the Languages of the World. Walter de Gruyter. ISBN 9783110198966.
  18. ^ Rüdiger Schmitt (2000). Die iranischen Sprachen in Gegenwart und Geschichte (in German). 200. p. 85. ISBN 3895001503.
  19. ^ Thackston, W. M. "Kurmanji Kurdish: A Reference Grammar with Selected Readings" (PDF). Harvard University. 16 Haziran 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 4 Ocak 2009. 
  20. ^ Revisiting Kurdish dialect geography. haziran 2017, Yaron Matras, sayfa 8
  21. ^ a b c d e f g https://books.google.dk/books?id=C7au4-y3Q-AC&pg=PA208&lpg=PA208&dq=parthian+personal+pronouns&source=bl&ots=ZZdavdo16J&sig=ACfU3U1EG_YrdWm-E5xdgpAEA8HSE1hJoA&hl=da&sa=X&ved=2ahUKEwi3166ruqvlAhWLblAKHWW-CFkQ6AEwAXoECAkQAQ#v=onepage&q=parthian%20personal%20pronouns&f=false [yalın URL]
  22. ^ "Arşivlenmiş kopya" (PDF). 3 Aralık 2012 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Ekim 2019. 
  23. ^ Bedirxan, Celadet Ali (2002). "Elfabeya kurdî & Bingehên gramera kurdmancî" (pdf). www.nefel.com NEFEL. 9 Eylül 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). 
  24. ^ http://www.tlfq.ulaval.ca/axl/monde/famindeur.htm 14 Ağustos 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (Laval üniversitesinden Jacques Leclerc'e göre Kürtçe Hint-Avrupa dilidir)
  25. ^ Mohammad- Ebrahimi, Z. et. al. (2010). “The study of grammatical gender in Semnani dialect”.Papers of the First International Conference on Iran’s Desert Area Dialects. Pp. 1849-1876.
  26. ^ Seraj, F. (2008). The Study of Gender, its Representation & Nominative and accusative cases in Semnani Dialect. M. A. thesis in Linguistics, Tehran: Payame- Noor University.
  27. ^ Rezapour, Ebrahim (2015). "Word order in Semnani language based on language typology". IQBQ. 6 (5): 169-190. 
  28. ^ Koohkan, S. (2019). The typology of modality in modern West Iranian languages (Doctoral dissertation, University of Antwerp)
  29. ^ Borjian, H. (2021). Essays on Three Iranian Language Groups: Taleqani, Biabanaki, Komisenian (Vol. 99). ISD LLC.
  30. ^ Vardanian, A. (2016). Grammatical gender in New Azari dialects of Šāhrūd. Bulletin of the School of Oriental and African Studies, 79(3), 503-511.
  31. ^ A Morpho-phonological Analysis of Vowel Changes in Takestani-Tati Verb Conjugations: Assimilation, Deletion, and Vowel Harmony
  32. ^ a b Thackston, W. M.: http://fas.harvard.edu/~iranian/Sorani/ 10 Mayıs 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. - Sorani Kurdish. Iranian Studies at Harvard University. 2006. (Sayfa 27)
  33. ^ Celîliyan, ʻEbasî: Ferhengî başûr: Kurdî-Kurdî-Farisî. 2004. (Sayfa 26, 80, 85, 86, 706)
  34. ^ a b Windfuhr, Gernot: The Iranian languages. Routledge Language Family Series. 2009. Ernest N. McCarus'un makalesi. (Sayfa 629)
  35. ^ a b "Arşivlenmiş kopya" (PDF). 3 Mayıs 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 20 Ekim 2019. 
  36. ^ a b c d Windfuhr, Gernot: The Iranian languages. Routledge Language Family Series. 2009. Ludwig Paul'un makalesi. (Sayfa 551)
  37. ^ Aboszodə, Müəllifi-Fəxrəddin: Talıçca-Türkçe Luğət. 55 min kelimə. Bakı. 2011. Yeniden neşri. Bakü. 2015. (sayfa 24, 210, 211, 214, 441, 501)
  38. ^ a b Wolfgang, Schulze: Northern Talysh. Lincom Europa. 2000. (Sayfa 35)
  39. ^ Bartholomae, Christian: Altiranisches Wörterbuch, Strassburg. K. J. Trübner. 1904. (sayfa 225, 295, 660, 1303, 1718, 1844)
  40. ^ Aboszodə, Müəllifi-Fəxrəddin: Talıçca-Türkçe Luğət. 55 min kelimə. Bakı. 2011. Yeniden neşri. Bakü. 2015.
  41. ^ a b Thackston, W. M.: http://fas.harvard.edu/~iranian/Kurmanji 11 Mayıs 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. - Kurmanji Kurdish. Iranian Studies at Harvard University. 2006. (Sayfa 18, 219)
  42. ^ a b Iranian languages - Gernot windfuhr - sayfa 209 https://books.google.dk/books?id=C7au4-y3Q-AC&pg=PA208&lpg=PA208&dq=parthian+personal+pronouns&source=bl&ots=ZZdaw4rYcG&sig=ACfU3U323BGKPcLBnryfJ9ygU7_iWrThxw&hl=da&sa=X&ved=2ahUKEwiAq4aP6avlAhWRYVAKHRgaC9YQ6AEwCXoECAkQAQ#v=onepage&q=parthian%20personal%20pronouns&f=false
  43. ^ Windfuhr, Gernot: The Iranian languages. Routledge Language Family Series. 2009. Ernest N. McCarus'un makalesi. (Sayfa 599)
  44. ^ a b Zazaca
  45. ^ a b "Arşivlenmiş kopya" (PDF). 27 Şubat 2021 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Ekim 2019. 
  46. ^ Büyük harf olarak kullanımda "I" şeklinde yazılırken, küçük tipi kullanıldığında "i" şeklinde yazılır.
  47. ^ "Arşivlenmiş kopya". 5 Eylül 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Ekim 2019. 
  48. ^ "Romana kurdî ya yekem »Şivanê Kurmanca« ya Erebê Şemo ye". 9 Ocak 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ocak 2015. 
  49. ^ "Dr. Eskerê Boyîk, Nûra Elegezê Çend dîdemji edebiyeta Kurdên Ermenistanê" (PDF). 10 Aralık 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 9 Ocak 2015. 
  50. ^ "İlk Kürtçe Roman Şivanê Kurd, (Kürt Çoban) – Erebê Şemo". 9 Ocak 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ocak 2015. 
  51. ^ "Ə'rəb Şamilov, Şьvane Kyrmança, Nəşra Hyķymate Rəwan, 1935 (Ereb Şamilov, Kürt Çoban, Erivan Hükümeti Yayınları, 1935)". 10 Ağustos 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ocak 2015. 
  52. ^ "Араб Шамилов — Классик Курдской Советской Литературы". 9 Ocak 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ocak 2015. 
  53. ^ "İlk Kürtçe roman: Bolşevik Bir Kürt'ün Hikâyesi (Özkan Öztaş)". 9 Ocak 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Şubat 2014. 

Dış bağlantılar

[değiştir | kaynağı değiştir]
"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Kürt_dilleri&oldid=34137303" sayfasından alınmıştır