Moğol İmparatorluğu: Revizyonlar arasındaki fark
| [kontrol edilmiş revizyon] | [kontrol edilmiş revizyon] |
Değişiklik özeti yok |
k dz, değiştirildi: orda → orada (2), Orda → Orada (13) |
||
| 125. satır: | 125. satır: | ||
{{Moğol tarihi}} |
{{Moğol tarihi}} |
||
'''Moğol İmparatorluğu''' ([[Moğolca]]: Монголын Эзэнт Гүрэн) 1206-1294 yılları arasında [[Orta Asya]]'da hüküm sürmüş bir [[imparatorluk |
'''Moğol İmparatorluğu''' ([[Moğolca]]: Монголын Эзэнт Гүрэн) 1206-1294 yılları arasında [[Orta Asya]]'da hüküm sürmüş bir [[imparatorluk]]tur. Kurulma döneminde Asya'daki [[Cengiz Han]] idaresine boyun eğmiş [[Moğollar|Moğol]] ve [[Türkler|Türk]] boylarının birleşiminden oluşuyordu.<ref>Mongols and Mamluks: The Mamluk-Ilkhanid War, 1260–1281 by Reuven Amitai-Preiss</ref> Ardından üst üste gerçekleştirdiği fetihlerle genişledi. Moğol İmparatorluğu, dünyanın bitişik sınırlara sahip en büyük kara imparatorluğudur.<ref>{{Web kaynağı | url = https://www.hurriyet.com.tr/egitim/mogol-imparatorlugu-tarihi-mogol-devleti-kurulusu-kurucusu-hukumdarlari-sinirlari-ve-yikilisi-hakkinda-ozet-bilgi-41595680 | başlık = Moğol İmparatorluğu tarihi - Moğol Devleti Kuruluşu, Kurucusu, Hükümdarları, Sınırları Ve Yıkılışı hakkında özet bilgi | erişimtarihi = 16 Ağustos 2021 | dil = Türkçe | çalışma = www.hurriyet.com.tr | arşivurl = https://web.archive.org/web/20201027190211/https://www.hurriyet.com.tr/egitim/mogol-imparatorlugu-tarihi-mogol-devleti-kurulusu-kurucusu-hukumdarlari-sinirlari-ve-yikilisi-hakkinda-ozet-bilgi-41595680 | arşivtarihi = 27 Ekim 2020}}</ref> |
||
1206 yılında [[Cengiz Han]] tarafından kurulan Moğol İmparatorluğu, kısa zamanda her yönde genişleyerek dünyanın %22'sine yayılmış, 24 milyon km<sup>2</sup>den fazla bir alanı kapsayan ve tarihin bitişik sınırlara sahip en büyük imparatorluğu hâline gelmiştir.<ref name="eeb">{{Web kaynağı |url=http://www.eeb.uconn.edu/people/turchin/PDF/Latitude.pdf |başlık=(pdf) |erişimtarihi=14 Nisan 2009 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20080527235437/http://www.eeb.uconn.edu/people/turchin/PDF/Latitude.pdf |arşivtarihi=27 Mayıs 2008 |ölüurl=evet}}</ref> En geniş döneminde 100 milyondan fazla kişiyi<ref name="eeb" /> topraklarında barındırıyordu. İmparatorluğun bu denli geniş olması Batı ile Doğu'yu birleştirmiş, bu sayede [[İpek Yolu|İpek]] ve [[Baharat Yolu|Baharat Yolları]]'nda ticaret yapmak güvenli olmuş ve "[[Pax Mongolica]]" denilen barış dönemi yaşanmıştır.<ref>[http://www.silk-road.com/artl/paxmongolica.shtml Pax Mongolica] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/19990505194222/http://www.silk-road.com/artl/paxmongolica.shtml |tarih=5 Mayıs 1999 }} - Prof. Daniel C. Waugh, University of Washington, Seattle</ref> Cengiz Han'ın ölümüyle birlikte devlete [[Ögeday]] liderlik etmiş ve babasının fetihlerini tamamlamıştır. Öte yandan devlet de, [[Altın Orda Devleti|Altın Orda Hanlığı]] ([[Cuci]]'nin Devleti), [[Çağatay Hanlığı]] ([[Çağatay Han|Çağatay]]'ın Devleti), [[İlhanlılar]] ([[Hülagû Han|Hülagû]]'nun Devleti) ve [[Yuan Hanedanı|Kubilay Hanlığı]] ([[Tuluy]] ve oğlu [[Kubilay]]'ın Devleti) olmak üzere dört parçaya ayrılmıştır. 1260 yılında [[Memlûkler|Memlükler]] tarafından [[Filistin (bölge)|Filistin]]'deki [[Ayn Calut Muharebesi]]'nde ilk kez yenilgiye uğratıldılar.<ref name=":0">İngilizce Vikipedi'de [https://en.wikipedia.org/wiki/Mongol_Empire Mongol Empire] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20140130091751/http://en.wikipedia.org/wiki/Mongol_Empire |tarih=30 Ocak 2014 }} maddesi.</ref> Moğol İmparatorluğu'nun tamamen sona ermesi ise, [[Kubilay Han]]'ın [[Çin]] toprakları üzerinde kurduğu [[Yuan Hanedanı]]'nın Çinli [[Ming Hanedanı]] tarafından 1368 yılında lağvedilmesiyle gerçekleşmiştir.<ref name=":0" /> |
1206 yılında [[Cengiz Han]] tarafından kurulan Moğol İmparatorluğu, kısa zamanda her yönde genişleyerek dünyanın %22'sine yayılmış, 24 milyon km<sup>2</sup>den fazla bir alanı kapsayan ve tarihin bitişik sınırlara sahip en büyük imparatorluğu hâline gelmiştir.<ref name="eeb">{{Web kaynağı |url=http://www.eeb.uconn.edu/people/turchin/PDF/Latitude.pdf |başlık=(pdf) |erişimtarihi=14 Nisan 2009 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20080527235437/http://www.eeb.uconn.edu/people/turchin/PDF/Latitude.pdf |arşivtarihi=27 Mayıs 2008 |ölüurl=evet}}</ref> En geniş döneminde 100 milyondan fazla kişiyi<ref name="eeb" /> topraklarında barındırıyordu. İmparatorluğun bu denli geniş olması Batı ile Doğu'yu birleştirmiş, bu sayede [[İpek Yolu|İpek]] ve [[Baharat Yolu|Baharat Yolları]]'nda ticaret yapmak güvenli olmuş ve "[[Pax Mongolica]]" denilen barış dönemi yaşanmıştır.<ref>[http://www.silk-road.com/artl/paxmongolica.shtml Pax Mongolica] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/19990505194222/http://www.silk-road.com/artl/paxmongolica.shtml |tarih=5 Mayıs 1999 }} - Prof. Daniel C. Waugh, University of Washington, Seattle</ref> Cengiz Han'ın ölümüyle birlikte devlete [[Ögeday]] liderlik etmiş ve babasının fetihlerini tamamlamıştır. Öte yandan devlet de, [[Altın Orda Devleti|Altın Orda Hanlığı]] ([[Cuci]]'nin Devleti), [[Çağatay Hanlığı]] ([[Çağatay Han|Çağatay]]'ın Devleti), [[İlhanlılar]] ([[Hülagû Han|Hülagû]]'nun Devleti) ve [[Yuan Hanedanı|Kubilay Hanlığı]] ([[Tuluy]] ve oğlu [[Kubilay]]'ın Devleti) olmak üzere dört parçaya ayrılmıştır. 1260 yılında [[Memlûkler|Memlükler]] tarafından [[Filistin (bölge)|Filistin]]'deki [[Ayn Calut Muharebesi]]'nde ilk kez yenilgiye uğratıldılar.<ref name=":0">İngilizce Vikipedi'de [https://en.wikipedia.org/wiki/Mongol_Empire Mongol Empire] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20140130091751/http://en.wikipedia.org/wiki/Mongol_Empire |tarih=30 Ocak 2014 }} maddesi.</ref> Moğol İmparatorluğu'nun tamamen sona ermesi ise, [[Kubilay Han]]'ın [[Çin]] toprakları üzerinde kurduğu [[Yuan Hanedanı]]'nın Çinli [[Ming Hanedanı]] tarafından 1368 yılında lağvedilmesiyle gerçekleşmiştir.<ref name=":0" /> |
||
| 136. satır: | 136. satır: | ||
=== Cengiz Han Dönemi === |
=== Cengiz Han Dönemi === |
||
[[Dosya:YuanEmperorAlbumGenghisPortrait.jpg|küçükresim|sağ|210px| |
[[Dosya:YuanEmperorAlbumGenghisPortrait.jpg|küçükresim|sağ|210px|Moğol İmparatorluğu'nun kurucusu [[Cengiz Han]] (saltanatı: 1206 – 17 Ağustos 1227)]] |
||
[[Dosya:YuanEmperorAlbumOgedeiPortrait.jpg|küçükresim|sağ|160px|2. Moğol İmparatoru [[Ögeday]] (13 Eylül 1229 – 11 Aralık 1241)]] |
[[Dosya:YuanEmperorAlbumOgedeiPortrait.jpg|küçükresim|sağ|160px|2. Moğol İmparatoru [[Ögeday]] (13 Eylül 1229 – 11 Aralık 1241)]] |
||
[[Dosya:Guyuk.jpg|küçükresim|sağ|160px|3. Moğol İmparatoru [[Güyük]] (24 Ağustos 1246 – 20 Nisan 1248)]] |
[[Dosya:Guyuk.jpg|küçükresim|sağ|160px|3. Moğol İmparatoru [[Güyük]] (24 Ağustos 1246 – 20 Nisan 1248)]] |
||
[[Dosya:Mongke.jpg|küçükresim|sağ|160px|4. Moğol Hanı [[Möngke]] (1 Temmuz 1251 – 11 Ağustos 1259)]] |
[[Dosya:Mongke.jpg|küçükresim|sağ|160px|4. Moğol Hanı [[Möngke]] (1 Temmuz 1251 – 11 Ağustos 1259)]] |
||
Moğollar'ın tarih sahnesine çıkışı, [[Cengiz Han|Temuçin]]'in tüm kabileleri Moğol siyasi çatısı altında birleştirip 1206'da '''''Cengiz Han''''' unvanını alması ile gerçekleşti. 1206'ya kadar yaptığı mücadeleler sonucunda [[Merkit |
Moğollar'ın tarih sahnesine çıkışı, [[Cengiz Han|Temuçin]]'in tüm kabileleri Moğol siyasi çatısı altında birleştirip 1206'da '''''Cengiz Han''''' unvanını alması ile gerçekleşti. 1206'ya kadar yaptığı mücadeleler sonucunda [[Merkit]]ler'i, [[Naymanlar|Naymanla]]r'ı, Moğollar'ı, [[Uygurlar]]'ı, [[Keraitler]]'i, [[Tatarlar]]'ı ve diğer küçük kabileleri kendi liderliği altında birleştiren Cengiz Han, 1206-1227 arasında Kuzey Çin'deki [[Batı Şia Hanedanı|Batı Şia]] ve [[Kin Hanedanı (1115-1234)|Jin Hanedanı]], Orta Asya'daki [[Karahıtaylar|Karahıtay]], [[Türkistan]] ve [[İran]]'daki [[Harezmşahlar Devleti|Harezmşahlar]] ile [[Kafkasya]]'da [[Gürcüler]], [[Deşt-i Kıpçak]]'taki Rus Knezlikleri, [[Kıpçaklar]] ve [[İdil Ön Bulgarları|İdil Bulgarları]] üzerine gerçekleştirdiği seferler sonucunda Pasifik'ten [[Hazar Denizi]]'ne kadar uzanan Moğol İmparatorluğu'nu kurdu. |
||
Cengiz Han daha hayatta iken kurduğu imparatorluğu dört oğlunun idaresine vermiş ve kaynaklar bunlardan "dört ulus" diye söz etmişlerdir. Kağanlık, <nowiki>''büyük han''</nowiki> olarak merkez [[Karakurum]]’da olmak üzere [[Ögeday]]'a bırakılırken, [[Balkaş]]’ın kuzey ve doğusundaki [[Tarbagatay İli|Tarbagatay]], [[Kara İrtiş]] ve [[Uranga]] bölgelerinin idaresi de ona verilmişti. [[Çağatay Han|Çağatay]]’a eski Kara Hıtay İmparatorluğu, [[Issık Göl]], Çu ve Talas havzaları ile [[Mâverâünnehir|Maveraünnehir]]’e kadar uzanan topraklar verilmiştir. Cengiz’in en küçük oğlu [[Tuluy]] ise Moğol geleneğine göre ailenin koruyucusu “Otçigin” sıfatıyla babadan kalan ilk toprakların mirasçısı olarak [[Tula]], Yukarı [[Onon Nehri|Onon]], Yukarı [[Kerulen Nehri|Kerulen]] arasındaki topraklara sahip olmuştur. Tuluy, cesur ve iyi bir asker olmasına rağmen çok fazla genişleme siyaseti gütmemiş ve kendisini içkiye vererek 1232’de ölmüştür. Güney [[Sibirya]], [[Kıpçaklar|Kıpçak]] bozkırları, [[Harezm]] ve [[Kafkasya]] toprakları büyük oğlu [[Cuci]]’ye verilmişti. Ancak Cuci, Cengiz Han'ın ölümünden 6 ay önce öldüğü için idaresi altındaki topraklar, onun oğulları Orda ve Batu'ya verildi. Batı'da alınacak yeni topraklar da Batu'nun idaresine bırakıldı. |
Cengiz Han daha hayatta iken kurduğu imparatorluğu dört oğlunun idaresine vermiş ve kaynaklar bunlardan "dört ulus" diye söz etmişlerdir. Kağanlık, <nowiki>''büyük han''</nowiki> olarak merkez [[Karakurum]]’da olmak üzere [[Ögeday]]'a bırakılırken, [[Balkaş]]’ın kuzey ve doğusundaki [[Tarbagatay İli|Tarbagatay]], [[Kara İrtiş]] ve [[Uranga]] bölgelerinin idaresi de ona verilmişti. [[Çağatay Han|Çağatay]]’a eski Kara Hıtay İmparatorluğu, [[Issık Göl]], Çu ve Talas havzaları ile [[Mâverâünnehir|Maveraünnehir]]’e kadar uzanan topraklar verilmiştir. Cengiz’in en küçük oğlu [[Tuluy]] ise Moğol geleneğine göre ailenin koruyucusu “Otçigin” sıfatıyla babadan kalan ilk toprakların mirasçısı olarak [[Tula]], Yukarı [[Onon Nehri|Onon]], Yukarı [[Kerulen Nehri|Kerulen]] arasındaki topraklara sahip olmuştur. Tuluy, cesur ve iyi bir asker olmasına rağmen çok fazla genişleme siyaseti gütmemiş ve kendisini içkiye vererek 1232’de ölmüştür. Güney [[Sibirya]], [[Kıpçaklar|Kıpçak]] bozkırları, [[Harezm]] ve [[Kafkasya]] toprakları büyük oğlu [[Cuci]]’ye verilmişti. Ancak Cuci, Cengiz Han'ın ölümünden 6 ay önce öldüğü için idaresi altındaki topraklar, onun oğulları Orda ve Batu'ya verildi. Batı'da alınacak yeni topraklar da Batu'nun idaresine bırakıldı. |
||
Sayfanın 04.18, 7 Ekim 2022 tarihindeki hâli
Moğol İmparatorluğu Монголын Эзэнт Гүрэн ᠮᠣᠩᠭᠣᠯ ᠤᠨ ᠡᠵᠡᠨᠲᠦ ᠭᠦᠷᠦᠨ | |||||||||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1206-1368 | |||||||||||||||||||||||||
 Kazak | |||||||||||||||||||||||||
Slogan Ali-Cengiz | |||||||||||||||||||||||||
 İmparatorluğun sınırları | |||||||||||||||||||||||||
| Başkent | Avarga (1206–1235) Karakurum (1235–1260) Hanbalık (1260–1368) | ||||||||||||||||||||||||
| Resmî dil(ler) | Moğolca | ||||||||||||||||||||||||
| Yaygın dil(ler) | Moğolca, Türkçe, Farsça, Çince ve diğer diller | ||||||||||||||||||||||||
| Resmî din | Şamanizm, Tengricilik, Budizm, Taoizm, Mani dini | ||||||||||||||||||||||||
| Hükûmet | Seçimli monarşi (önce) Irsî monarşi (sonra) | ||||||||||||||||||||||||
| Büyük Han | |||||||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||||||
| Yasama organı | Kurultay | ||||||||||||||||||||||||
| Tarihçe | |||||||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||||||
| Yüzölçümü | |||||||||||||||||||||||||
| 1259 | 35.000.000 km2 | ||||||||||||||||||||||||
| Nüfus | |||||||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||||||
| Makale serilerinden |
 |
Moğol İmparatorluğu (Moğolca: Монголын Эзэнт Гүрэн) 1206-1294 yılları arasında Orta Asya'da hüküm sürmüş bir imparatorluktur. Kurulma döneminde Asya'daki Cengiz Han idaresine boyun eğmiş Moğol ve Türk boylarının birleşiminden oluşuyordu.[1] Ardından üst üste gerçekleştirdiği fetihlerle genişledi. Moğol İmparatorluğu, dünyanın bitişik sınırlara sahip en büyük kara imparatorluğudur.[2]
1206 yılında Cengiz Han tarafından kurulan Moğol İmparatorluğu, kısa zamanda her yönde genişleyerek dünyanın %22'sine yayılmış, 24 milyon km2den fazla bir alanı kapsayan ve tarihin bitişik sınırlara sahip en büyük imparatorluğu hâline gelmiştir.[3] En geniş döneminde 100 milyondan fazla kişiyi[3] topraklarında barındırıyordu. İmparatorluğun bu denli geniş olması Batı ile Doğu'yu birleştirmiş, bu sayede İpek ve Baharat Yolları'nda ticaret yapmak güvenli olmuş ve "Pax Mongolica" denilen barış dönemi yaşanmıştır.[4] Cengiz Han'ın ölümüyle birlikte devlete Ögeday liderlik etmiş ve babasının fetihlerini tamamlamıştır. Öte yandan devlet de, Altın Orda Hanlığı (Cuci'nin Devleti), Çağatay Hanlığı (Çağatay'ın Devleti), İlhanlılar (Hülagû'nun Devleti) ve Kubilay Hanlığı (Tuluy ve oğlu Kubilay'ın Devleti) olmak üzere dört parçaya ayrılmıştır. 1260 yılında Memlükler tarafından Filistin'deki Ayn Calut Muharebesi'nde ilk kez yenilgiye uğratıldılar.[5] Moğol İmparatorluğu'nun tamamen sona ermesi ise, Kubilay Han'ın Çin toprakları üzerinde kurduğu Yuan Hanedanı'nın Çinli Ming Hanedanı tarafından 1368 yılında lağvedilmesiyle gerçekleşmiştir.[5]
Tarih
Kuruluş
''Moğol'' kelimesi ilk kez 7. yüzyılın sonlarında Çin’e ait Tang Hanedanı yıllıklarında küçük bir kabile ismi olarak geçmektedir. 1140 yılında Cengiz Han’ın büyük dedesi Moğol kabilelerinden Börçiginler'e mensup olan Kabul, bütün Moğolların ilk lideri olarak “han” unvanını almıştır. Cengiz Han’ın babası Yesügey Bahadır onun torunudur. Moğolların en önemli rakibi, güneyde gittikçe yükselen ve güçlenen, ''Altın İmparatorluk'' olarak da anılan ve Çin’in kuzeyini hızlı ve parlak bir zaferle zapteden Jin Hanedanı idi. Kabul Han ve onun halefi Ambakay Han zamanında Moğollar onlarla mücadele edecek kadar kuvvetlenseler de Tatarlar, Çin derebeylerini hoşnut etmek için Ambakay’ı Çin’e teslim ettiler. Ambakay hiç alışılmadık bir şekilde, “tahta eşek şekli” denen bir duruma sokularak çarmıha gerilip infaz edildi. Cengiz Han’ın büyük amcası Kutua, bu hakarete Çin üzerine ve Tatarlar'a bir dizi saldırı düzenleyerek cevap verdi ve bu akınlar sonunda “Moğol Herkülü” unvanını kazandı. Fakat 1160 yılında, detayları bilinmeyen bir dizi olay sonunda, Kuzey Çin’in hâkimi Jin Hanedanı, Moğollar'ı hezimete uğrattı. Moğollar bir süre karmaşa içinde dağıldılar. Sefalet içinde yüzen bu karmaşık hâldeki Moğollar'ın içerisindeki önemsiz liderlerden biri olan Yesügey Bahadır, Kabul Han’ın torunu ve Böriçigin kabilesinin en önemli şahsiyeti idi. Yesügey Bahadır’ın en büyük amacı, ittifaklar kurarak Moğollar'ı güçlendirmekti. Müttefiklerinden bir tanesi, Batı komşusu olan Keraitler idi. Keraitler, 200 yıldan beri Nasturi Hristiyan’dı. Hristiyan Keraitler'in o zamanki lideri Tuğrul idi. Tuğrul, 1160 yılında akrabalarının korkusu ile kaçmak zorunda kalmıştı. Moğollar'ın lideri Yesügey, Tuğrul'a kabilesinin önderliğini yeniden ele geçirmesi için yardım etti. Tuğrul ve Yesügey Bahadır kardeşlik yemini ettikten sonra, daha sonraları Moğollar'ın yeniden ortaya çıkışında olağanüstü önem taşıdığını kanıtlayacak olan bir ittifak kurdular.
Cengiz Han Dönemi
Moğollar'ın tarih sahnesine çıkışı, Temuçin'in tüm kabileleri Moğol siyasi çatısı altında birleştirip 1206'da Cengiz Han unvanını alması ile gerçekleşti. 1206'ya kadar yaptığı mücadeleler sonucunda Merkitler'i, Naymanlar'ı, Moğollar'ı, Uygurlar'ı, Keraitler'i, Tatarlar'ı ve diğer küçük kabileleri kendi liderliği altında birleştiren Cengiz Han, 1206-1227 arasında Kuzey Çin'deki Batı Şia ve Jin Hanedanı, Orta Asya'daki Karahıtay, Türkistan ve İran'daki Harezmşahlar ile Kafkasya'da Gürcüler, Deşt-i Kıpçak'taki Rus Knezlikleri, Kıpçaklar ve İdil Bulgarları üzerine gerçekleştirdiği seferler sonucunda Pasifik'ten Hazar Denizi'ne kadar uzanan Moğol İmparatorluğu'nu kurdu.
Cengiz Han daha hayatta iken kurduğu imparatorluğu dört oğlunun idaresine vermiş ve kaynaklar bunlardan "dört ulus" diye söz etmişlerdir. Kağanlık, ''büyük han'' olarak merkez Karakurum’da olmak üzere Ögeday'a bırakılırken, Balkaş’ın kuzey ve doğusundaki Tarbagatay, Kara İrtiş ve Uranga bölgelerinin idaresi de ona verilmişti. Çağatay’a eski Kara Hıtay İmparatorluğu, Issık Göl, Çu ve Talas havzaları ile Maveraünnehir’e kadar uzanan topraklar verilmiştir. Cengiz’in en küçük oğlu Tuluy ise Moğol geleneğine göre ailenin koruyucusu “Otçigin” sıfatıyla babadan kalan ilk toprakların mirasçısı olarak Tula, Yukarı Onon, Yukarı Kerulen arasındaki topraklara sahip olmuştur. Tuluy, cesur ve iyi bir asker olmasına rağmen çok fazla genişleme siyaseti gütmemiş ve kendisini içkiye vererek 1232’de ölmüştür. Güney Sibirya, Kıpçak bozkırları, Harezm ve Kafkasya toprakları büyük oğlu Cuci’ye verilmişti. Ancak Cuci, Cengiz Han'ın ölümünden 6 ay önce öldüğü için idaresi altındaki topraklar, onun oğulları Orda ve Batu'ya verildi. Batı'da alınacak yeni topraklar da Batu'nun idaresine bırakıldı.
1235-1242 arası Batu Han, Moskova ve Kiev’i fetheder ve böylece Rusların “Tatar Boyunduruğu” dediği yaklaşık 300 sene sürecek dönem başlar. Avrupa’daki Moğol seferlerini planlayan Subutay ile Batu Han’ın seferleriyle Moğollar Rusya, Ukrayna, Polonya üzerinden Almanya’nın doğusuna, Hırvatistan ve Dalmaçya sahillerine kadar istila etmişler, hatta büyük bir Polonya ordusu ile Macar ordusunu yenerek Macaristan topraklarını da ele geçirmişlerdi. Ancak Batu Han, 1242 yılında Viyana önlerinde iken Ögeday ölünce, seferde olan yeni kağanın seçilmesi için ordusuyla Moğolistan’a döner ve Avrupa, Moğol istilasından ancak bu şekilde kurtulur. Bir diğer yoruma göre, Doğu Avrupa topraklarının zengin olmaması, Moğollar'ın İran ve Çin’de yaptıkları gibi Doğu Avrupa'da yerleşmemesinin başlıca nedeniydi. Batu Han'a ait olan yerlere, babasının adından dolayı "Cuci Ulusu" deniyordu. Batu, Cengiz Han'ın hakimiyet alameti olarak kendisi için altın busagalı ak orda kurdurmuştu. Üzeri altın kaplama olduğu için, bu otağa altın orda deniliyordu. Böylece babasından dolayı “Cuci Ulusu” olarak anılan Batu Han'ın Altın Orda'sı, imparatorluk parçalandıktan sonra kurulacak olan dört devletten birine temel teşkil etti.
1241’de Moğollar'ın İran istilasını yürütmek için Baycu Noyan tayin edildi. Baycu Noyan, Anadolu’yu Moğollar'a bağlayarak Büyük Han’ın nazarında itibar kazanmak istiyordu. Bu amaçla 1242’de Erzurum’u kuşatarak ele geçirmiş, bu olay üzerine 1243 ilkbaharında Kayseri’de toplanan Anadolu Selçuklu ordusunu Sivas-Erzincan arasındaki Kösedağ mevkiinde mağlup etmiş ve Anadolu Selçuklu Devleti, Moğollar'a her sene yüklü bir miktar vergi ödemek koşulu ile barış yapmak zorunda kalmıştır.
Pembe: 1251-59 yılları arasındaki ele geçen topraklar.
1255 kurultayında Büyük Han olan Tuluy’un oğlu Möngke, merkez Karakurum’da Büyük Han olarak kendisi kalırken, kardeşlerinden Kubilay’ı Çin’in tamamının fethi için, Hülâgu’yu ise tam bir kontrol sağlanamayan İran’a “il-han”, yani bölgesel han olarak gönderdi. Hülâgu, 1256 yılında Tebriz'i başkent yaparak Azerbaycan'a yerleşti ve kendi devletini kurdu. Aynı yıl İran’daki Alamut Kalesi’ni fethedip yerle bir ederek Hasan Sabbah’ın 166 yıl boyunca dehşet saçtığı Haşhaşiler tarikatının sonunu getirmesinin yanı sıra 1258 yılında Bağdat’ı fethederek Abbâsî Hilafeti'ne son verdi.
Möngke'nin 1259'daki ölümüyle Moğollar'ın büyük fütühat devri sona erdi. 1260'taki Ayn Calut Savaşı'nda Moğol ordusu, Sultan Baybars komutasındaki Memluk ordusuna yenildi. Möngke'nin ölümüyle Cengiz Han soyundan gelen yöneticiler arasında bağlar iyice gevşemeye başladı.
1262'de Batu'nun oğlu Berke ile Hülâgu, güçlerini birleştirip topraklarını batıya doğru genişletecek yerde, Azerbaycan ve Kafkasya'daki otlaklar yüzünden bir dizi çarpışmaya girdiler. Berke’nin Mısır Memlukları ve Anadolu Selçukluları ile ittifakı, hem de akrabalık tesis edişi, Hülâgu'nün batıya doğru ilerlemesinin önünü tıkadı.
Aynı tarihte Doğu'da Tuluy'un çocukları, Kubilay ve kardeşi Arık Böke arasındaki taht kavgasından çıkan ve dört yıl süren savaş sonucu merkez de sarsıntı içerisindeydi. Kubilay bu mücadeleden galip çıkıp kağanlık kendisine geçince başkenti, Karakurum'dan bugünkü Pekin'e taşıdı. Böylece Çağatay Ulusu ve Batu’nun Altın Ordası'ndan sonra Çin'de Çinlilerin Yuan Hanedanı olarak adlandırdığı Kubilay Hanlığı, İran'da da Hülagü'nün İlhanlılar'ı olmak üzere iki devletin daha temelleri atılmış oluyordu.
1294’te Büyük Han Kubilay’ın ölümünden sonra imparatorluk parçalanmıştır.
Bilimsel çalışmalar
Kubilay, henüz daha tahta geçmeden 1250'li yıllar içinde Cemaleddin gibi müslümanların da bulunduğu eğitmen ve bilim adamlarını himayesi altına aldı ve müslüman astronomlar, Şensi'deki gözlemevinin kurulmasına katkıda bulundular.[6]
Moğol İmparatorluğu'nun hükümdarları
| Sıra | Hükümdar | Saltanat başlangıcı | Saltanat sonu |
|---|---|---|---|
| 1. | Cengiz Han | 1205 | 1227 |
| 2. | Ögeday Han | 1229 | 1241 |
| 3. | Güyük Han | 1246 | 1248 |
| 4. | Möngke Han | 1251 | 1259 |
| 5. | Arık Böke | 1259 | 1264 |
| 6. | Kubilay Han | 1260 | 1294 |
Nâibler
- Töregene (1241 - 1246)
- Oğul Keymiş (1249 - 1251)
Büyük Han ve Yuan Hanedanı'nın imparatorları
- Temûr Olcaytu Han 1294-1307
- Kaysan Külük Han 1307-1311
- Buyantu Han 1311-1320
- Kegen Han 1320-1323
- Yesün Temür Han 1323-1328
- Arigaba Han 1328
- Tok-Temür 1328-1329
- Kutugtu Han 1329-1332
- R.İnçendpar Han 1332
- Toğan Temür 1332-1370
Soyağacı
| Hoelun | Yesügei | - | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Tehinin | Kasar | Kaçiun | Temüge | Berktay | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Kulan | Cengizhan | Börte | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Gelejian | Cüci | Çağatay | Ögeday | Tuluy | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Orda | Batu | Berke | Güyük | Küçü | - | Möngke | Kubilay | Hülagû | Arık Böke | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Altın Orda | Çağatay Hanlığı | Kaydu | Yuan Hanedanı | İlhanlılar | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Ardılları
Cuci'nin Devletinden doğan ülkeler
- Altın Orda Hanlığı
- Toka Temür sülalesi
- Kırım Hanlığı
- Kazan Hanlığı
- Astrahan Hanlığı
- Kazak Hanlığı
- Nogay Orda - Cuci ailesine hizmet eden Mangitler
- Sufi Hanedanı - Cuci ailesine hizmet eden Kongiratlar
- Şiban sülalesi
Çağatay'ın Devletinden doğan ülkeler
- Çağatay Hanlığı
- Doğu Çağatay Hanlığı
- Moğolistan Hanlığı - Çağatay'ın sülalesinden Tuğluk Timur'un oğulları
- Kaşgar Hanlığı - Moğolistan Hanı'nın sülalesinden
- Batı Çağatay Hanlığı
- Timur İmparatorluğu - Çağatay ailesine hizmet eden Barlaslar
- Doğu Çağatay Hanlığı
Tuluy'un hanesinden doğan ülkeler
- Yuan Hanedanı、Kuzey Yuan - Tului'nin ikinci oğlu Kubilay'ın oğulları
- İlhanlılar - Tului'nin üçüncü oğlu Hülagû'nun oğulları
- Celayir Hanedanı - Tului ailesinin hizmet eden Calayirler
Kaynakça
 |
Wikimedia Commons'ta Moğol İmparatorluğu ile ilgili ortam dosyaları bulunmaktadır. |
- ^ Mongols and Mamluks: The Mamluk-Ilkhanid War, 1260–1281 by Reuven Amitai-Preiss
- ^ "Moğol İmparatorluğu tarihi - Moğol Devleti Kuruluşu, Kurucusu, Hükümdarları, Sınırları Ve Yıkılışı hakkında özet bilgi". www.hurriyet.com.tr. 27 Ekim 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Ağustos 2021.
- ^ a b "(pdf)" (PDF). 27 Mayıs 2008 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Nisan 2009.
- ^ Pax Mongolica 5 Mayıs 1999 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. - Prof. Daniel C. Waugh, University of Washington, Seattle
- ^ a b İngilizce Vikipedi'de Mongol Empire 30 Ocak 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. maddesi.
- ^ Lunde, Paul (1985). "Muslims in China: The History". Saudi Aramco World. 14 Aralık 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Ağustos 2017.
İlgili filmler
- 'Монгол' (2007) Resmî site Fragman28 Ekim 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
