II. Abdülhamid dönemi Osmanlı tarihi (1897-1903)

Bağlantı ekle
Vikipedi, özgür ansiklopedi
Osmanlı İmparatorluğu
1897–1903
II. Abdülhamid, 1897
KonumOsmanlı İmparatorluğu
İçerikOsmanlı İmparatorluğu reform dönemi
Osmanlı İmparatorluğu'nda milliyetçiliğin yükselişi
Hükümdar(lar)II. Abdülhamid
Başbakan(lar)
Liste
Önemli olaylar
Liste
Kronoloji
1881-1897 1903-1909

Bu madde II. Abdulhamid'in 1881-1897 yılları arasındaki padişahlığında Osmanlı İmparatorluğu'nda yaşanan tarihi olayları ele almaktadır.

Osmanlı-Yunan Savaşı ve Girit'in fiilen elden çıkması[değiştir | kaynağı değiştir]

Ana maddeler: Osmanlı-Yunan Savaşı (1897); Halepa Fermanı; Girit İsyanı (1866-1869); Girit İsyanı (1878); Girit İsyanı (1897-1898) ve Uluslararası Donanma (Girit müdahalesi, 1897-1898)
Yanya'da Girit İsyanı'na müdahil olan büyük güçlerin donanmalarının Rum isyancıları bombalaması
1897 Osmanlı-Yunan Savaşı'nda Osmanlı zaferi ile biten Velestin Muharebesi'nde hücuma kalkan Osmanlı asker ve piyadeleri
Yabancı basında 1897 Osmanlı-Yunan Savaşı zaferini II. Abdülhamid'in sevinçle: "Şimdi bana kim hasta adam diyor" diye bağırıp kutlarken tasvir edilmiş karikatürü.
18 Ekim 1898 II. Abdülhamid dönemidnde fiilen elden çıkıp büyük güçlerin işgaline giren Girit'te 7 Türk'ün yağmacılık suçu işlediğinden bahisle büyük güçlerce idam edilmesi
Büyük güçlerin işgal ettikleri Girit'te Rus, Avusturya-Macaristan, İngiliz, Fransız, İtalyan işgal bölgeleri ve her bir büyük gücün paylaşım alanı

Yunanistan, Girit Adası'nı ele geçirmek için bağımsızlığını kazandığı 1830'dan itibaren büyük bir çaba içine girdi, bunun için yıllar boyunca adada yaşayan Rumları kışkırtma yolunu seçti. Girit, 1866'da ilk defa geniş ölçüde bir ayaklanmaya sahne oldu. Osmanlı bu isyanı bastırmak istese de Rusya ve Fransa duruma müdahil oldular İngiltere ve Avusturya Osmanlı yanında yer alsa da Osmanlı bu işe büyük devletlerin müdahalesini engellemek için Sultan Abdülaziz, 1868'de Sadrazam Ali Paşa'yı Girit'e göndererek, Hristiyan halka birçok imtiyaz tanıyan bir yönetmelik yayınlattı.

1878'de Yunanistan 93 Harbi'nin sonunda tekrar Girit'te ayaklanma çıkarsa da başarısız oldu. Berlin Antlaşması ile Girit, Osmanlı'da kalmaya devam etti ama imtiyazlar genişletildi. Girit Hristiyanlarına daha geniş imtiyazlar bahşeden bu anlaşma, Hanya civarında Halepa'da Avrupa devletleri konsolosları tarafından onaylanıp uygulanması güvence altına alındığı için "Halepa Fermanı" diye anıldı.[1] Buna göre Girit valisinin Hristiyan olması ve 5 yıl için büyük devletlerin onayıyla tayin edilmesinde anlaşıldı. Girit meclisinin üye sayısı 49 Hristiyan, 31 Müslüman'dan oluşacaktı. Adada toplanan verginin ada için harcanması kararlaştırıldı.

Anlaşma sonrası ilk atanan Rum kökenli vali Girit mahkemelerine bağımsızlık kazandıracak bir tasarı hazırladı ve II. Abdülhamid bunu kabul etti. Ancak adadaki Rumlar Doğu Rumeli'deki Osmanlı tavizleri sonrasında daha fazla imtiyaz veya Yunanistan ile birleşmek hayalleri ile tekrar ayaklandılar. Asilere tekrar gümrük gelirleri ve memurları üzerine tavizler verilse de 6 ay sonra tekrar ayaklanma çıktı. Hristiyan Rum ada valisi Türk gazetelerini kapatırken Yunanistan'a bağlanma taraftarı Rum gazetelerini kapatmıyordu. Vali azledildi ancak yerine getirilen valiler de ardı ardına görevden alındı. Çünkü adadaki Rumlar Türk ahaliye saldırmaya ve göçe zorlamaya başlamıştı.[1] Yunan Veliahdı aynı zamanda Alman kökeni olan Konstantin'in, Osmanlı dostu gözüken Alman kralının kızı ile evlenmek istediği ve Almanya'nın Osmanlı'yı, Girit'i Yunanistan'a çeyiz olarak vermeye zorlayacağı dedikodularından bahisle Rumlar tekrar ayaklandı. Almanlar bunu yalanlasa da Rum silahlı çeteler Müslüman ahalinin evlerini dükkânlarını yakıp yıktı, mezarlarını yağmaladı, katliamlar yaptı.[1]

Osmanlı büyük bir yığınakla 1889'da isyanı bastırıp adada sıkıyönetim ilan etti. İsyanın ele başları Yunanistan'a kaçtı. Ancak II. Abdülhamid, Yunanistan'ın sözlerine güvenerek 1 yıl sonra sıkıyönetimi kaldırıp adada af ilan edip Halepa Sözleşmesi'ne dönmeyi kabul etti. Yunanistan'a kaçan isyan liderleri geri dönüp 1894'te tekrar huzursuzluk çıkardılar. II. Abdülhamid eski soylu, kökenli bir Rum vali atasa da bu defa Müslüman ahali Rum valiye başkaldırdı. Ardı ardına valiler değişti. İstanbul'daki altı büyük devletin sefirleri Abdülhamid'i Girit için bir ıslahat programına razı ettiler. Padişah, 25 Ağustos 1896'da imzaladığı bu ıslahat programıyla, büyük devletlerin yani İngiltere, Almanya, Rusya, Fransa, Avusturya ve İtalya'nın onayını aldıktan sonra beş yıl süre ile adaya bir Hristiyan vali tayin etmeyi, memurların üçte ikisinin Hristiyanlar arasından seçilmesini, memurları valinin tayin etmesini, ada halkının seçeceği Meclisin bütçe ve kanunlar çıkarmasını, altı devletin ada üzerinde müdahale hakkı olduğunu ve konsolosları aracılığıyla bu şartların uygulanıp uygulanmadığını kontrol etmesini kabul ediyordu.[1]

Yunanistan bu antlaşmayı kabul etmeyip 1897'de büyük bir ayaklanma daha çıkardı ve Girit dahil her yerde seferberlik ilan edip asker topladı Osmanlıların Girit haricinde Yunanistan ile komşu pek çok noktasında sınır karakollarına saldırdı. Osmanlı askerleri katledildi, bu arada Girit'te Avusturya-Macaristan, Rusya, İngiltere de dahil büyük güçler ortak donanma kurup, donanmaları ile bu olaya dahil oldular, hem Rum isyancılara ve hem de Girit çevresine bombardımanlar yaptılar. Karşılıklı çatışmalar başladı, İngilizler dahil bir kısım büyük güçler, Hanya başta olmak üzere Girit'in belli yerlerine çıkarmada dahi bulundular. Oluşan bu kargaşa ve kaos ortamında Osmanlı, Yunanistan'a harp ilan etti.[2] 1897 Osmanlı-Yunan Savaşı başladı.

Osmanlı ordusu, Yunan ordusunu Melouna, Velestin ve Dömeke'de ardı ardına bozguna uğrattı. Teselya'da Yunan savunması çökünce Atina yolu Osmanlı'ya açıldı. Ancak Osmanlı kuvvetleri büyük güçlerin araya girmesi ile Atina yakınlarında şehre giremeden engellendi. Varılan anlaşmada Berlin Antlaşması ile kaybettiği Teselya'nın kendisine geri verilmesini isteyen ve savaşta büyük bir zafer kazanan Osmanlı sadece Teselya sınırından 55 km² toprak kazancı ve 4 milyon lira savaş tazminatına razı olmak zorunda kaldı.[1][2]

Bu zafere rağmen 3 ay bile geçmeden II. Abdülhamid büyük güçler tarfından Girit'te büyük tavizler vermeye zorlandı. Bunun içinde Müslümanların Girit'e isyanı bastırmak için gelen büyük güç filosuna karşı isyan çıkarmaları gibi bahaneler ileri sürüldü. Oysaki Girit'te sözde çıkan isyanı Osmanlı takviye kuvvet göndermeden iş çok boyutlu bir savaşa evrilmeden bastıracağını söyleyen Uluslararası Filo pek çok sefer Yunan isyancılarla uğraşmak zorunda kalmıştı. Osmanlının savaş alanında kazandığı zafer, bu şekilde adeta diplomatik bir bozguna dönüştü. Gizlice yapılan ve halktan bir süre padişah tarafından gizlenen anlaşma ile Osmanlı kuvvetleri adadan tümden çekilecek, ada büyük güçlerden oluşan bir komisyona bırakılacak, adanın gelirleri tümden adaya kalacak ve Hristiyan bir vali adaya atanacaktı. Anlaşma gizli tutulsa da imzalandıktan hemen sonra Rumlar tekrar ayaklanıp bölgedeki Müslüman ahaliyi tekrar katledip göçe zorladılar ve Müslüman ahali de karşı koydu.

Rus İmparatoru anlaşmanın üzerinden kısa bir zaman geçtikten sonra Yunan Kralı'nın ikinci oğlu Prens Yeoryos'un vali olarak atanmasını istedi. Osmanlı bu karara direndi. Sonuç olarak Osmanlı, adayı boşaltmak istemese de adaya dayanan Rus, İngiliz ve Fransız gemileri adayı kuşatmıştı. Yabancı devletler Osmanlı Devleti'ne 48 saat süre tanıdılar, çaresiz kalan Abdülhamid baskıya boyun eğdi ve Girit'in boşaltılması emrini verdi. Adada Kandiye Kalesi'nde sembolik olarak sallanan Osmanlı bayrağından başka Osmanlı varlığı kalmadı. Alınan bu kararlarda Osmanlı ordusu İngiliz, Rus, Fransız ve İtalyan hükûmetlerinin desteğiyle adadan çıkmaya zorlandı. Almanya ve Avusturya-Macaristan bu konuda daha çekimser kalmıştı.[2]

Girit sembolik olarak Osmanlı elinde ama esasında İngiliz ve Rusların başı çektiği ve Osmanlı'nın hiçbir söz hakkının olmadığı bir komisyonun yönetimine geçmiş oldu. Sözde Osmanlı'ya bağlı ama fiilen tamamen uluslararası bir donanma ve askerlin kontrolünde bağımsız bir Girit Devleti kuruldu. Son karışıklıklardan Müslümanları sorumlu tutan komisyon kurduğu mahkeme ile Müslümanları cezalandırma ve göçe zorlama yolunu tercih etti. Komisyon tarafından 1898'te Yunan Kralı'nın ikinci oğlu Yeoryos'un Rus İmparatoru'nun arzusuna uygun şekilde adaya vali olarak atanmasına karar verildi ve istek Bâb-ı Âli'ye bildirildi. Osmanlı bu kararı tanımak zorunda kaldı.

1905'te Rumlar tekrar ayaklandı Yunanistan'a bağlanmak istediklerini söylediler. Girit Milli Meclisini toplayıp adayı Yunan bayrakları ile donatıp bu yönde karar çıkardılar. Ancak talepleri büyük güçler tarafından reddedildi. Bununla birlikte büyük güçler isyanı bastırmalarına karşın bastırana kadar bölgede kalan Müslüman ahaliye karşı katliamlara seyirci kaldılar. İsyan liderleri Venizelos ve savunucuları Yunanistan'a gönderildi. 1908'te II. Meşrutiyet sırasında tekrar Milli Meclis karar alsa da II. Abdülhamid'den kısa süre sonra büyük güçlerin kuvvetlerinin Yunanistan lehine Girit'ten çekilmesiyle, 27 Temmuz 1909 tarihinde fiili olarak; I. Balkan Savaşı'nın kaybedilmesi sonrasında ise 1913'te resmi olarak Girit, Yunanistan'a bağlandı.[1]

Kuveyt'in özerklik kazanması ve Arabistan'daki gelişmeler[değiştir | kaynağı değiştir]

Ana maddeler: Kuveyt, Es-Sabah Hanedanı, Necid Emirliği, Cebel Şammar Emirliği, Reşidiler, İbn Suud, Riyad Emirliği, Hicaz Vilayeti, Hüseyin bin Ali (Mekke emiri), Mekke Şerifliği, Haşimoğulları, Kuveyt-Reşidi Savaşı ve Suudi-Reşidi Savaşı
1899'da Kuveyt'in özerklik kazanması sonrasında Osmanlı İmparatorluğu'nun elde kalan toprakları ile son hali (Doğu Rumeli eyaleti haritada gözükse de 1885'te Bulgaristan Prensliği ile birleşmişti)
Kuveyt Şeyhi Mübarek es-Sabah
Cebel Şammar - Riyad/Necid Emirliği mücadelesi sonrası Arabistan (1907). Osmanlı Devleti'nin desteklediği Cebel Şammar Emirliği'nin mücadeleyi kaybetmesi sonrası Riyad ve çevresi başta olmak üzere Arap Yarımadası'nın ortasındaki hakimiyet Riyad Emirliği'ne geçmiştir. 1913'te İbn Suud tarafından yeniden yapılandırılan Riyad Emirliği, Osmanlı'dan El-Ahsa kentini bu bölgedeki garnizona baskın yaparak alacak ve Necid sancağındaki önemli bir kısım toprakları da ele geçirecektir.
VI. Cebel Şammar Emiri Abdülaziz bin Mitab er-Reşid
Suudi Arabistan Krallığı'nın kurucusu ve ilk kralı Abdülaziz bin Abdurrahman bin Faysal Âl-i Suud veya bilinen adıyla İbn Suud

Berlin Antlaşması'ndan sonra Osmanlı toprak bütünlüğünü koruma politikasından vazgeçen İngiltere, Basra bölgesindeki faaliyetlerini farklı bir boyutta daha da artırmıştır. 1881 tarihli bir belgeden anlaşıldığına göre İngiltere'nin Basra'dan Necid'in sonuna kadar olan Osmanlı sahilinde nüfuzunu artırdı.[kaynak belirtilmeli] 1885'e gelindiğinde İngiltere ve İran arasında Basra'nın İran'a bırakılması hususunda gizli bir anlaşma yapıldı. Yine Musul, Basra ve Irak'ta Abdülhamid dönemi boyunca çıkacak asayiş sorunları, aşiret ve Şii-Sünni problemlerine zemin hazırladı.[3]

İngiltere'nin 1880'lerden itibaren Basra'daki faaliyetlerinin boyutunu 1880'de Bahreyn Şeyhi İsa bin Ali el-Halife ile yaptığı anlaşma göstermektedir. Buna göre Osmanlı Devleti'nin burada hâkimiyetinin bulunmadığı iddia edilmekte ve Bahreyn'in bağımsızlığı istenmektedir. Daha sonra bu siyasetini bölgedeki diğer şeyhliklere de uyguladı ve şeyhlikler de İngiltere'den başka herhangi bir hükûmetle ilişki kurmayacaklarını taahhüt ettiler. Ayrıca buradaki aşiretlere cephane ve silah satarak onları isyana hazırladı.[4]

İngilizlerin özel olarak desteklediği yerlerden biride Kuveyt Şeyhliği'dir. 1871'den beri, Osmanlı makamları tarafından Bağdat vilayetine ve daha sonra Basra'ya bağlı bir kaza olan Kuveyt'te, Şeyh Muhammed bin Sabah üvey kardeşi Mübarek bin Sabah tarafından öldürüldü (Mayıs 1896). İngilizlerin "Basra bölgesindeki nüfuzlarını arttırma teşebbüsleri" içinde bulunduğu ve niyetlerinin Cebel Şammar, Necid, Katar, Bahreyn ve Kuveyt'i içine alan bir "Arap konfederasyonu" kurmak olduğu endişesi taşıyan Bâb-ı Âli, uzun müzakerelerden sonra Aralık 1897'de, Mübarek'in Kuveyt şeyhliğini tasdik etmiştir.[5]

Kuveyt Şeyhliği Osmanlı'ya bağlı olmakla beraber idarede bağımsız sayılabilecek de bir durumdaydı. Vergi vermeyen Kuveyt'te Osmanlı Devleti tarafından tayin edilen bir kadı bulunurdu. Kuveyt Şeyhi Mübarek es-Sabah, 23 Ocak 1899 tarihinde İngilizlerle gizli bir anlaşma imzaladı.[6][7] Bu anlaşmaya göre Kuveyt, İngiliz hükûmetinin izni olmaksızın hiçbir ülkenin siyasi temsilcisini kabul etmeyecek, topraklarından herhangi bir parçayı İngiltere'den başka bir devlete terk etmeyecek veya kiralamayacaktı.[8] Bunun karşılığında çeşitli yardımlar ve silah alacaktı. Bu anlaşmayı kabullenemeyen Osmanlı ise İngilizlerle anlaşan Kuveyt Şeyhi'ne karşı rakibini destekledi. Almanların etkisiyle II. Abdülhamid, Osmanlının himaye ettiği Reşidilerden yani Cebel Şammar Emirliği'nden Kuveyt'e saldırmasını emretti.[9] II. Abdülhamid'i bu işe yönlendiren Alman İmparatoru, bu defa II. Abdülhamid'e başvurarak askerî birliklerini geri çekmesini istedi.[9] Bu olaydan sonra Kuveyt'teki İngiliz nüfuzu dokunulmazlık kazanmış kadar oldu.[9]

Kuveyt'in özerklik kazanması ve İngiliz hakimiyetinin güçlenmesi bölgede Osmanlı için çok daha büyük sorun olarak Abdurrahman bin Faysal bin Türkî el-Suud ve oğlu Abdülaziz bin Abdurrahman bin Faysal Âl-i Suud (İbn Suud) sorununun doğmasına neden oldu. Çünkü Osmanlılar, Kavalalı Mehmed Ali Paşa ile birlikte Diriye Emirliği'ne (Birinci Suud devleti) 1818'de son verdikten sonra Vehhabilik ve emirlikten arta kalanlar Osmanlı hakimiyetini ve vergi ödemeyi kabul edip İkinci Suud Devleti olarak bilinen ve başkenti Riyad olan Necid Emirliği'ni Necid bölgesinin bir kısmında kurdular. Bununla birlikte Birinci Suud Devleti'nin ele geçirdiği Hail Emirliği'nin ardılı ve Suud Emirliği ile bu sebeple sürekli çatışma halinde ve Osmanlı'nın aynı zamanda vassalı olan Reşidiler'in kurduğu Cebel Şammar Emirliği, Necid Emirliği'ni ardı ardına bozguna uğrattı ve II. Abdülhamid'in iktidarında Mulayda Muharebesi ile 1891'de Riyad'ı ele geçirip Necid Emirliği'ne son verdi.

Cebbel Şammar Emirliği, Osmanlı hakimiyetini tanımakla ve büyük ölçüde desteğini almakla birlikte bölgenin hakimi Muhammed bin Abdullah er-Reşid ve sonrası oğlu Abdulaziz bin Mitab er-Reşid'in politikası bütün çevre emirliklere gücünü yayma peşindeydi. Reşîdî emirlerinin ekonomik gücü Osmanlı Devleti'nden gelen malî destek, vahada sahip oldukları geniş araziler, Cebel Şammar çevresinde siyasî hâkimiyetlerini kabul ettirdikleri kabilelerden topladıkları, hac ve ticaret kervanlarından aldıkları vergiler sayesinde giderek artmaktaydı ve Reşidi emirlerinin güçlenmesi Vehhâbî-Suûdî ittifakına karşı Osmanlı lehinde önemli bir gelişmeydi. Ancak Osmanlı'yı endişelendiren sorun, bu ilerlemelerin İngilizlerin desteklediği diğer emirlikler üzerine yayılarak dış müdahaleye sebebiyet verme korkusuydu. Çünkü ele geçirilen Riyad ve Necid bölgesindeki II. Suud Devleti'nin şeyhi Abdurrahman bin Faysal bin Türkî es-Suud'un oğlu İbn Suud tüm aile fertleri ile önce Bahreyn'de El-Halife ailesinin yanına oradan da Kuveyt Şeyhliği'ne kaçmıştı.

1890'da Cebel Şammar Emirliği'nin Kuveyt üzerine yürüyeceği söylentileri ayyuka çıktı. 1899'un hemen öncesinde II. Abdülhamid'in Cebel Şammar Emirliği'nin İngilizlerle işbirliği halindeki Kuveyt Şeyhliği üstüne yürümesinin istenmesi ancak bunun olmayıp Kuveyt'in 1899'da özerk konuma gelmesi ve Osmanlı'nın bunu engelleyememesi neticesinde Kuveyt Şeyhi, İbn Suud ve babası ile işbirliği içerisine girdi. Hep beraber İngiliz desteğinden güç alarak Osmanlı'nın vasalı Reşidilerle mücadeleye başladılar. Reşidiler arkasında Osmanlı veya Almanya'nın tam duramayacağını bilmesine karşın Kuveyt'i ele geçirme peşinde saldırıya geçti. Kuveyt-Reşidi Savaşı başladı.

Reşidiler 1900 Aralık ortasında yaptıkları Kuveyt saldırısında başarısız oldular. Kuveyt Şeyhi Mübarek es-Sabah, Reşîdîlere ait büyük bir kervanı ele geçirerek ilk önemli darbeyi vurdu. Mübarek es-Sabah'ın kuvvetleri, Müntefik aşireti reislerinden Sa'dûn ile İbn Suud ve babasının kuvvetleriyle birlikte Reşîdîler'e karşı saldırıya geçti ancak Cebel Şammar Emirliği Sarif Muharebesi'ni kazanarak onları püskürttü. Sonuçta iki tarafta yenişemedi savaş bu şekilde bitti. Fakat 1902'de, 1901 yılında Sarif yenilgisi sonrası babası gibi Kuveyt'e dönmek yerine Necid'de kalıp gizlenmeyi başaran ve mücadeleyi sürdüren İbn Suud, Mübarek es-Sabah'dan aldığı az sayıda askerle 15 Ocak 1902 sabahında Riyad'daki, Reşidi garnizonuna ve bu bölge yöneticisi Ajlan'a baskın yaptı. Riyad Muharebesi denen bu baskın neticesinde Ajlan öldürüldü ve sonrasında garnizondaki askerler panikleyip dağıldılar veya esir düştüler. Sonuçta Riyad, İbn Suud'un eline geçti.[10]

İbn Suud'un babası Abdurrahman Riyad'a gediğinde İbn Suud ona sadakatini sunsa da babası Muhammed bin Abdülvehhâb'ın kılıcını ona verip bu yerlerin şeyhinin kendisi olacağını söyleyip tam aksine ona bağlılığını sundu.[11][12] İleride çevre emirlikleri ele geçirip Suudi Arabistan halini alacak Necid ve Ahsa Emirliği böylece kurulmuş oldu. İbn Suud, Dilam şehrini de ele geçirdi. Reşidiler Riyad ve çevresini geri almaya dönük saldırıya geçseler de 27 Ocak 1903'te Dilam Muharebesi de Suud galibiyetiyle bitti.[13] Osmanlı İmparatorluğu, 1904'te onu Riyad kaymakamı olarak tayin ederek durumu kabul etmek zorunda kaldı.[14][15]

İbn Suud topraklarını genişletmek için gözünü kuzeye el-Kasım Bölgesi'ne dikti ve Suudi-Reşidi Savaşı'nı başlattı. Suud ilerlemesi karşısında II. Abdülhamid, Reşidiler'e destek için asker gönderdi. Osmanlı destekli Reşidiler, İbn Suud ile tekrar çatışmalara girse de yenilgiye uğradılar. 12 Nisan 1906'da Reşidiler, Osmanlı kuvvetleri ile birlikte; Kuveyt ve İngiliz destekli İbn Suud kuvvetlerine karşı el-Kasim bölgesinde Ravzatu'l-Muhanna Muharebesi'ne giriştiler. Muharebe Cebel Şammar Emirliği'nin şeyhi Abdülaziz bin Mitab el-Reşid'in (İbn Reşid) ölümü ve Osmanlı-Reşidi yenilgisi ile sonuçlandı. Osmanlılar Necid ile el-Kasım Bölgesi'nin hakimiyetini çok büyük ölçüde kaybetmiş oldular. Reşidiler de en önemli liderlerini kaybettiler. Bir yıl sonra 24 Eylül 1907'de Tarafiyah'da İbn Suud'a sırt çeviren el-Kasim Emiri ve Reşidiler, Osmanlı askerleri ile tekrar karşısına çıksa da muharebe Suud üstünlüğü ile sona erdi, böylece İbn Suud, Necid'de ve el-Kasım'da hakimiyetini iyice sağlamlaştırdı.

İbn Reşid'in ailesi Medine'ye kaçarak bir müddet sonra toplandı ve Necid içlerinde eski idare merkezi Hail'i ve çevresini elde tutabildiler. Reşidilere geleneksel gücü dikkate alınarak Osmanlı hükûmeti tarafından kaymakam tayin edildi ve maaş tahsis edildi. II. Abdülhamid sonrası Nisan 1913'te ise Suudi dini İhvan kuvvetleri ile İbn Suud, Osmanlı garnizonunu basıp el-Ahsa'yı ele geçirdi. Sonrasında ise I. Dünya Savaşı'nda İbn Suud, Reşidileri ileri sürüp, tarafsız kalacağını belirtip İngilizleri açıktan desteklemeye devam etti. Reşidiler ise savaş boyunca Osmanlı Devleti'nin yanında yer aldı ve Irak Cephesi'nde Osmanlı ordusuna hayli hizmetlerde bulundu. Ancak Osmanlı Devleti'nin yenilgisi ve Arabistan'dan çekilmesi akabinde 1921'de başkentleri de dahil kalan tüm toprakları İbn Suud'un eline geçecekti.[14]

Arabistan'da diğer bir sorun Hicaz Vilayeti'nde, II. Abdülhamid sonrası I. Dünya Savaşı'nda Osmanlı'ya isyan edecek Haşimoğulları'ndan Şerif Hüseyin konusunda oldu. Şeriflik, Osmanlı döneminde Arap Yarımadası'nın batı kısmında yer alan, Mekke ve Medine şehirlerini kapsayan Hicaz bölgesinin yönetimine verilen isimdi. Mekke Şerifliği geleneksel olarak İslam peygamberi Muhammed'in torunu Hasan bin Ali'nin soyundan gelen şerifler tarafından yönetilirdi. Osmanlılar bölgeye gelince bu duruma Memlüklüler gibi onlar da uydular ve Mekke Şerifliği 1845 yılına kadar devam etti, 1845 sonrası burası Hicaz Vilayeti halini alsa da Mekke'de şerifler görevlerine devam ettiler.

Şerif Hüseyin'in amcası Avnürrefik Paşa, II. Abdülhamid tarafından 1882 yılında Mekke Emiri olarak ölen şerifin yerine atanmıştı. Ancak kısa zaman sonra Şerif Hüseyin ve amcası arasında çıkan şiddetli tartışma ve kavgalar neticesi gelen şikayetler akabinde 1892'de Şerif Hüseyin, II. Abdülhamid tarafından İstanbul'a çağrıldı. 1908'e kadar İstanbul'da tutuldu. Avnürrefik Paşa, dönemin Hicaz Valisi Ahmet Ratıb Paşa ile birlikte hareket edip herhangi Osmanlı Devleti tarafından bir şikayete meydan vermeden 1904 yılındaki ölümüne kadar Mekke Emirliği görevini yürüttü. Ancak Şerif Avnürrefik Paşa'nın rüşvet ve hac paraları vs. konuda pek çok yolsuzluğu bulunduğu, Şerif Hüseyin ile kavgalarının nedenlerinden birinin bu olduğu iddia edilmektedir.[16] 1904 yılında Mekke Emiri Şerif Avnürrefik ölünce Şerif Hüseyin, boş kalan pozisyon için girişimde bulundu. Hüseyin'in yanı sıra İstanbul'da yaşamakta olan diğer iki şerif Abdulilah ve Ali Haydar da adaylıklarını koymuşlardı. Ancak Hüseyin'in kayınbiraderi Ali Paşa bin Abdullah emirliğe getirildi. Mekke Emiri Şerif Ali 1908 yılında bölgedeki karışıklar sebebiyle görevinden alındı, yerine amcası Şerif Abdulilah Paşa atandı. Ancak Abdulilah, görevi için Mekke'ye gitmeden önce İstanbul'da yaşamını yitirdi. Bu durumda Mekke emirliğine adaylık bakımından Şerif Hüseyin'in önü açıldı. II. Abdülhamid Şerif Hüseyin'i atadı.[16][a][b]

Amerika Birleşik Devletleri ve Filipinler[değiştir | kaynağı değiştir]

Ana madde: Moro İsyanı (1899-1913)
ABD işgali ve İspanya-ABD Savaşı öncesi Filipinler'deki Müslüman Moro sultanlıkları (1890). Kırmızı yerler İspanyol toprakları, mavi yerler Müslüman Sulu, turuncu yerler Müslüman Maguindanao Sultanlığı, yeşil yer Müslüman Lanao Sultanlıklar Konfederasyonu. II. Abdülhamid'in ABD hakimiyetinin kabul edilmesi emri sonrası bu Müslüman yerler ABD egemenliğini kabul edip[17] sonrasında işgale uğramış ve tarihten silinmişlerdir.

İspanya-Amerika Savaşı sonrası ABD, Filipinler'i İspanya'dan almıştı. Ancak Filipinliler İspanya gibi ABD'ye karşı da bağımsızlık savaşı başlattılar. 1899'da ABD Dışişleri Bakanı John Hay, ABD'nin Osmanlı Büyükelçisi Oscar Straus'tan, Sultan II. Abdülhamid'e, Filipinler'deki Sulu Sultanlığı'nda yaşayan (Moroların bir kolu olan) Müslüman Tausug halkının İspanyollara karşı Amerikan egemenliği ve askeri yönetimine itaat etmesi için halife olarak buyruk vermesi talebinde bulundu. Abdülhamid, Straus'un talebini kabul etti ve Mekke üzerinden Sulu'ya gönderilen bir mektup yazdı. Sonuç olarak, "Sulu Müslümanları ... isyancılara katılmayı reddettiler ve kendilerini ordunun kontrolü altına aldılar, böylece Amerikan egemenliğini tanıdılar."[17][18]

ABD Başkanı McKinley, 56. ABD Kongresinin Aralık 1899'daki ilk oturumunda yaptığı konuşmada, Sulu Sultanı ile yapılan anlaşma 18 Aralık'a kadar Senato'ya sunulmadığından, Osmanlı İmparatorluğu'nda II. Abdülhamid'in Sulu Morosu'ndaki barışın sağlanmasındaki rolünden bahsetmedi.[19] Sultan Abdülhamid'in "pan-İslamcı" ideolojisine rağmen, Straus'un Sulu Müslümanlarının, Batı ile Müslümanlar arasında düşmanlık yaratmaya gerek duymadığı için Amerika'ya direnmemelerini söyleyen yardım talebini hemen kabul etmişti.[19] Amerikan ordusu ile Sulu Sultanlığı arasındaki işbirliği, Sulu Sultanı'nın Osmanlı Padişahı tarafından ikna edilmesinden kaynaklanıyordu.[20]

Bu hususla ilgili bir ABD devlet görevlisi olan, John P. Finley şunları yazmıştır:

“ Bu gerçekleri gereği gibi değerlendirdikten sonra, Sultan, halife olarak Filipin Adaları'ndaki Müslümanlara, dinlerine herhangi bir müdahale olmaksızın, Amerikalılara karşı herhangi bir düşmanlığa girmelerini yasaklayan bir mesaj gönderilmesine neden oldu. Amerikan yönetimi altında izin verilecekti. Morolar bundan daha fazlasını asla istemediklerinden, Filipin ayaklanması sırasında Aguinaldo (Filipin'in önce İspanya sonra ABD karşısında bağımsızlığı için mücadele eden kahramanı) ajanları tarafından yapılan tüm teklifleri reddetmeleri şaşırtıcı değil. Başkan McKinley, yaptığı mükemmel iş için Bay Straus'a kişisel bir teşekkür mektubu gönderdi ve başarısının ABD'nin sahada en az yirmi bin askerini kurtardığını söyledi.[21][22] „

Halife konumundayken, Amerikalılar Filipinler'deki savaşları sırasında Müslümanlarla anlaşmalarına yardımcı olmaları için Abdülhamid'e yanaştı[23] ve bölgenin Müslüman halkı, Abdülhamid'in Amerikalılara yardım etmek için gönderdiği emre uydu.[24][25][26] Amerikalıların Moro Sulu Sultanlığı ile imzaladığı ve Saltanat'ın içişleri ve idaresinde özerkliğini garanti eden Kiram-Bates Antlaşması, aradan 5 yıl bile geçmeden, ABD'nin Emilio Aguinaldo'nun başlattığı bağımsızlık savaşında Filipinlileri bozguna uğratıp savaşın sona ermesi akabinde bizzat ABD tarafından Moroland'ın işgali ile ihlal edildi[27] ve Moro İsyanı (1899-1913)'nın patlak vermesine neden oldu. Şiddetli savaş 1904'te Moro Krateri Katliamı gibi Moro'daki Müslüman kadın ve çocuklara karşı işlenen vahşet eylemleri ile ABD'liler tarafından bastırıldı.

Alman desteği ve Çin Boxer Ayaklanması'nda Osmanlı faaliyetleri[değiştir | kaynağı değiştir]

Ayrıca bakınız: Boxer Ayaklanması
II. Abdülhamid Alman İmparatoru'nun arzusuyla Qing Kraliyet ordusunda General Dong Fuxiang hizmetindeki Çin Müslümanlarının birlikleri olan; Kansu Braves (Gansu Cesurları birlikleri) ile temas kurmaya onların Boxer Ayaklanmasında Boxerlere destek vermesini engellemeye çalışmıştır.

Üçlü İtilaf - Birleşik Krallık, Fransa ve Rusya - Osmanlı İmparatorluğu ile gergin ilişkiler sürdürdü. Abdülhamid ve yakın danışmanları, İmparatorluk'un bu büyük güçler tarafından eşit bir oyuncu olarak görülmesi gerektiğine inanıyordu. Sultan'ın görüşüne göre, Osmanlı İmparatorluğu bir Avrupa imparatorluğuydu ve Hristiyanlardan çok Müslümanlara sahip olmasıyla belirgindi. Zamanla Fransa (1881'de Tunus'un işgali) ve İngiltere'den (1882'de Mısır'da fiili kontrolün kurulması) gösterilen düşmanca diplomatik tutumlar, Abdülhamid'in Almanya'ya yönelmesine neden oldu.[28] Alman Kayzeri II. Wilhelm, İstanbul'da iki kez Abdülhamid tarafından ağırlandı; ilk olarak 21 Ekim 1889'da ve dokuz yıl sonra 5 Ekim 1898'de. (II. Wilhelm daha sonra 15 Ekim 1917'de V. Mehmed'in konuğu olarak İstanbul'u üçüncü kez ziyaret etti). Alman subayları (Baron von der Goltz ve Bodo Borries von Ditfurth gibi) Osmanlı ordusunun örgütlenmesini denetlemek için görevlendirildi. Alman hükûmet yetkilileri, Osmanlı hükûmetinin maliyesini yeniden düzenlemek için getirildi. Ek olarak, Alman İmparatoru'nun üçüncü oğlunu halefi olarak atama konusundaki tartışmalı kararında II. Abdülhamid'e danışmanlık yaptığı söylentisi vardı.[29] Ancak Almanya'nın dostluğu karşılıksız değildi ve çıkar üzerine kurulu yanı vardı; Almanya'ya yardımı karşılığında demiryolu ve kredi imtiyazları sağlanıyordu. 1899'da, önemli bir Alman arzusu olan Alman mallarının Orta Doğu ve Afrika bölgelerine rahatça satım ve dağıtımını da hedefleyen bu yönde gerek Alman ve gerek Osmanlı arzularının örtüştüğü Berlin-Bağdat Demiryolu'nun inşası Sultan tarafından kabul edildi.[28]

Öte yandan bu ittifakı sınayan olaylarda ortaya çıktı. Bunlardan birinde Alman İmparatoru II. Wilhelm, Çin'deki sömürgelerinde Çinli Müslüman birlikleriyle sorun yaşadığından Sultan'dan yardım istedi. Boxer Ayaklanması sırasında, Çin Gansu Ordusuna bağlı Çinli Huili Müslümanlarından oluşan Kansu Braves (Gansu Cesurları) birlikleri, ülkelerini sömüren diğer Sekiz Devlet İttifakı güçlerinin içindeki Alman ordusuna karşı da savaştı ve onları da bozguna uğrattı. Müslüman Kansu Braves ve Boxer'lar, 1900 yılında Seymour Seferi'ndeki Langfang Muharebesi'nde Alman yüzbaşı Guido von Usedom liderliğindeki İttifak kuvvetlerini yendi ve Uluslararası Temsilcilikler Kuşatması sırasında kapana kısılmış İttifak kuvvetlerini kuşattı. İttifak kuvvetleri, Pekin Muharebesi'nde Çinli Müslüman birliklerle savaşmayı ancak Gazale Seferi'ndeki ikinci girişimde başardı. Kayzer Wilhelm, Çin Müslüman birliklerinin Boxer'larla birlikte bu başarıları karşısında o kadar telaşlandı ki Abdülhamid'den Müslüman birliklerin savaşmasını durdurmanın bir yolunu bulmasını istedi. Abdülhamid, Kayzer'in taleplerini kabul etti ve 1901'de Mirliva Hasan Enver Paşa'yı Çin'e gönderdi,[30] ancak o zamana kadar isyan bitmişti.[31][32][33][34][35] Sonuç olarak heyet kısa zaman sonra geri döndü. II. Abdülhamid, Avrupa uluslarına karşı bir çatışma istememekteydi ve Osmanlı İmparatorluğu, Alman yardımını almak için Çinli Müslümanlara Çin'den yabancı güçlerin atılması için mücadele veren boxer'lara yardım etmekten kaçınmaları yolunda Osmanlı halifesi sıfatıyla II. Abdülhamid tarafından bir beyanat yayınlandı ve bu beyanat İngiliz yönetimindeki Mısır ve Müslüman Hint gazetelerinde basıldı.

Theodor Herzl ile görüşmesi[değiştir | kaynağı değiştir]

1900 yılında Osmanlı Suriyesi
Laurence Oliphant, 1882
Theodor Herzl, 1897

Yahudiler ve Hristiyanların Filistin'den toprak alıp satmalarına ilişkin yasaklar ve bu bölgede göçün engellenmesine yönelik tedbirler sadece II. Abdülhamid döneminde uygulanan tedbirler değildi. Bu yasaklar kimi zaman Abdülmecid ve Abdülaziz dönemlerinde de uygulanmaya çalışıldı. Osmanlı arşivlerinde 28 Mayıs 1851 tarihli bir bölge eyalet meclisi kararı, Müslümanların toprak satmaları yasak olduğu hâlde bu yasağa dikkat etmeyen görevlilerin hükûmete bildirilmesini istemekteydi.[36] Bâb-ı Âli tarafından Kudüs Sancağı'na gönderilen 13 Aralık 1857 tarihli bir başka yazıda yabancı uyrukluların Filistin'de hile ile arazi satın almayacaklarını belirtip bunun engellenmesini istemekteydi.[36] Ancak Osmanlı İmparatorluğu'nda yine Abdülmecid zamanında 1858 yılında çıkarılan Arazi Kanunnamesi Osmanlı vatandaşı ve yabancı arasında hiçbir ayrım gözetmediğinden ve mevcut boşluklardan istifade eden yabancılar 1858 sonrası pek çok yerde arazi satın alabilmişti.[37]

Yahudilerin Filistin'e yerleştirilmesini amaçlayan faaliyetlerde ilk olarak Theodor Herzl bulunmamıştı. Herzl öncesinde 2 talepte daha II. Abdülhamid'e bulunulmuştu ancak II. Abdülhamid ve Bâb-ı Âli bunları reddetmişti. Bunlardan biri 9 Ekim 1879'da İngiliz Parlamenter Laurance Oliphant'ın Osmanlı'nın dış borçlarını üstlenme karşılığında Ürdün-Lübnan-Kuzey Filistin arasında yer alan Belka sancağında 4.300 km2'lik alanda bir Yahudi yerleşim yeri kurulmasına izin verilmesine yönelik talebidir. 9 Mayıs 1880'de Meclis-i Vükelâ'da bu talep reddedildi.[37] Laurence Oliphant, 1882'de göçmen sıfatıyla Osmanlı topraklarına iltica edip Hayfa'ya yerleşti ve 1888'de orada öldü.[38] İkinci deneme ise Herzl'ın 1896'da Bâb-ı Âli ile ilk teması kurmasına da aracılık eden Sultan Abdülhamid için çalışan ve onunla iyi ilişkileri olan Polonyalı asilzade Philip Michael Ritter von Newlinski tarafından yapıldı. 4 Nisan 1881 tarihli Avrupa devletlerinin çıkar hesapları yüzünden ve mali durumun sıkıntıda olması sebebiyle zor durumda bulunan Osmanlı Devleti'ne, Yahudilerin kendilerine Filistin'de toprak verilmesi karşılığında yardımcı olacakları ve Yahudi iş adamlarının ellerinde bulunan Avrupa gazeteleri vasıtasıyla manevi destek sağlayacakları yönünde Newlinski'nin teklifi Bâb-ı Âli'ye bir rapor olarak iletildi fakat bu rapordaki teklif de değerlendirmeye alınmadı.[36]

1896'da Newlinski'ye ulaşan Siyonist lider Theodor Herzl onun aracılığıyla 1896'da II. Abdülhamid ve Bâb-ı Âli ile çeşitli temaslarda bulundu. II. Abdülhamid kendisi ile görüşmedi ancak Filistin'e Yahudilerin yerleştirilmesi konusundaki önerisini değerlendirerek kabul etmediğini ve bu konuda izin veremeyeceğini bildirdi. Bununla birlikte 29 Haziran 1896'da II. Abdülhamid tarafından Herzl'a üçüncü dereceden Mecidiye Nişanı verildi.[39]

1898'de Herzl, İstanbul'a gelip yine temaslarda bulundu. Newlenski'nın ölümü ardından bu sefer tartışmalı bir kişilik olan fakat buna rağmen çeşitli nedenlerle II. Abdülhamid'in yakınında bulundurduğu Arminius Vambery aracılığıyla 17 Mayıs 1901 tarihinde II. Abdülhamid ile görüştü. II. Abdülhamid ile görüşmesinden sonra tekrar ama bu sefer birinci dereceden Mecidiye Nişanı ile ödüllendirildi.[39][40][41][42] Konu hakkında Daily Mail gazetesine mülakat veren Herzl, görüşmeden duyduğu memnuniyeti vurgulayıp Yahudilerin II. Abdülhamid'den daha iyi bir dostu ve seveni olmadığını ifade etti.[40] Herzl daha sonra bir kez daha İstanbul'a gelip II. Abdülhamid ve Bâb-ı Âli ile görüştü.[39] II. Abdülhamid, belirli bir yerde toplu hâlde olmamak şartıyla Yahudilerin Osmanlı topraklarına gelmelerini kabul etti ancak Filistin'e yerleşim konusunda bir adım atmadı.[43] Herzl'in asıl isteği ise Yahudilerin doğrudan Filistin'e yerleşmesini sağlamaktı.[40][44] Bunun karşılığında da Osmanlı borçlarının önemli bir kısmını ödeyecekti. II. Abdülhamid, Yahudilerin dağınık bir şekilde Mezopotamya'ya yerleşmelerini teklif etti ancak bu teklif Herzl tarafından kabul edilmedi. Çünkü Herzl, ilave yerleşim yeri olarak Filistin, Hayfa ve çevresini istemekteydi.[40] Konu hakkında Osmanlı arşivlerinde bulunan belgeler de II. Abdülhamid'in Herzl'i huzurundan kovmadığını ve Padişah'ın Yahudilerin yerleşimi için Mezopotamya'yı teklif ettiğini, Herzl'in 1896-1902 yılları arasında İstanbul'a gelip Padişah ve Bâb-ı Âli ile görüşmeler yaptığını göstermektedir.[43][44]

1880 ve sonrasında Rusya ve Avrupa'da Yahudi aleyhtarı hareketler ve saldırılar sonucunda Osmanlı İmparatorluğu, İngiltere, ABD ve Kanada gibi ülkelere büyük bir Yahudi göçü oluştu. Aliyah adındaki 1881-1891 yılları arasındaki ilk dalga göçmen akınında Rusya'dan 145.000 Yahudi; 1892 sonrası ikinci dalgada ise 500.000 Yahudi bu ülkelerin topraklarına mülteci olarak göçtü. II. Abdülhamid ve Bâb-ı Âli, Osmanlı uyruğu taşıyan Yahudileri kabul etmekle birlikte gelen Yahudi mültecileri de kabul etti ancak onları Aydın, İzmir gibi vilayetlere yerleştirdi Suriye ve Filistin topraklarına yerleştirmemek için tedbirler almaya başladı.

Arazi Kanunnamesi'nde bir madde değiştirilerek 1883'te yabancı uyruklu Yahudilerin emlak satın alması yasaklandı.[38] Ancak bu sefer hileli yollarla Filistin ve Suriye'ye yerleşmeye başladıkları tespit edilince bununla ilgili de ek önlemler alındı.[36] Hatta, Hac için Kudüs'e giden bazı Yahudilerin izini kaybettirip buraya yerleşmeye çalıştıkları ortaya çıkınca bu defa Hac yönünden sürenin en fazla 3 ay olacağı bu sürenin geçirilmesi halinde ilgililerin mahalli otoritelerce topraklarından çıkarılmasına yönelik önlemler getirildi.[38] Ancak özellikle İngilizlerin Yahudilerin adına Filistin'de gayrimenkul alması gibi etkenlerden II. Abdülhamid'in Filistin'e yönelik çabalarının başarılı olduğu söylenemez. Çünkü 1908'de Filistin'deki Yahudi nüfusu 1876'ya göre tam 3 kat artarak 80.000 kişiye çıktı.[38] 1882'de 6 yerleşim yeri ile sınırlı olan 22.530 dönüm olan Yahudi arazisi 1900'de 218.170 dönüme ve 22 yerleşim birimli 705 çiftliğe çıktı.[37] 1908'de yerleşim yeri sayısı 33'e ulaştı.[38] II. Abdülhamid son olarak 31 Mart Olayı'nın hemen öncesinde 4 Nisan 1909'da olduğu gibi Kudüs'teki Masfara arazisi ve bir kısım arazilerin bedeli karşılığında veya bedelsiz hususi emlâkına kaydedilmesini de sağlayarak Filistin'den Yahudilerin arazi alımını engellemeye çalıştı.[36]

II. Abdülhamid ardından Osmanlı arşivlerinden de görüldüğü kadarıyla, iddiaların[45] aksine belki çok kısa bir süre yasaklar gevşetilse de 20 Haziran 1909 tarihli Meclis-i Vükelâ kararı ve Filistin'de yabancılara toprak satışını yasaklayan kanun, 8 Kasım 1909 tarihli Hac için Filistin'e gelen Yahudilerin yerleşmelerinin engellenmesi tezkeresi, 11 Ocak 1914 tarihli sahte kimlikle Kudüs'te arazi satın alan Yahudilerin engellenmesi ve 25 Ocak 1914 tarihli Filistin'e gelen Yahudilerin uzun süre kalmasının engellenmesi yolunda Dahiliye Nezareti yazılarında olduğu gibi[36] özellikle Talat Paşa'nın da çabaları ile II. Abdülhamid'in koyduğu Filistin yasakları, aynen sürdürüldü ancak Filistin topraklarına Yahudilerin kaçak hileli usullerle yerleşmesi engellenemedi.[36][46] Alınan tedbirlere rağmen 1908-1914 arası dönemde de Yahudiler, Filistin'de Kudüs çevresinden çeşitli hileli işlemlerle 50.000 dönüm arazi aldılar ve içlerinde ileride Tel Aviv olacak şehrin de yer aldığı 9 yerleşim yeri daha kurdular.[44][46]

Rus Konsolosu Rostkovski'nin öldürülüşü[değiştir | kaynağı değiştir]

Aleksandr Rostkovski

8 Ağustos 1903 tarihinde Manastır'da üzerinde resmî kıyafeti olmadan gezen Rus Konsolosu Rostkovski, karakol önündeki Osmanlı askerinin kendini selamlamadığını fark edince elindeki kamçı ile hiddetli bir şekilde, nöbet tutan askere yaklaşıp kendisini neden selamlamadığını sordu.[47] Türk kaynaklarının belirttiği üzere Rus Konsolos elindeki kamçı ile Osmanlı askerine vurdu. Konsolos'un dilini anlamayan ve azarlanan nöbetçi askeri tüfeğiyle ateş ederek Rus Konsolos Rostkovski'yi orada öldürdü. Yaşanan bu olay II. Abdülhamid'i endişelendirince sert tedbirlere başvuruldu ve Askeri Halim yargılandı. II. Abdülhamid mahkemeyi takip eden Hüseyin Hilmi Paşa'ya Rus Konsolos'un öldürülmesi nedeniyle iki Osmanlı askerinin idamının derhal uygulanmasını emretti.[48] Rus Konsolos'u öldüren Asker Halim ve yanında bulunan diğer nöbetçi asker olan Abbas da cinayeti önleyemediği için 4 günde tamamlanan yargılamanın ardından idam edildiler. Rus Konsolos'un Asker Halim'e küfrettikten sonra öldürüldüğünü söyleyen bir asker ise 15 yıl ve Tevfik adlı bir temizlik görevlisi de 5 yıl hapis cezası aldı. Ayrıca nöbetçi asker Halim'in bölük komutanı ile öldürülen Rus Konsolos hakkında kötü konuşan iki Osmanlı teğmeni de meslekten uzaklaştırıldı. Bölgede nahiye müdürü olarak görev yapan Hasan Tahsin Bey, Rus Konsolos'un nöbetçi askeri tokatlaması sonucu cinayetin işlendiğini belirtti. Bir subayın ifadesine göre ise Rus Konsolos, nöbetçi askeri elindeki kamçı ile dövmüş ve asker de bunun üzerine ateş etmişti. Manastır Rus Konsolosu Aleksandr Rostkovski'nin öldürülmesinin ardından Rusya, İğneada açıklarına donanma göndererek Osmanlı Devleti'ne ültimatom verdi.[49]

Bulgar çetelerinin saldırıları, İlinden-Başkalaşım isyanları ve Mürzsteg Antlaşması[değiştir | kaynağı değiştir]

Ana maddeler: Yüksek Makedon-Edirne Komitesi, Selanikli Gemiciler, İç Makedon Devrimci Örgütü, İlinden İsyanı ve Mürzsteg Antlaşması
Ilinden-Başkalaşım isyanlarının çıktığı yerler
Slavi Merdjanov
Pavel Shatev

1890'larda bir Bulgaristan Prensliği olsa da Osmanlı İmparatorluğu üzerindeki Bulgarların ve Balkan devletlerinin talepleri bitmemişti. Makedonya ve Trakya'da pek çok örgüt kuruldu. Bunlardan biri Yüksek Makedon-Edirne Komitesi idi. Bu komite İlinden İsyanı öncesinde Pirin Dağı ve Gorna Djumaya "Yukarı Cuma" (Blagoevgrad)'da 28 Eylül-1 Kasım 1902 arasında gerçekleşen bir ayaklanmaya imza attı. Bulgar Prensliği büyük güçlerden gelen baskı nedeni ile ayaklananlara açık bir yardım yapmadı. Ayaklanma Hüseyin Hilmi Paşa yönetimindeki Osmanlı birliklerince bastırıldı. 2000'e yakın Bulgar çete mensubu Bulgar Prensliği'ne kaçtı.[50][51][52]

Selanik Gemicilerinin Nisan 1903'ye havaya uçurduğu Osmanlı Bankası şubesi.
Yakılan Fransız "Guadalquivir" gemisi.
Mürzsteg Antlaşması'nın imzalandığı Avusturya Jagdschloss Mürzsteg (Mürzsteg Av Köşkü).

Öte yandan Selanikli Gemiciler adı ile kurulan bir Bulgar militan örgüt Edirne Vilayeti, Makedonya ve Selanik'te otonomi veya Bulgaristan Prensliği'ne bağlanma ve bu amaçla büyük güçlerin dikkatini çekmek için bombalı saldırılarda ve terör eylemlerinde bulundular. Örgütün kurucularının çoğu Selanik Bulgar Erkek Lisesi mezunuydu. 1899'da Ermenilerle birlikte Abdülhamid'e suikast ve 1900'de ise Osmanlı Bankasının Selanik ve İstanbul Şubelerini havaya uçurmayı planladılarsa da planları ortaya çıktı.[53]

18 Eylül 1900'de Osmanlı polisi, patlayıcıları taşıyan bir grubun üyesini yakaladı ve daha sonra Merdjanov, Sokolov ve Pavel Shatev'in de aralarında bulunduğu tüm grup tutuklandı. 1903'te ise Selanik bombalamaları denen planı yaptılar. 28 Nisan 1903'te grubun bir üyesi olan Pavel Shatev, Selanik limanından çıkmakta olan Fransız gemisi "Guadalquivir"i dinamit kullanarak patlattı. Bombacı diğer yolcularla birlikte gemiyi terk etti, ancak daha sonra Üsküp tren istasyonunda Türk polisi tarafından yakalandı. Aynı gece, diğer grup Dimitar Mechev, Iliya Trachkov ve Milan Arsov, Selanik-İstanbul arasındaki demiryolunu tren geçişine yakın bombalasa da şans eseri lokomotife ve geçen bir trenin vagonlarından bazılarına zarar veren bombalamada hiçbir yolcu yaralanmadı. Ertesi gün, Selanik'teki büyük baskının başlaması için işaret, kentin elektrik ve su tedarik sistemlerini kapatmak için patlayıcılar kullanan Kostadin Kirkov tarafından verildi. Jordan Popjordanov (Orceto) adlı bir başka örgüt üyesi ise bir gemicinin daha önce bir tünel kazdığı bir Osmanlı Bankası ofisinin binasını havaya uçurdu. Milan Arsov, "Alhambra" Café'ye bomba attı. Aynı gece örgüt üyeleri Kostadin Kirkov, İliya Bogdanov ve Vladimir Pingov şehrin farklı yerlerinde bombalar patlattılar. Dimitar Mechev ve Iliya Truchkov, gaz üreten bir tesisin rezervuarını patlatmayı başaramadı.

Mechev ve Trachkov, ordu ve jandarma kuvvetleriyle yapılan ve 60'tan fazla bomba kullanılan bir çatışmada kendi karargahlarında öldürüldüler. Jordan Popjordanov 30 Nisan'da öldürüldü. Mayıs ayında Kostadin Kirkov bir postaneyi havaya uçurmaya çalışırken öldürüldü. Görevi yerel valiyi öldürmek olan Zvetko Traikov, yakalanmadan hemen önce bombayı patlatıp üzerine oturarak intihar etti. Yine bu eylemlere destek niteliğinde Bulgar anarşist ve çetecilerinin başkaca eylemleri de oldu Budapeşte'den İstanbul'a giden günlük ekspres, 28 Ağustos'ta Kuleliburgaz yakınlarında havaya uçuruldu. 7 kişi öldü 15 kişi yaralandı. Avusturya-Macaristan nehir ve deniz buharlı gemisi Vaskapu'nun gemisinde ikinci terör eylemi 2 Eylül'de meydana geldi. Geminin patlaması, Tuna Nehri ile Karadeniz limanları arasındaki İstanbul'a kadar meşguliyetin olduğu gemilerle yolcu trafiğinin başladığı zamana kadar uzanıyordu. Örgüt üyesi Zahari Stoyanov'un yakın akrabaları olan saldırganlar kaptanı, iki subayı, altı mürettebatı ve 15 yolcuyu öldürdü ve gemiyi ateşe verdi. İvan Stoyanov ve Stefan Dimitrov patlamada öldü. 9 Eylül'de İstanbul limanına dört geminin patlatılarak saldırılması planlanmıştı: "Vaskapu"nun yanı sıra, bunlar Avusturya-Macaristan "Apollo", Alman "Tenedos" ve Fransız "Felix Fressinet" idi. Ancak Vaskapu'nun erken patlatılması nedeniyle plan başarısız oldu.[54][55][56][57][58][59] Örgüt, 1903'teki Selanik bombalamalarının ardından sıkıyönetim ilan edilip liderlerinin yakalanması, bir kısmının idam edilip bir kısmının tutuklanıp Fizan'a sürülmesi ile ortadan kaldırıldı.

Bütün bunlar yaşanırken Edirne ve Makedonya'da özerk bir devlet kurmak amacıyla Osmanlı topraklarında İç Makedon Devrimci Örgütü (İMDÖ) adlı bir örgüt 1893'te kuruldu. Örgüt Osmanlı İmparatorluğu'na ve bölgedeki askerlerine karşı vur-kaç saldırıları vs. ile silahlı ve terörist bir mücadele içinde olup Bulgar Prensliği'nden yardım alır duruma gelmişti. Başlangıçta tüm Makedonya halkları için özerk bölge peşinde olan örgüt özellikle 1896 sonrası sadece Bulgarların çıkarlarını gözetir ve yaptığı gerilla müdahaleleri ile devlet içinde devlet olup halktan vergi alır hale bile geldi. 1903 yılının Ağustos ayında Makedonya, Trakya'da Yıldız Dağları'nda, Yunanistan'ın Makedonya kısmına gelen Osmanlı topraklarında ayaklanma çıkardılar. Yaklaşık 25.000'den fazla örgüt militanı, üyesinin dahil olduğu silahlı ayaklanma Kasım ayında ancak bastırılabildi. 30.000'den fazla kişi Bulgaristan Prensliği'ne kaçtı. Ayaklanan çetecilerden bazıları Istranca Cumhuriyeti, Kruşevo Cumhuriyeti diye bir geçici devletçikler bile kurmaya çalışsa da buraya sevk edilen Osmanlı birlikleri bunu engelledi. Ancak pek çok köy çatışmalarda harabeye döndü.[60] Bu çatışmalara ve yapılanlara karşın Bulgar tarafı ve İMDÖ üyeleri, Osmanlı Devleti'ne köy yakma ve katliam yapma, zorla tehcir, tecavüz gibi suçlamalarda bulundu. İsyanların bastırılması sırasında Osmanlılardan 5328 asker öldü.

Bununla birlikte İMDÖ isyan başladıktan sonra özellikle Bulgaristan'dan askeri yardım talebinde bulunup müdahale etmesini istediyse de Bulgaristan bu konuda yardım edemeyeceğini belirtti. Sırbistan ve Karadağ'dan beklenen yardımları alamadı, bastırılması akabinde kendi milis dediği güçlerini feshetmek zorunda kaldı.

Ekim 1903'te Rus Çarı ve Avusturya-Macaristan İmparatoru Mürzsteg Av Köşkü'nde bir araya geldiler ve görüşmeler sonrası Osmanlı İmparatorluğu'na Makedonya'daki sorunları çözmesi ile ilgili bir ortak muhtıra gönderip reform yapmasını istediler. Büyük güçlerin baskısı ile II. Abdülhamid Kasım 1903'te Mürzsteg Muhtırası'nı dikkate alacağını bildirip, Rumeli'de Hristiyan halk üzerinde reformlar yapmaya karar verdi. Osmanlı İmparatorluğu'nun Balkan toprakları ve Makedonya'daki egemenliğini tehdit etmesine karşın II. Abdülhamid'in muhtırayı kabul edeceğini bildirmesi ile Mürzteg muhtırası Mürzsteg Antlaşması halini aldı.[61]

Bu Mürzsteg Antlaşması'nda Rus Çarı ve Avusturya Macaristan İmparatoru, Osmanlı Makedon vilayetlerinde yönetim, yargı ve yerel jandarma reformunu denetlemek üzere bir Rus ve bir Avusturya-Macaristan sivil temsilcisinin atanmasını talep etmekteydi. Bütün bu reform yapacak kurumlarda Hristiyanlar yer alacaktı. Kasım ayında Abdülhamid'in teklifi kabul etmesinden sonra, Rusya N. Demerik'i ve Avusturya G. Müller'i temsilci olarak seçti. Temsilciler 1904'ün başlarında Makedonya Başmüfettişi Hüseyin Hilmi Paşa'nın emrinde çalışmaya başladılar. Mürzsteg programı uyarınca her büyük güç, her ilde jandarma reformundan sorumlu Osmanlı yetkilisine bir danışman memur atadı. Avusturya-Macaristan, Selanik Sancağı'na; Rusya, Üsküp Sancağı'na; Fransa, Serez Sancağı'na ve İngiltere, Drama Sancağı'na bir danışman atadı.[61]

Makedonya'daki Bulgarların yaşadığı topraklarda Avusturya ve Rusya tarafından daha önce atanmış ajan siviller ile birlikte bölgenin maliyesinin düzenli bir şekilde işlemesini kontrol edilmesine yönelik uluslarası mali komisyon kurularak mali kontrol de öngörüldü. Osmanlı Devleti buna karşı çıktı ve diplomatik süreç bu yönden tıkandı. Bunun üzerine 26 Kasım 1905'te Midilli, 5 Aralık 1905'te Limni adaları İngiltere, Fransa, Rusya, Avusturya başta olmak üzere 5 büyük devlet donanmasının işgaline uğradı ancak Osmanlı Devleti'nin şartları kabulü ile işgal sonlandırılabildi.[62]

Ancak Rus-Japon Savaşı'ndaki (1904-05) yenilgiden sonra Rusya, Balkanlar'daki etkisinin çoğunu kaybetti. Bu arada Avusturya-Macaristan iyice Osmanlı tarafına çekildi. Avusturya-Macaristan, 1907'de antlaşmadaki yargı reformlarını desteklemekten vazgeçti ve Osmanlı yetkilileri de mali reformlarda direniş gösterdi.1908'de II. Abdülhamid, Mitroviça'dan Selanik'e, Avusturya-Macaristan'ın lehine ve Mürzsteg Anlaşması'nı ihlal etse de bir demiryolu inşasını onayladı. Avusturya-Macaristan'ın bunun gibi diplomatik ekonomik manevralarla iyice Osmanlı yanına çekilmesi ile sonrasında Osmanlı hükûmetinin Mayıs 1909'da Makedonya'daki Uluslararası Mali Kontrol Komisyonunu kapatmasıyla anlaşma resmen iptal edildi.[61]

Notlar[değiştir | kaynağı değiştir]

  1. ^ Şerif Hüseyin'in, II. Abdülhamid'in mi yoksa İttihad ve Terakkinin İngilizlerin nüfuzunu kullanıp etkilemek suretiyle mi atandığı konusu muammadır.[16] Bir görüşe göre II. Meşrutiyet sonrasında İttihat ve Terakki, Sultan Abdülhamid'in Şerif Hüseyin'den hoşlanmadığını bildikleri, kendi yanlarında olacağını düşünüldüğü için Mekke emiri olarak atanmasını sağlamıştı. Sultan keskin basireti sayesinde Şerif Hüseyin'in böylesi önemli bir makama getirilmesinin yalnızca bürokratik bir durum değil, karşıt bir güç ve olası bir tehlike oluşturacağını söylemişti. Fakat Sultan'ın uyarıları görmezden gelinerek Hüseyin, Hicaz'a gönderilmişti.

    Diğer bir iddiaya göre ise huzura kabulü sırasında Sultan, Şerif Hüseyin'e "Sendeki kabiliyetlerden faydalanmamı engelleyenlerin Allah müstahakını versin. Şu devleti ele geçiren güruha bir türlü güvenemiyorum" demiş, Şerif Hüseyin ise karşılık olarak kendi sadakatini sunmuş, yolunun ona feda olduğunu ve II. Meşrutiyetçileri kendisinin de sevmediğini söyleyip, bu şekilde sultanın gözüne girip bu atamayı sağlamıştı.

    Şerif Hüseyin'in İngilizlerin tesiriyle atandığını öne süren üçüncü görüşe göre ise İngiltere, 1908'de Meşrutiyet'in ilanını fırsat bilerek Bab-ı Ali üzerindeki nüfuzunu kullanmış, onun atanmasının İngiliz-Osmanlı dostluğu açısından iyi olacağı ve dürüstlüğünün herkesçe bilindiği yönünde propagandalarla Sultan Abdülhamid'e bu atamayı onaylattırmıştı. Abdülhamid tereddüt etse de Sadrazam Kıbrıslı Kamil Paşa başta olmak üzere, Bab-ı Ali'deki bazı üst düzey İngiliz etkisindeki devlet adamlarının tesiriyle onun sadakatine ve dürüstlüğüne kefil olduklarını bildirmeleri ile atama konusunda ikna olmuştu. Şerif Hüseyin'in atamasını onaylamasına rağmen Sultan, Emir'in sadakatinden şüphe duymaktaydı ve Hüseyin'in hilafeti kendi eline almaya çalışacağından dolayı Hicaz'ın artık bir Türk vilayeti olmayacağını ve Araplar üzerindeki Türk nüfuzunun ortadan kalkacağını öngörebilmekteydi.[16]
  2. ^ 1914'te I. Dünya Savaşı başında Arabistan genelinde durum manzarası şu hale gelmiştir:
    1. İmam Yahya tarafından yönetilen Yemen İmamlığı: Osmanlı yanında I. Dünya Savaşı'na girecekti.
    2. Muhammed bin Ali el-İdrisi tarafından yönetilen Asir Emirliği: İtalyan desteklidir. Osmanlı'ya karşı savaşa girecektir.
    3. Haşimi ailesinden Mekke Şerifi Hüseyin tarafından yönetilen Mekke Şerifliği: Osmanlı hakimiyetindedir; ancak Şerif, I. Dünya Savaşı sırasında Osmanlı'ya isyan edip İngiltere yanında savaşa girmiştir.
    4. İbn Suud tarafından yönetilen Necid ve Ahsa Emirliği: Osmanlı'yı desteklemeyip tarafsızlığını ilan etmiş, ancak İngiltere yanında yer almıştır.
    5. Es-Sabah ailesinin Kuveyt Şeyhliği: Osmanlı'yı desteklemeyip İngiltere yanında savaşa girmiştir. # Reşidiler yani İbn Reşid tarafından yönetilen Cebel Şammar Emirliği: Güç kaybetmesine karşın Osmanlı yanında savaşa girmiştir.
    6. Nuri Bey eş-Şalan'ın ve Şef Ruwalla mülkü içinde bulunan Cevf bölgesi ve birçok ücra vaha: Bir konfederasyondur. Kuzey kısmı Osmanlı otoritesi altına girmişti, ancak 1911'de baş yönetici, Vali Sami Paşa tarafından Şam'a davet edilerek 1 yıl hapsedildi. Bu gurur kırıcı davranış Konfederasyon'un Osmanlı'dan soğumasına sebep oldu. I. Dünya Savaşı'nda İbn Suud yanında olmuştur. 1921'de bölge Suudların eline geçti.
    7. Bahreyn'de yer alan ve İngilizler yanında saf tutacak el-Halife ailesi.

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

  1. ^ a b c d e f Artuner, Burak (1 Ağustos 2011). "Girit için savaştığımız Yunanlıları bozguna uğrattık ama; Ada'yı üç ay içinde masa başında elimizden aldılar". Sabah. 4 Eylül 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Ekim 2022. 
  2. ^ a b c "Girit Adasının Osmanlı Elinden Çıkışı: Pınar Şenışık'ın Kitabı Üzerine". Osmanlı Araştırmaları. 41 (41): 403-409. 1 Haziran 2013. ISSN 0255-0636. 22 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Ekim 2022. 
  3. ^ Çetinsaya, Gökhan (1 Nisan 2016). "II. Abdülhamid'in İç Politikası: Bir Dönemlendirme Denemesi". Osmanlı Araştırmaları. 47 (47): 396. doi:10.18589/oa.583218. ISSN 0255-0636. 2 Aralık 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Şubat 2024. 
  4. ^ Şenel, Şennur (15 Aralık 2016). "19. Yüzyılda İngiltere'nin Basra Bölgesindeki Faaliyetleri". Gazi Akademik Bakış. 9 (18): 201. doi:10.19060/gav.320756. ISSN 1307-9778. 15 Şubat 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Şubat 2024. 
  5. ^ Çetinsaya, Gökhan (1 Nisan 2016). "II. Abdülhamid'in İç Politikası: Bir Dönemlendirme Denemesi". Osmanlı Araştırmaları. 47 (47): 393-395. doi:10.18589/oa.583218. ISSN 0255-0636. 2 Aralık 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Şubat 2024. 
  6. ^ Zorgbibe, Charles, Körfez'in Tarihi ve Jeopolitiği, İletişim Yayınları, s. 32
  7. ^ Lutskiy, Borisoviç, Arap Ülkelerinin Yakın Tarihi, Yordam Yayınları, s. 326
  8. ^ Engin, Vahdettin (2010). Pazarlık: İkinci Abdülhamid ile siyonist lider Dr. Theodore Herzl arasında geçen "Filistin'de Yahudi Vatanı" görüşmelerinin gizli kalmış belgeleri. Yeditepe Yayınevi. ss. 28-29. ISBN 978-605-4052-40-0. 15 Şubat 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Şubat 2024. 
  9. ^ a b c Ortaylı, İlber (1981). II. Abdülhamid döneminde Osmanlı imparatorluğu'nda alman nüfuzu (İngilizce). Hiperlink. ss. 99-100. 15 Şubat 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Şubat 2024. 
  10. ^ Hilton, Tommy (13 Ocak 2022), The Capture of Riyadh 1902: How a daring raid shaped Arabia, The Gulf Gazetesi, 6 Kasım 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 6 Kasım 2022 
  11. ^ Wallace Stegner (2007). "Discovery! The Search for Arabian Oil" (PDF). Selwa Press. 20 Ekim 2013 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Nisan 2012. 
  12. ^ William Ochsenwald (2004). The Middle East: A History. Boston, MA: McGraw Hill. s. 697. ISBN 978-0-07-244233-5. 
  13. ^ Lacey, Robert (1982). The Kingdom. Londra: Fontana Paperbacks. ss. 69-70. ISBN 0-00-636509-4. 
  14. ^ a b Kurşun, Zekeriya, Osmanlı'ya Karşı Arap-İngiliz Tezgahı, Tarih ve Medeniyet Sayı:30, s. 50 
  15. ^ Erdoğan, Tuğba (2006), Modern Suudi Arabistan Devletinin Doğuşu (1914-1932) (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi) (PDF), Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, s. 35, 6 Kasım 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF), erişim tarihi: 6 Kasım 2022 
  16. ^ a b c d Öztürk, Taha (Mart 2017), Şerif Hüseyin'in Mekke Emirliği'ne Atanma Sürecinde Ailesiyle İstanbul'da Geçirdiği Yıllar, 2 (1), VAKANÜVİS- Uluslararası Tarih Araştırmaları Dergisi, ss. 155-163, ISSN 2149-9535, 27 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 6 Kasım 2022 
  17. ^ a b Karpat, Kemal H. (2001). The Politicization of Islam: Reconstructing Identity, State, Faith, and Community in the Late Ottoman State. Oxford University Press. s. 235. ISBN 978-0-19-513618-0. 28 Mart 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Mart 2021. 
  18. ^ Yegar, Moshe (2002). Between Integration and Secession: The Muslim Communities of the Southern Philippines, Southern Thailand, and Western Burma/Myanmar. Lexington Books. s. 397. ISBN 978-0-7391-0356-2. 15 Nisan 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Mart 2021. 
  19. ^ a b Political Science Quarterly. Academy of Political Science. 1904. ss. 22-. Straus Sulu Ottoman. 
  20. ^ J. Robert Moskin (19 Kasım 2013). American Statecraft: The Story of the U.S. Foreign Service. St. Martin's Press. ss. 204-. ISBN 978-1-250-03745-9. 18 Şubat 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Şubat 2024. 
  21. ^ George Hubbard Blakeslee; Granville Stanley Hall; Harry Elmer Barnes (1915). The Journal of International Relations. Clark University. ss. 358-. 18 Şubat 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Şubat 2024. 
  22. ^ The Journal of Race Development. Clark University. 1915. ss. 358-. 18 Şubat 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Şubat 2024. 
  23. ^ Idris Bal (2004). Turkish Foreign Policy in Post Cold War Era. Universal-Publishers. ss. 405-. ISBN 978-1-58112-423-1. 18 Şubat 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Şubat 2024. 
  24. ^ Idris Bal (2004). Turkish Foreign Policy in Post Cold War Era. Universal-Publishers. ss. 406-. ISBN 978-1-58112-423-1. 18 Şubat 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Şubat 2024. 
  25. ^ Akyol, Mustafa (26 Aralık 2006). "Mustafa Akyol: Remembering Abdul Hamid II, a pro-American caliph". Weekly Standard. History News Network. 27 Eylül 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Ekim 2022. 
  26. ^ ERASMUS (26 Temmuz 2016). "Why European Islam's current problems might reflect a 100-year-old mistake". The Economist. 4 Eylül 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Ekim 2022. 
  27. ^ Kho, Madge. "The Bates Treaty". Philippine Update. 9 Aralık 2000 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Haziran 2015. 
  28. ^ a b Hoiberg, Dale H., (Ed.) (2010). "Abdulhamid II". Encyclopedia Britannica. I: A-ak Bayes (15. bas.). Chicago, IL: Encyclopedia Britannica Inc. ss. 22. ISBN 978-1-59339-837-8. 
  29. ^ R. Snelling (5 Ekim 1906). "The Sultan's Successor". The Egyptian Gazette. 17 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Ekim 2022. 
  30. ^ Sirma, İhsan Süreyya (30 Haziran 1980). "SULTAN II. ABDÜLHAMİD'İN ÇİN'E GÖNDERDİĞİ ENVER PAŞA HEYETİ HAKKINDA BAZI BİLGİLER". Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi (4): 0-0. ISSN 1303-295X. 17 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Ekim 2022. 
  31. ^ Kemal H. Karpat (2001). The politicisation of Islam: reconstructing identity, state, faith, and community in the late Ottoman state. Oxford University Press US. s. 237. ISBN 0195136187. 17 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Haziran 2010. 
  32. ^ The Spectator, Volume 87. F.C. Westley. 1902. s. 243. 31 Mayıs 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Nisan 2013. 
  33. ^ Harris, Lillian Craig (1993). China Considers the Middle East (illustrated bas.). I. B. Tauris. s. 56. ISBN 1850435987. 18 Şubat 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Nisan 2013. 
  34. ^ "The official Russian announcement that..." The Straits Times. 10 Temmuz 1901. s. 2. 3 Ağustos 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Nisan 2013. 
  35. ^ The Moslem World, Volumes 1–3. Contributor Hartford Seminary Foundation. Hartford Seminary Foundation. 1966. s. 190. 31 Mayıs 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Nisan 2013. 
  36. ^ a b c d e f g Osmanlı Belgelerinde Filistin (PDF), T.C.Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı, 2009, ss. 221-371, 17 Mayıs 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF), erişim tarihi: 10 Aralık 2022 
  37. ^ a b c Polat, Ziya (2017), Yahudilerin II. Abdülhamid Döneminde Filistin'e Göç Girişimleri ve Oliphant'ın Siyonist Koloni Talebi (Attempts of Jewish immigration to Palestine during the time of Abdulhamid II and Oliphant's request for a Zionist Colony) (s.1-20), Journal of Islamicjerusalem Studies Volume:17 No:1, ss. 9,11-14, 18 Şubat 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 10 Şubat 2024 
  38. ^ a b c d e Kodaman, Bayram; İpek, Nedim (1993), Yahudilerin Filistin'e Yerleştirilmeleriyle İlgili Olarak II. Abdülhamid'e 1879'da Sunulan Lâyiha (s.565-580), Türk Tarih Kurumu Belleten Dergisi Cilt:57 Sayı:219, ss. 568,571,574, 18 Şubat 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 10 Şubat 2024 
  39. ^ a b c Ojalvo, Denis (3 Mayıs 2017), Sultan II. Abdülhamit ve Theodor Herzl, Şalom Gazetesi internet sitesi, 9 Aralık 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 9 Aralık 2022 
  40. ^ a b c d Engin, Vahdettin (2010). Pazarlık: İkinci Abdülhamid ile siyonist lider Dr. Theodore Herzl arasında geçen "Filistin'de Yahudi Vatanı" görüşmelerinin gizli kalmış belgeleri. Yeditepe Yayınevi. ss. 178-208. ISBN 978-605-4052-40-0. 15 Şubat 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Şubat 2024. 
  41. ^ Ortaylı, İlber (1981). İkinci Abdülhamit döneminde Osmanlı İmparatorluğunda Alman nüfuzu. Ankara Üniversitesi Basımevi. ss. 114-115. 17 Şubat 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Şubat 2024. 
  42. ^ Küskü, Fırat (1 Ocak 2021). "II. Abdülhamid'in Madalya Siyaseti: Liyakat Madalyası Örneği / Abdul Hamid II's Medal Policy: The Medal of Merit Example". Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi (TKİD). 30 Ocak 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Ocak 2022. 
  43. ^ a b Murat Bardakçı (15 Mart 2009). "İsrail, az kalsın Kuzey Irak'ta kurulacaktı". Habertürk. 28 Kasım 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Şubat 2017. 
  44. ^ a b c Öke, Kemal (1990). Kutsal topraklarda Siyonistler ve Masonlar: ihânetler, komplolar, aldanmalar. Çağ Yayınları. ss. 55-62,96,108,109,136,137,169. 17 Şubat 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Şubat 2024. 
  45. ^ Osmanlı Arşivlerindeki belgelerle çelişen aksi iddialar için bakınız:Batmaz, Kezban (2012), II. Meşrutiyet Döneminde İttihat Terakki ve Yahudi ilişkisi (1909-1918) (Yüksek Lisans Tezi) (PDF), Nevşehir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı Başkanlığı, ss. 80,81,109,110,111, 18 Şubat 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF), erişim tarihi: 10 Şubat 2024 
  46. ^ a b Aslan, Taner (Nisan 2011), Yahudilerin Filistin'e Göçü Üzerine Bazı Düşünceler (s.37-83), Atatürk Kültür Merkezi "Erdem Dergisi" Sayı:59, ss. 65,66, 24 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 10 Aralık 2022 
  47. ^ Saygılı, Hasip (1 Eylül 2013). "1903 Makedonya'sında Reformlara Tepkiler: Manastır Rus Konsolosu Aleksandır Rostkovski'nin Katli". Karadeniz Araştırmaları. 39 (39): 69-94. doi:10.12787/KARAM714. ISSN 2536-5126. 7 Nisan 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Şubat 2024. 
  48. ^ Derin Tarih, 2012 Mayıs, sayı: 2, s. 32
  49. ^ Saygili, Hasip (16 Ekim 2014). "Hüseyin Hilmi Paşa'nın Rumeli Müfettişliği Döneminde (1902-1908) Rus Diplomatik Misyonlarının Bulgar Komitacıları ile İlişkileri". İstanbul Gelişim Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi. 1 (2): 210. doi:10.17336/igusbd.68657. ISSN 2148-4287. 18 Şubat 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Şubat 2024. 
  50. ^ Gerd, Lora Aleksandrovna; Gerd, Lora (2014). Russian Policy in the Orthodox East: The Patriarchate of Constantinople (1878-1914) (İngilizce). De Gruyter Open. s. 9. ISBN 978-83-7656-031-1. 18 Şubat 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Şubat 2024. 
  51. ^ Kardjilov, Peter Ivanov (14 Mayıs 2020). The Cinematographic Activities of Charles Rider Noble and John Mackenzie in the Balkans (Volume One) (İngilizce). Cambridge Scholars Publishing. s. 6. ISBN 978-1-5275-5073-5. 18 Şubat 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Şubat 2024. 
  52. ^ Alexei Kalionski, Ethnicity and migration. The Bulgarian case, 1830-1915 in Communities, Identities and Migrations in Southeast Europe, Anamnesis Collected Articles; 978-619-90188-4-2, pp. 22-59.
  53. ^ Şeber, Nurdan (11 Temmuz 2012). "Namlunun Ucundaki Padişah: II. Abdülhamid'e Karşı Planlanan Suikastler". Journal of Turkology. 22 (1): 50. doi:10.18345/tm.92774. ISSN 2651-3188. 18 Şubat 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Şubat 2024. 
  54. ^ Петдесет 50-те най-големи атентата в българската история, Крум Благов, Репортер, 2000, стр. 21.
  55. ^ "Благов, Крум. 50-те най-големи атентата в българската история, 3. Експлозията на кораба "Вашкапу"". 25 Şubat 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Ekim 2022. 
  56. ^ Yulian Konstantinov, Studying Disconnectedness: Postsocialist ‘Liberated' Informal Economies and Ideas of European Unity. A Bottom-up Look from the Lower Danube (Bulgarian North-west) Bulgarian Society for Regional Cultural Studies (BSRCS).
  57. ^ Apoifis, Nicholas (11 Kasım 2016). Anarchy in Athens: An ethnography of militancy, emotions and violence (İngilizce). Manchester University Press. ISBN 978-1-5261-0803-6. 18 Şubat 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Şubat 2024. 
  58. ^ Megas, Y. (1994) The Boatmen of Thessaloniki: The Anarchist Bulgarian Group and the Bombing Actions of 1903. Athens: Trochalia (in Greek), 9789607022479.
  59. ^ "In 1898 a group named the Boatmen of Thessaloniki was formed and acted in the spirit of propaganda by the deed: the group's members, of Bulgarian origin, carried out deadly attacks against targets including the city's Ottoman bank, hotels, a theater, and light and gas pipes. Nearly all of the group's members were executed." Antonios Vradis and Dimitrios K. Dalakoglou, Anarchism, Greece in International Encyclopedia of Revolution and Protest, Volume 8, Set: 1500 to the Present with Immanuel Ness as ed., Wiley-Blackwell, 2009, 1405184647.
  60. ^ Perry, Duncan (1988). The Politics of Terror. The Macedonian Revolutionary Movements, 1893–1903. Durham ve Londra: Duke University Press. s. 136. ISBN 0-8223-0813-4. 
  61. ^ a b c Gerd, Lora Aleksandrovna; Gerd, Lora (2014). Russian Policy in the Orthodox East: The Patriarchate of Constantinople (1878-1914) (İngilizce). De Gruyter Open. ss. 12-14. ISBN 978-83-7656-031-1. 18 Şubat 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Şubat 2024. 
  62. ^ Ünver, Metin (2020). "Zorlayıcı Diplomasinin İzleri: Osmanlı Devleti'nin Makedonya'da Uluslararası Bir Mali Kontrol Mekanizması Kabul Etmeye Zorlanması (1905)". Tarih Dergisi. 71 (1). İstanbul Üniversitesi. ss. 360,361,389-399. doi:10.26650/TurkJHist.2020.018. 31 Mart 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Eylül 2023. 
"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=II._Abdülhamid_dönemi_Osmanlı_tarihi_(1897-1903)&oldid=32096264" sayfasından alınmıştır