İçeriğe atla

Beslan Katliamı

Koordinatlar: 43°11′03″N 44°32′27″E / 43.184104°K 44.540854°D / 43.184104; 44.540854
Vikipedi, özgür ansiklopedi
12.10, 4 Şubat 2021 tarihinde Justinianus (mesaj | katkılar) tarafından oluşturulmuş 24785445 numaralı sürüm (mükerrer parametre temizliği + dz.)
Sayfanın 4 Şubat 2021 tarihinde onaylanmış olan kontrol edilmiş bir sürümü, bu revizyonu temel almıştır.
Beslan Katliamı
İkinci Çeçen Savaşı
Sol üstten saat yönünde: 2008 yılında 1 numaralı okul binası, kurbanların anısına spor salonundaki Ortodoks haçı, "üzüntü ağacı" anıt mezarlığı, kurbanların fotoğrafları.
BölgeBeslan, Kuzey Osetya-Alanya, Rusya
Koordinatlar43°11′03″N 44°32′27″E / 43.184104°K 44.540854°D / 43.184104; 44.540854
Tarih1 Eylül 2004
~09:30 – 3 Eylül 2004 ~17:00 (UTC+3)
HedefBir Numaralı Okul (BNO)
Saldırı türü
Toplu cinayet, rehin alma, terörist saldırı, bombalama, okul saldırısı, çatışmalar
SilahlarAteşli silahlar, patlayıcılar
Ölü334 (saldırganlar hariç)[1]
YaralıTahmini olarak 783[2]
Kurbanlar334 (saldırganlar hariç)[1]
İşleyenRiyad-us Saliheen Şehitler Tugayı
Katılan32

Beslan Katliamı (aynı zamanda Beslan okulu rehine krizi veya Beslan okul kuşatması olarak da anılır),[3][4][5] 1 Eylül 2004'te başlayan, üç gün süren, Çeçen ayrılıkçılar tarafından 777'si çocuk olmak üzere 1.100'den fazla kişinin rehin alındığı[6] ve Rus güvenlik güçlerinin olaya müdahale etmesiyle yaşanan çatışmalarda 331 veya 334 kişinin ölümüyle sonuçlanan saldırı.

Kriz, bir grup silahlı Çeçen ayrılıkçının 1 Eylül 2004'te Kuzey Osetya'nın (Rusya Federasyonu'nun Kuzey Kafkasya bölgesindeki özerk bir cumhuriyet) Beslan kasabasındaki Bir Numaralı Okul'a (BNO) girmesiyle başladı. Rehineciler, Rusya'nın Çeçenya'dan çıkmasını ve Çeçenya'nın bağımsızlığını tanımasını talep eden Çeçen savaş lideri Şamil Basayev tarafından gönderilen İslamcı Riyad-us Saliheen[7] üyeleriydi.[8] Kuşatmanın üçüncü gününde Rus güvenlik güçleri binaya tanklar, yüksek patlayıcı gücüne sahip roketler ve diğer ağır silahlarla baskın düzenledi.[9] Baskın sonrası çıkan çatışma sonucu Çeçen militanlar hariç 186'sı çocuk olmak üzere[10] 334 kişi öldü.[1]

Olay, Rusya'da güvenlik ve siyaset açısından yankı uyandırdı ve Kremlin'in gücünü pekiştiren ve Rusya Devlet Başkanı'nın yetkilerini güçlendiren bir dizi federal hükûmet reformuna zemin hazırladı.[11] 2016 itibarıyla, saldırganların kaçının kuşatmaya dahil olduğu, hazırlıklarının niteliği ve militan grubun bir bölümünün kaçıp kaçmadığı gibi sorular halen cevap bulamamıştır. Rus medyasında yer alan dezenformasyon ve sansür iddiaları, Beslan'da bulunan gazetecilerin kriz hakkında özgürce haber yapıp yapmadıkları[12], Rus hükûmetinin olay esnasında Çeçen militanlarla yaptığı müzakerelerin niteliği ile içeriği ve rehine krizinde Rus güvenlik güçlerinin aşırı güç kullandığı algısı; başta çocuklarını kaybeden aileler olmak üzere insanların Rus hükûmetini kriz yönetiminde başarısız olmakla suçlamasına sebebiyet verdi.[9][13][14][15][16]

Arka plan

Kuzey Osetya - Alanya Rusya haritasındaki konumu

Bir No'lu Okul, Rusya'nın Kafkasya'sındaki Kuzey Osetya-Alanya Cumhuriyeti'nde yaklaşık 35.000 nüfuslu Beslan kasabasındaki yedi okuldan biriydi. İlçe polis merkezinin yanında bulunan okulda yaklaşık 60 öğretmen ve 800'den fazla öğrenci bulunuyordu.[17] Rehinelerin çoğunun 52 saat tutulduğu spor salonu, 10 metre genişliğinde ve 25 metre uzunluğunda yeni bir ek binaydı.[18] Tamirci kılığına giren saldırganların, 2004 yılının Temmuz ayında okulda silah ve patlayıcıları gizlediklerine dair raporlar ortaya çıktı, ancak bu, yetkililer tarafından daha sonra reddedildi. Yine de, birkaç tanık, saldırganları kaçıranların silahları okulda saklanan zulalardan çıkarmasına yardım etmek için orada bulunduğunu ifade etti.[19][20] Spor salonunun çatısına önceden bir "keskin nişancı yuvası" kurulduğu iddia edildi.[21]

Krizin seyri

Birinci gün

Kuzey Kafkasya haritasında Kuzey Osetya

Okula saldırı, "İlk Zil" veya Bilgi Günü olarak anılan, Rus okul yılının geleneksel başlangıcı olan 1 Eylül 2004'te gerçekleşti.[22] O gün çocuklar, ebeveynleri ve diğer akrabaları eşliğinde okullarının ev sahipliğinde düzenlenen törenlere katılırlardı.[23] Bilgi Günü şenlikleri nedeniyle, okullardaki insan sayısı normal bir okul gününe göre oldukça yüksekti. Sabahın erken saatlerinde, birkaç düzine ağır silahlı saldırgandan oluşan bir grup, komşu İnguşetya'daki Psedah köyü yakınlarında, Kuzey Osetya'nın doğusunda ve savaştan zarar gören Çeçenistan'nın batısında bulunan bir orman kampından yola çıktı. Saldırganlar yeşil askerî kamuflaj ve siyah yünden maskeler takıyorlardı ve bazıları patlayıcı kemerler ve patlayıcı iç çamaşırları da giymişti. Beslan yolunda, Kuzey Osetya köyü Hurikau yakınlarındaki bir köy yolunda, İnguş polis memuru Binbaşı Sultan Gurazhev'i yakaladılar.[24] Teröristler Beslan'a ulaşıp okul bahçesine girdikten sonra Gurazhev araçta bırakıldı;[25] uğradığı saldırıyı ve saldırganların eylemlerini kendilerine iletmek için bölge emniyet müdürlüğüne gitti, görev tabancası ve rozetinin saldırganlar tarafından alındığını iletti.[26]

Yerel saatle 09.11'de saldırganlar bir GAZelle polis minibüsü ve bir GAZ-66 askeri kamyonla Beslan'a geldi. Pek çok tanık ve bağımsız uzman, aslında iki grup saldırganın olduğunu ve ikinci grubun kamyonla geldiği sırada birinci grubun zaten okulda olduğunu iddia etmektedir.[27] İlk başta, okuldaki insanlardan bazıları, saldırganların Rus özel kuvvetlerinin bir güvenlik tatbikatı yaptığını zannetti.[28] Ancak saldırganlar kısa süre sonra havaya ateş etmeye ve okul alanındaki herkesi binaya doğru girmeye zorladı. İlk kaos sırasında, 50'ye yakın insan kaçmayı başardı ve yetkililere yaşananları iletti.[29] Bir dizi insan da kazan dairesinde saklanmayı başardı.[18] Polise ve silahlı bir yerel sivile karşı gerçekleşen ve bir saldırganın öldürüldüğü ve ikisinin yaralandığı bildirilen bir silahlı çatışmanın ardından saldırganlar okul binasını ele geçirdi.[30] Bu çatışmadan kaynaklanan ölü sayısı iki ila sekiz kişi arasında değişirken, bir düzineden fazla kişi yaralandı.

Saldırganlar yaklaşık 1.100 kişiyi rehin aldı.[9][31] Rehinelerin sayısı başlangıçta hükûmet tarafından 200-400 olarak açıklandı; daha sonra bilinmeyen bir nedenle tam olarak 354 olarak açıklandı.[12] 2005 yılında sayıları 1.128 olarak açıklandı.[13] Saldırganlar, rehinelerini okulun spor salonuna götürdüler ve ölüm tehdidi altında rehinelerin tüm cep telefonlarına el koydular[32] ve herkesin Rusça ve sadece kendisiyle konuşulduğunda konuşmasını emretti. Ruslan Betrozov adında bir baba insanları sakinleştirmek ve yerel dil Osetçe kuralları tekrarlamak için ayağa kalkınca, bir silahlı adam ona yaklaştı, Betrozov'a işini bitirip bitirmediğini sordu ve sonra onu başından vurdu. Diz çökmeyi reddeden Vadim Bolloyev adlı başka bir baba da bir saldırgan tarafından vuruldu ve kan kaybından öldü.[33] Cesetleri spor salonundan çıkarılırken, arkasında rehineciler tarafından çekilen bir videoda daha sonra görülebilen bir kan izi bıraktı.

Saldırganlar, rehineleri spor salonunda topladıktan sonra, erkek öğretmenler, okul çalışanları ve babalar arasında en güçlü yetişkinler olduğunu düşündükleri 15-20 kişiyi seçti ve onları ikinci kattaki kafeteryanın yanındaki koridora götürdü. Çok geçmeden ölümcül bir patlama meydana geldi. Kadın bombacılardan birinin üzerindeki patlayıcı kemer patladı, başka bir kadın bombacıyı (ikinci kadının kurşun yarasından öldüğü de iddia edildi[34]) ve seçilmiş rehinelerden birkaçını öldürdü ve bir erkek saldırganı ölümcül şekilde yaraladı. Hayatta kalan rehinenin aktardıklarına göre, patlama aslında "Polkovnik" (grup lideri) tarafından tetiklendi; çocuk rehineler konusunda açıkça anlaşmayanları öldürmek ve diğer olası muhalifleri sindirmek için bombayı uzaktan kumanda ile patlattı.[35] Bu gruptan hala hayatta olan rehinelere daha sonra başka bir silahlı saldırgan tarafından yere yatmaları ve otomatik tüfekle öldürülmeleri emredildi; rehinelerden biri hariç hepsi öldürüldü.[36][37][38][39][40] FC Alanya ekibinin kameramanı Karen Mdinaradze, patlamadan ve silahlı saldırıdan sağ olarak kurtuldu; hala hayatta olduğu fark edildiğinde, bilincini kaybettiği spor salonuna dönmesine izin verildi.[33][41] Saldırganlar daha sonra diğer rehineleri cesetleri binanın dışına çıkarmaya ve yerdeki kanı yıkamaya zorladı.[42] Bu rehinelerden biri olan Aslan Kudzayev pencereden atlayarak kaçtı; yetkililer onu kısa bir süre saldırganlardan olduğu şüphelenilen bir kişi olarak gözaltına aldı.

Kuşatmanın başlangıcı

Rus kuvvetlerinin ilk konumlarını gösteren okul krokisi

Kısa süre sonra okulun çevresinde Rus polisi (militsiya), İç Birlikler, Rus Ordusu kuvvetleri, Spetsnaz ((FSB) Rus Federal Güvenlik Servisi'nin seçkin Alfa ve Vympel birimleri dahil) ve Rusya İçişleri Bakanlığı (MVD) birimleri OMON özel biriminden oluşan bir güvenlik kordonu kuruldu. Okulun spor salonuna bakan üç apartman tahliye edildi ve özel kuvvetler bu binalara yerleştirildi. Oluşturdukları çember, saldırganların el bombası fırlatıcılarının menzili içinde, okulun 225 metrelik çemberi içindeydi.[43] Herhangi bir yangın söndürme ekipmanı yerinde değildi ve 2002'deki Moskova tiyatro rehine krizini deneyimlerine rağmen, hazırda sadece birkaç ambulans vardı.[18] Kriz, Oset gönüllü milislerinin (opolchentsy) ve akrabaların arasındaki silahlı sivillerin olay yerinde toplanması sonucunda,[44] toplamı belki de 5.000'i aşan kalabalıkla birlikte daha da kötüleşti.[18]

Saldırganlar spor salonunu ve binanın geri kalanını el yapımı patlayıcı cihazlarla (IED'ler) doldurdular ve tel tuzaklarla çevrelediler. Kurtarma girişimlerini caydırmak için başka bir girişim olarak, kendi üyelerinden polis tarafından öldürülen her bir arkadaşları için 50 rehineyi öldürmekle, yaralanan her silahlı arkadaşları için 20 rehineyi öldürmekle tehdit ettiler.[18] Ayrıca hükûmet güçleri saldırırsa okulu havaya uçurmakla tehdit ettiler. Saldırganlar, 2002 Moskova rehine krizinde olduğu gibi bir gaz saldırısından etkilenmemek için hızla okulun camlarını kırdılar. Saldırganlar, Kuzey Osetya Devlet Başkanı Aleksandr Dzasohov onlarla müzakere etmek için gelene kadar rehinelerin yeme ve içmesini engellediler (buna "açlık grevi" adını verdiler, kendilerinin de buna katıldıklarını söylediler).[42] Ancak FSB, kendi kriz merkezini kurdu, buraya Dzasohov'un gelmesine izin vermedi ve okula gitmeye çalışırsa onu tutuklamakla tehdit etti.[9][45]

Rus hükûmeti, rehineleri kurtarmak için güç kullanmayacağını açıkladı ve ilk ve ikinci günlerde, rehinecilerin adını belirterek istedikleri bildirilen bir çocuk doktoru olan Leonid Roshal liderliğinde barışçıl bir çözüm için görüşmeler yapıldı. Roshal, 2002 Moskova kuşatmasında çocukların serbest bırakılmasının müzakerelerine yardımcı olmuş, tiyatroya saldırmaya hazırlanan Rus güvenlik servislerine de tavsiyelerde bulunmuştu ve sonucunda Rusya Kahramanı ödülünü almıştı. Ancak mahkemedeki bir tanık ifadesi, Rus müzakerecilerin Roshal'ı bir Rus güvenlik yetkilisi olan Vladimir Rushailo ile karıştırdığını ortaya koymaktadır.[46] Savelyev'in raporuna göre, FSB'nin kurduğu gizli ("katı") karargah saldırıyı hazırlarken, resmi ("sivil") karargah da duruma barışçıl bir çözüm arıyordu. Savelyev, birçok yönden, "sivillerin" eylemlerini, özellikle de saldırganlarla müzakere girişimlerini kısıtladığını yazdı.[47]

Rusya'nın talebi üzerine, 1 Eylül akşamı Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi'nde özel bir toplantı yapıldı ve konsey üyeleri "terör saldırısının tüm rehinelerinin derhal ve koşulsuz serbest bırakılmasını" talep etti.[48] ABD Başkanı George W. Bush, Rusya'ya "her şekilde destek" sunan bir açıklama yaptı.[49]

İkinci gün

2 Eylül 2004'te Roshal ve rehineciler arasındaki görüşmeler başarısızlıkla sonuçlandı ve rehineciler rehineler için yiyecek, su veya ilaç alınmasına veya cesetlerin okulun önünden alınmasına izin vermediler.[33] Öğle saatlerinde FSB Birinci Başkan Yardımcısı Albay General Vladimir Pronichev, Dzasohov'a Başbakan Mihail Fradkov tarafından imzalanan ve Kuzey Osetya FSB başkanı Tümgeneral Valery Andreyev'i operasyonel karargahın başına atayan bir kararı imzaladı.[50] Ancak 2005 yılının Nisan ayında, bir Moscow News gazetecisi, araştırmacılar tarafından Dzasohov ve Andreyev'in röportaj protokollerinin fotokopilerini aldı ve Beslan'da iki karargahın kurulduğunu ortaya çıkardı: tüm sorumluluğun üzerine atıldığı bir resmi karargah ve gerçek kararları veren ve Andreyev'in hiçbir zaman sorumlu olmadığı gizli ("katı") bir karargah.[51]

Rus hükûmeti sayıları az gösterdi ve defalarca okulda sadece 354 rehine bulunduğunu belirtti; bu durumun, esirlerine daha kötü muamele eden rehinecileri kızdırdığı belirtilir.[52][53] Bazı yetkililer de okulda sadece 15 ila 20 saldırgan olduğunu söyledi.[17] Kriz, dönemin Rusya Devlet Başkanı Vladimir Putin ve Rusya'nın diğer siyasi liderlerinin neredeyse tamamen sessiz kalmasıyla karşılandı.[54] Putin, Moskova'da Ürdün Kralı II. Abdullah ile yaptığı görüşmede, kuşatma hakkındaki ilk açıklamasını ancak saldırının ikinci günü yaptı: "Elbette, esas görevimiz rehin alınanların hayatını ve sağlığını korumak. Rehinelerin kurtarılmasına dahil olan güçlerimizin tüm eylemleri, yalnızca bu göreve adanacaktır."[55] Bu, Putin'in, kanlı saldırı gününden bir gün sonrasına kadar krizle ilgili yaptığı tek basın açıklamasıydı. Protesto olarak olay yerindeki birkaç kişi "Putin! Çocuklarımızı serbest bırakın! Taleplerini karşılayın!" ve" Putin! En az 800 rehine var! " diyerek tepki gösterdi. Yerel halk ayrıca, herhangi bir taarruza veya "çocuklarının zehirlenmesine" (Moskova rehine krizi kimyasal saldırısına bir gönderme) izin vermeyeceklerini söylediler.[26]

Dosya:Beslan School Terror - terrorist 4 - Sept 1, 2004.jpg
Yüzlerce rehine, basketbol potasına iliştirilmiş kablolu patlayıcılarla okul spor salonuna sıkıştırıldı (Aushev'in kasetinden bir kare)

Öğleden sonra, saldırganlar eski İnguşetya Cumhurbaşkanı ve emekli Sovyet Ordusu generali Ruslan Aushev'in okul binasına girmesine izin verdi ve saldırganlar 11 emziren kadın ve 15 bebeği serbest bırakmayı kabul etti.[56][57] Kadınların büyük çocukları geride bırakıldı ve bir anne ayrılmayı reddetti, bu yüzden Aushev onun yerine çocuğunu dışarı çıkardı.[36] Saldırganlar, Aushev'e okulda hazırlanmış bir video kaset ve kendisi Beslan'da bulunmayan sözde liderleri Şamil Basayev'in taleplerini içeren bir not verdiler. Notun varlığı Rus yetkililer tarafından gizli tutulurken, kasetin boş olduğu açıklandı (daha sonra bu açıklamanın sahte olduğu kanıtlandı). Rehinecilerin sahte bir şekilde hiçbir talepte bulunmadığı açıklandı.[9] Notta Basayev, Bağımsız Devletler Topluluğu çerçevesinde "Çeçenya'nın resmi bağımsızlığının" tanınmasını talep ediyordu. Ayrıca, Çeçen ayrılıkçıların 1999'daki Rus apartman bombalamalarında "hiçbir rol oynamamalarına" rağmen, gerekirse artık bu olayın da sorumluluğunu alacaklarını söyledi. Bazı Rus yetkililer ve devlet kontrolündeki medya daha sonra okula girdiği için Aushev'e saldırdı ve onu rehinecilerle gizli anlaşma yapmakla suçladı.[58]

Yiyecek ve içecek eksikliği, birçoğu sıcak, istiflenmiş bir şekilde spor salonunda uzun süre ayakta durmaya zorlanan küçük çocukları etkiledi. Birçok çocuk, spor salonundaki boğucu sıcaklık nedeniyle kıyafetlerini çıkardı ve bu da cinsel ahlaksızlık söylentilerine yol açtı, ancak rehineler daha sonra bunun sadece boğucu sıcaktan ve suya ulaşılamamasından kaynaklandığını açıkladı. Birçok çocuk bayıldı ve ebeveynler çocuklarının öleceğinden endişelendi. Bazı rehineler kendi idrarlarını içmek zorunda kaldı. Arada sırada, saldırganlar (çoğu maskelerini çıkarmıştı) bilincini kaybeden çocukların bir kısmını dışarı çıkardı ve spor salonuna geri götürmeden önce başlarına su döktüler. Günün ilerleyen saatlerinde bazı yetişkinler de yorgunluk ve susuzluktan bayılmaya başladı. Spor salonundaki koşullar nedeniyle, üçüncü gün patlama ve silahlı çatışma başladığında, hayatta kalan çocukların çoğu o kadar yorgundu ki katliamdan zar zor kaçabildiler.[32][59]

Yaklaşık on dakika arayla 15.30 sularında saldırganlar tarafından okul dışındaki güvenlik güçlerine doğru iki el bombası atıldı,[60] bu bombalar bir polis arabasının ateş almasına ve bir subayın yaralanmasına yol açtı[61] ancak Rus kuvvetleri ateşe karşılık vermedi. Gündüz ve gece ilerledikçe, stres ve uykusuzluğun birleşimi - ve muhtemelen uyuşturucu maddelerin noksanlığı -[62] saldırganları giderek daha fazla histerik ve öngörülemez hale getirdi. Çocukların ağlaması onları rahatsız etti ve ağlayan çocukları ve annelerini ağlamayı kesmezlerse vurmakla tehdit etti.[28] Rus yetkililer, rehinecilerin "kuşatma sırasında kendilerini sinirli ve gergin tutmak için Alman heavy metal grubu Rammstein'ı kişisel müzik sistemlerinde dinlediklerini" iddia ettiler (Rammstein daha önce Columbine Lisesi katliamından sonra ve yine 2007'de Jokela Lisesi saldırısında ateş altında kalmıştı).[63]

Bir sonraki gece, okuldan açılan ateş sonucu bir polis memuru yaralandı. Görüşmeler, ertesi gün devam edilmek üzere kesildi.[55]

Üçüncü gün

Üçüncü günün erken saatlerinde Ruslan Aushev, Alexander Dzasokhov, Taymuraz Mansurov (Kuzey Osetya Parlamento Başkanı) ve Birinci Başkan Yardımcısı İzrail Totoonti, İçkerya Çeçen Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı Aslan Mashadov ile temas kurdu.[45] Totoonti, hem Mashadov'un hem de Batılı temsilcisi Ahmed Zakayev'in saldırganlarla müzakere etmek için Beslan'a uçmaya hazır olduklarını açıkladıklarını söyledi ve bu daha sonra Zakayev tarafından da onaylandı.[64] Totoonti, Mashadov'un tek talebinin okula engelsiz geçişi olduğunu söyledi; ancak saldırı, gelişiyle ilgili anlaşma yapıldıktan bir saat sonra başladı.[65][66] Ayrıca El Cezire televizyonundan gazetecilerin üç gün boyunca rehine olarak bile olsa müzakerelere katılmayı ve okula girmeyi teklif ettiğini, ancak "hizmetlerine kimsenin ihtiyaç duymadığı"nın söylendiğini belirtti.[67]

Rus cumhurbaşkanlığı danışmanı, eski polis generali ve etnik Çeçen Aslambek Aslahanov'un da gizli müzakerelerde bir dönüm noktasına yakın olduğu söylendi. İkinci gün Moskova'dan ayrıldığında Aslahanov, çocukların serbest bırakılması karşılığında okula rehine olarak girmeye gönüllü olan 700'den fazla tanınmış Rus figürünün isimlerini toplamıştı. Aslahanov, rehinecilerin ertesi gün saat 15.00'te okula girmelerine izin vermeyi kabul ettiklerini söyledi. Ancak taarruz iki saat önce başlamıştı.[68]

Spor salonundaki ilk patlamalar ve yangın

Durumun kabaca planı
Dosya:Beslan-school-hostage-crisis.jpg
Krizin ikinci gününde ölü bir adamın anahtarında duran maskeli rehineci (Aushev kasetinden bir kare)

3 Eylül 2004 günü saat 13.00 civarında, Acil Durumlar Bakanlığı'na bağlı iki ambulanstaki dört sağlık çalışanının 20 cesedi okul alanından çıkarmasına ve öldürülen saldırganın cesedini okula getirmesine izin verildi. Ancak 13.03'te sağlık görevlileri okula yaklaştığında spor salonundan bir patlama duyuldu. Rehineciler daha sonra sağlık görevlilerine ateş açarak ikisini öldürdü.[42] Diğer ikisi araçlarının arkasında siper aldı.

İkinci, "tuhaf ses", patlama 22 saniye sonra duyuldu.[18] 13.05'te spor salonunun çatısındaki yangın başladı ve kısa süre sonra yanan kirişler ve çatılar aşağıdaki rehinelerin üzerine düştü, rehinelerin çoğu yaralandı ama yaşıyorlardı.[47] Sonunda, tüm çatı çöktü ve odayı bir cehenneme çevirdi. Alevlerin yaklaşık 160 kişiyi öldürdüğü bildirildi (tüm rehine ölümlerinin yarısından fazlası).[21]

Patlamaların kaynağı ve doğası ile ilgili birkaç çelişkili açıklama bulunmaktadır:

  • Kuzey Osetya parlamentosunun başkan yardımcısı Stanislav Kesayev'in Aralık 2005 raporuna göre, bazı görgü tanıkları, federal bir keskin nişancının ayağı ölü bir adamın anahtarı patlatıcısında duran bir saldırganı vurarak ilk patlamayı tetiklediğini söyledi.[35][69] Yakalanan rehineci Nur-Paşa Kulayev buna tanıklık ederken, yerel bir polis memuru ve salondaki rehinelerden biri olan Fatima Dudiyeva adlı rehine, patlamadan hemen önce "dışarıdan" gelen bir atışla vurulduğunu söyledi[13][70] ve üç patlama olduğunu söyledi: 13.03'teki iki küçük patlama, ardından 13.29'daki büyük patlama.[71]
  • Bir silah ve patlayıcı uzmanı olan Devlet Duması üyesi Yuri Savelyev'e göre, silahlı çatışma okul binası içinde patlamalarla başlamadı, okul dışından iki el ateş edildi[72] ve saldırganlar tarafından kurulan el yapımı patlayıcı cihazların çoğu hiç patlamadı. İlk atışın büyük olasılıkla okul şeridindeki 37 numaralı beş katlı evin çatısında bulunan ve spor salonunun çatı katına yönelik bir RPO-A Shmel piyade roketinden kaynaklanmış, ikincisi, aynı caddedeki 41 numaralı evde bulunan bir RPG-27 el bombası fırlatıcısından ateşlenmiş, bu spor salonu duvarının bir parçasını tahrip etmişti (bu teoriyi destekleyen boş mermiler ve fırlatıcılar bu evlerin çatılarında bulundu ve raporda belirtilen olası diğer silahlar RPG-26 veya RPG-7 roket tahrikli el bombalarıydı).[20][73][74] Federal Torshin komisyonunun muhalif bir üyesi olan Savelyev (aşağıya bakınız), bu patlamaların rehinelerin çoğunun ölümüne yol açtığını ve ortaya çıkan yangında onlarca kişinin daha öldüğünü söyledi.[75] Bir başka meclis araştırmacısı Yuri Ivanov, el bombalarının Cumhurbaşkanı Putin'in doğrudan emriyle ateşlendiğini iddia etti.[76] Kulayev davası sırasında çok sayıda tanığın önceki ilk patlamaların dışarıdan atılan mermilerden kaynaklandığını aktardıkları ifade edildi.[77]
  • Son raporunda, çalışmalarını Aralık 2006'da tamamlayan Rus parlamento komisyonu başkanı Alexander Torshin, Rus müzakerecileri ve komutanlarını şaşırtacak şekilde saldırganların rehineler arasında kasıtlı olarak bomba patlatarak çatışmaya başladıklarını söyledi. Bu açıklama, tipik olarak bombaların açıklanamayan bir kaza sonucunda patladığını söyleyen önceki hükûmet açıklamalarının önüne geçti.[78] Torshin'in 2006 yılındaki raporu, rehin alma olayının başından beri bir intihar saldırısı olarak planlandığını ve binaya önceden herhangi bir saldırı yapılmadığını ifade etmektedir. Nur-Paşa Kulayev ve birkaç eski rehineci ve müzakerecinin ifadesine göre, rehineciler (liderleri dahil) meydana gelen patlamalardan hükûmeti suçladılar.

Rus güçlerinin taarruzu

Spor salonu duvarının bir kısmı patlamalarla yıkılınca bazı rehinelerin kaçmayı başardı.[18] Yerel milisler ateş açtı ve saldırganlar ateşe karşılık verdi. Çapraz ateşte çok sayıda insan öldü.[79] Rus yetkililer saldırganların kaçarken rehineleri vurduğunu ve ordunun buna karşılık verdiğini belirtti.[69] Hükûmet, silahlı saldırı başladığında birliklerin binaya saldırmaktan başka çarelerinin olmadığını iddia etti. Ancak, kasaba sakinlerinden bazılarının açıklamaları olayların bu resmi versiyonuyla çelişiyordu.[80]

Karısı ve kızı okulda ölen Polis Yarbay Elbrus Nogayev, "Ateş etmeyi kes! Ateşi kesin!" diye bir emir duydum, bu sırada diğer birliklerin telsizleri "Saldırın!" diye emir veriyordu diye açıklama yapmıştır.[43] Çatışma başladığında, bir petrol şirketi başkanı ve müzakereci olan Mihail Gutseriyev (etnik bir İnguş) rehinecilere telefon etti; telefondakiler cevap olarak "Bizi kandırdınız!" dediler. Beş saat sonra, Gutseriyev ve muhatabının son konuşmalarını yaptıkları ve bu sırada adamın "Suç sizin ve Kremlin'in" dedikleri ifade edildi.[68]

Torshin'e göre, operasyona başlama emri Kuzey Osetya FSB başkanı Valery Andreyev tarafından verildi.[81] Bununla birlikte, hem Andreyev hem de Dzasohov'un açıklamaları, aslında Beslan operasyonundan sorumlu olanların FSB müdür yardımcıları Vladimir Pronichev ve Vladimir Anisimov olduğunu ortaya koydu.[66] General Andreyev ayrıca Kuzey Osetya Yüksek Mahkemesi'ne, saldırı sırasında ağır silah kullanma kararının FSB'nin Özel Harekât Merkezi başkanı Albay General Aleksandr Tikhonov tarafından verildiğini söyledi.[82]

Özel kuvvetler okula girmek için savaşırken kaotik bir çatışma meydana geldi. Kuvvetler arasında, FSB'nin saldırı grupları ve Rusya Ordusu ve Rusya İçişleri Bakanlığı'nın ilgili birlikleri, Rusya'nın 58. Ordusundan bir dizi T-72 tankı (2 Eylül'de ordudan Tihonov tarafından komuta edildi), BTR-80 tekerlekli zırhlı personel taşıyıcı, en az bir Mi-24 saldırı helikopteri bulunuyordu.[83] Birçok yerel sivil de kendi silahlarını getirerek kaotik savaşa katıldı - silahlı gönüllülerden en az birinin öldürüldüğü biliniyor. Suç zanlısı Aslan Gagiyev de sivil gönüllülerin arasında olduğu iddia edildi. Bu arada, düzenli olarak askere alınan askerlerin çatışma başladığında olay yerinden kaçtığı bildirildi. Sivil tanıklar, yerel polisin de paniğe kapıldığını, hatta yanlış yöne ateş ettiğini iddia etti.[84][85]

Özel kuvvetlerin mevkilerinden okula en az üç en fazla dokuz kadar güçlü Shmel roketi ateşlendi (daha sonra yakındaki apartmanların çatılarında üç[13] veya dokuz[86] boş tek kullanımlık tüp bulundu). Rusya'da alev atıcılar ve Batı'da termobarik silahlar olarak sınıflandırılan Shmel roketlerinin kullanımı başlangıçta reddedildi, ancak daha sonra hükûmet tarafından kabul edildi.[15][87] Bir emir subayının Kuzey Osetya garnizonunun askeri savcısına verdiği bir raporda RPG-26 roket güdümlü el bombalarının da kullanıldığı belirtildi.[88] Saldırganlar, apartman binalarındaki Rus mevzilerine ateş eden el bombası fırlatıcılarını da kullandılar.[18]

Bir askeri savcıya göre, bir BTR zırhlı aracı okula yaklaştı ve 14,5 × 114 mm KPV ağır makineli tüfekle ikinci kattaki pencerelere ateş açtı.[13] Görgü tanıkları (aralarında Totoonti[67] ve Kesayev[77] de bulunuyor) ve gazeteciler o öğleden sonra okula iki T-72 tankının ilerlediğini gördüler, en az biri 125 mm'lik ana silahını birkaç kez ateşledi. Daha sonra duruşma sırasında, tank komutanı Viktor Kindeyev, FSB'nin emriyle "bir boş atış ve altı antipersonel yüksek patlayıcı mermi" ateşlediğini ifade etti.[89] Tankların ve zırhlı personel taşıyıcılarının kullanımı, sonunda 58. Ordu komutanı Korgeneral Viktor Sobolev tarafından kabul edildi.[83] Kesayev raporunda belirtilen bir başka tanık, okula ateş etmesini önlemek amacıyla bir tankın kulesine atladığını iddia etti. Saldırganlar tarafından çok sayıda rehine yanan spor salonundan okulun diğer bölümlerine, özellikle pencerelerde durmaya zorlandıkları kafeteryaya taşındı. Hayatta kalanlara (Kudzeyeva,[90] Kusrayeva[91] ve Naldikoyeva[43] dahil) göre, birçoğu canlı kalkan olarak kullanıldığı için dışarıdaki askerler tarafından vuruldu. Savelyev, kafeteryaya taşındıktan sonra 106 ila 110 rehinenin öldüğünü tahmin etti.[92]

Saldırı başladıktan iki saat sonra, saat 15.00'e kadar, Rus birlikleri okulun çoğunun kontrolünü ele geçirdi. Bununla birlikte, okulun bodrum katında direniş gösteren bir grup saldırganın direnişi de dahil olmak üzere akşam çökerken çatışmalar hala devam ediyordu.[93] Çatışma sırasında, 13 saldırgandan oluşan bir grup askeri kordonu geçerek yakınlarda saklandı. Oset komitesinin bulgularına göre, birkaçının yerel iki katlı bir binaya girdiğine inanılıyordu.[94] Başka bir saldırgan grubu, helikopterlerle kasabaya kadar kovalanarak demir yolunun üzerinden geri döndüler.[18]

Yangının başlamasından iki saat sonra Andreyev tarafından çağrılan itfaiyeciler,[5] spor salonunda çıkan yangına karşı mücadele etmeye hazır değildi. Bir itfaiye aracı ekibi, kendi inisiyatifleriyle iki saat sonra, ancak sadece 200 litre suyla olay yerine geldi, ancak yakındaki musluklara bağlanamadı.[13][95] İlk su kamyonu, yangının başlamasından yaklaşık iki buçuk saat sonra, 15.28'de geldi;[47] ikinci itfaiye aracı 15.43'te geldi. Çoğunluğu özel araçlarla hastaneye götürülen yüzlerce yaralıyı taşımak için çok az ambulans mevcuttu.[43] Sky News ekibi tarafından kayda alınan bir olayda, şüpheli bir saldırgan olay yerinde bir sivil çetesi tarafından linç edildi,[96][kaynak güvenilir mi?] silahsız bir saldırgan, kamyonlarının altına saklanmaya çalışırken OMON birlikleri tarafından canlı olarak yakalandı (bu kişi daha sonra Nur-Pashi Kulayev olarak tanımlandı). Ölen saldırganlardan bazılarının vücutları komandolar tarafından parçalanmış gibi görünüyordu.

Saldırganların tüm direnişlerinin ilk patlamalardan yaklaşık 12 saat sonrasında bastırılmasına rağmen[97] gece boyunca aralıklı patlamalar ve silah sesleri devam etti.[98] Ertesi gün erken saatlerde Putin, rehinecilerden bazıları hala takip edildiği için Kuzey Osetya sınırlarının kapatılmasını emretti.

Sonrası

2006'da kuşatma kurbanları için mezarlıkta bulunan bir Beslan annesi

Krizin sona ermesinden sonra, yaralıların çoğu, Vladikavkaz'daki daha iyi donanımlı tesislere gönderilmeden önce öldü, çünkü Beslan'daki tek hastane yaralılarla ilgilenebilmek için oldukça hazırlıksızdı.[99] Hastanenin yatakları, ilaçları ve beyin cerrahisi ekipmanı yetersizdi.[100] Yakınlarının yaralıların tedavi gördüğü hastaneleri ziyaret etmesine ve doktorların cep telefonlarını kullanmasına izin verilmedi.[101][102]

Taarruzun ertesi günü buldozerler, kurbanların vücut parçaları da dahil olmak üzere binanın enkazınındaki her şeyi topladı ve bir çöplüğe taşıdı.[9][13] Pek çok cenaze töreninin ilki, son saldırının ertesi günü olan 4 Eylül'de gerçekleştirildi ve kısa bir süre sonra, 120 kişilik toplu cenaze merasimi de dahil olmak üzere daha fazlası yapıldı.[103] Yerel mezarlık çok küçüktü ve ölüleri defnedebilmek için bitişik bir araziye doğru genişletilmesi gerekiyordu. Kuşatmadan üç gün sonra 180 kişi hâlâ kayıptı.[104] Hayatta kalanların çoğu ciddi şekilde travma yaşamaya devam etti ve en az bir eski rehine, eve döndükten sonra intihar etti.[105]

Rusya Devlet Başkanı Vladimir Putin, Beslan'a yaptığı tek ziyarette, 4 Eylül'ün erken saatlerinde Beslan hastanesine aceleyle yaptığı gezide, yaralıların birçoğunu görmek için yeniden ortaya çıktı.[106] Daha sonra kurbanların aileleriyle görüşmediği için eleştirildi.[97] Moskova'ya döndükten sonra, 6- 7 Eylül 2004'te iki günlük bir ulusal yas emri verdi. Putin televizyonda yaptığı konuşmada "Kendimizi zayıf gösterdik. Ve zayıflar yenilir." dedi.[42] Yasın ikinci gününde, tahminen 135.000 kişi, Moskova'daki Kızıl Meydan'da hükûmetin düzenlediği teröre karşı mitinge katıldı.[107] Saint Petersburg'un Saray Meydanı'nda yaklaşık 40.000 kişi toplandı.[108]

Krizin ardından Rus şehirlerine artırılmış güvenlik önlemleri getirildi. Uygun belgeleri olmayan 10.000'den fazla kişi Moskova polisi tarafından bir "terörist avı" sırasında gözaltına alındı. Bir kozmonot ve Rusya Federasyonu Kahramanı olan Albay Magomed Tolboyev, Çeçenceye benzeyen adı nedeniyle Moskova polisi tarafından saldırıya uğradı ve acımasızca dövüldü.[109][110] Rus kamuoyunun genel olarak artan güvenlik önlemlerini desteklediği görüldü. 16 Eylül 2004 tarihli bir Levada-Center kamuoyu yoklaması, Rusların %58'inin daha katı terörle mücadele yasalarını ve terörizm için ölüm cezasını desteklediğini, %33'nün ise tüm Çeçenlerin Rus şehirlerine girmesinin yasaklanmasını desteklediğini ortaya koydu.[111][112]

Uzun dönem etkileri

Beslan'ın ardından hükûmet, terörizm yasalarını sertleştirmeye ve kolluk kuvvetlerinin yetkilerini genişletmeye devam etti.[11]

Buna ek olarak, Vladimir Putin, Rusya Devlet Başkanı tarafından önerilen ve federal bölümlerin seçilmiş yasama organları tarafından onaylandığı veya onaylanmadığı bir sistemle Rusya'nın federal bölümlerinin başkanlarının doğrudan seçilmesinin yerini alan bir yasa imzaladı.[113] Rus parlamentosunun seçim sistemi de defalarca değiştirilerek Devlet Duması üyelerinin tek mandalı bölgelere seçilmesi ortadan kaldırıldı.[114] Kremlin, Rus medyası üzerindeki kontrolünü artırdı ve sivil toplum kuruluşlarına (özellikle yabancı kuruluşlara) giderek daha fazla saldırdı.[115]

Beslan'a yapılan baskının Çeçenlerden daha çok ilgili İnguşlarla ilgisi vardı, ancak her iki toplum için oldukça simgeseldi. Osetler ve İnguşlar, 1944 Stalinist tasfiyeleri sırasında ve İnguşların 1992-1993'te Osetler tarafından (Osetler Rus ordusundan yardım alıyorlardı) etnik temizliğe maruz kaldıkları sırada yüksek noktalara ulaşan Prigorodny Bölgesi'nin mülkiyeti konusunda bir çatışma yaşadılar (ve yaşıyorlar). Baskın sırasında İnguşetya ve Çeçenistan'daki çadır kamplarda 40.000'den fazla İnguş mülteci vardı.[116] Beslan okulunun kendisi de İnguşlara karşı kullanılmıştı, spor salonu Osetlerin gerçekleştirdiği etnik temizlik sırasında İnguşları toplamak için 1992'de bir salon olarak kullanılmıştı. Çeçenler için sebep, evlerinin ve hatta ailelerinin yıkılmasının intikamıydı: Beslan, Çeçenistan'da federal hava saldırılarının başlatıldığı yerlerden biriydi.[117][118]

Çeçenler de dahil olmak üzere bir grup tarafından öldürülen çok sayıda çocuk olduğu yayınlandıktan sonra, Çeçenler büyük bir utanca maruz kaldı. Çeçen bağımsızlık davasının bir sözcüsü, "Bize bundan daha büyük bir darbe indirilemezdi.... Dünyanın dört bir yanındaki insanlar, Çeçenler çocuklara saldırabildiklerine göre canavar olmalılar diye düşünecekler." diye açıklama yaptı.[119]

Kayıplar

7 Eylül 2004 tarihinde, Rus yetkililer 156'sı çocuk olmak üzere 334 kişinin öldüğünü bildirdi; bir noktada 200 kişi kayıp veya kimliği belirsiz olarak kaldı.[120] Torshin raporu, nihayetinde hiçbir cesedin kimliği belirsiz kalmadığını belirtti.[121] Yerliler tarafından, öldürülenlerin 200'den fazlasının yanıklarla bulunduğu, 100 veya daha fazlasının diri diri yandığını belirtildi.[13][43] 2005 yılında ve Ağustos 2006'da olayda meydana gelen yaralanmalar nedeniyle iki rehine öldü. 33 yaşındaki kütüphaneci Yelena Avdonina, 8 Aralık 2006'da hematoma yenik düştü. O sırada Washington Post, ölü sayısının saldırganlar hariç 334 olduğunu açıkladı. Beslan şehrinin web sitesinde belirtilen 335 ölü sayısı görülebilmektedir.[122] Bu sayısının 186'sını çocuklar oluşturmaktadır.[123]

Ölüm kategorisi Ölüm sayısı
1-17 yaş arası çocuklar 186
Ebeveynler, arkadaşlar ve diğer misafirler 111
Öğretmenler ve okul personeli 17
FSB çalışanları 10
Sivil kurtarıcılar 6
MoES çalışanları 2
MoIA çalışanları 1
Toplam 334

Rusya Sağlık ve Sosyal Reform Bakanı Mihail Zurabov, krizde yaralanan toplam insan sayısının 1.200'ü aştığını söyledi.[124] Krizden hemen sonra ambulatuvar yardım alan kişilerin tam sayısı bilinmemekle birlikte 700 civarında olduğu tahmin edilmektedir (BM'ye göre 753[6]). Moskova merkezli askeri analist Pavel Felgenhauer, 7 Eylül 2004'te hayatta kalan rehinelerin %90'ının yaralandığı sonucuna vardı. 221'i çocuk en az 437 kişi hastaneye kaldırıldı; 197 çocuk Kuzey Osetya'nın başkenti Vladikavkaz'daki Cumhuriyet Çocuk Klinik Hastanesine, 30'u ise kritik durumda kardiyopulmoner resüsitasyon ünitelerinde tutuldu. 150 kişi daha Vladikavkaz Acil Hastanesine sevk edildi. Beslan'daki iki yerel hastanede 12'si çocuk 62 kişi tedavi edilirken, ağır yaralı 6 çocuk uzman tedavi için Moskova'ya götürüldü.[125] Çocukların çoğu, patlamaların neden olduğu yanıklar, ateşli silah yaralanmaları, şarapnel yaraları ve sakatlıklar nedeniyle tedavi edildi.[126] Bazılarının uzuvları kopmuş ve gözleri çıkmış ve birçok çocuk kalıcı olarak sakatlanmıştı. Saldırıdan bir ay sonra, 240 kişi (160'ı çocuk) Vladikavkaz ve Beslan'daki hastanelerde tedavi altında idi.[127] Hayatta kalan çocuklar ve ebeveynler Vladikavkaz Rehabilitasyon Merkezinde psikolojik tedavi gördü.[128]

Rehinelerden biri, kuşatma sırasında öldürülen Yanis Kanidis (aslen Gürcistan'lı bir Kafkas Yunanı) adında bir beden eğitimi öğretmeni, birçok çocuğun hayatını kurtardı. Adı kendisininin onuruna Beslan'da inşa edilen yeni okullardan birine verildi.

Operasyon aynı zamanda Rus terörle mücadele özel kuvvetlerinin tarihindeki en kanlı operasyon oldu. Özel kuvvetlerin on üyesi öldü;[129] on birinci yaralının başlangıçta yüzünden ağır yaralanan, ancak bilincini yeniden kazandığında ve adını yazmayı başardığında hayatta olan Vyacheslav Bocharov olduğu düşünülüyordu.[130]

Ölümler, saldırı gruplarının üç komutanını da içeriyordu: Albay Oleg Ilyin ve Vympel'den Yarbay Dmitry Razumovsky ve Alfa'dan Binbaşı Alexander Perov.[131] En az 30 komando ciddi şekilde yaralandı.[132]

Rehinecilerin kimliği, sebepleri ve sorumlulukları

Moskova Oblastı'ndaki anıt

Sorumluluk

Başlangıçta saldırganların kimliği ve kökeni net değildi. Putin'in Cumhurbaşkanlığı Çeçen yardımcısı Aslambek Aslahanov'a göre, "Çeçen değildiler. Ben onlarla konuşurken Çeçence konuşmaya başlayınca, 'Biz anlamıyoruz; Rusça konuş.' diye cevap verdiler."[133] Serbest bırakılan rehineler, rehinecilerin Rusça'yı Kafkasyalılara özgü aksanlarla konuştuklarını söyledi.[18]

Putin geçmişte Çeçen ayrılıkçıları terör eylemlerinden dolayı suçlamakta nadiren tereddüt etse de, bu sefer saldırıyı İkinci Çeçen Savaşı'na bağlamaktan kaçındı. Bunun yerine, krizin milliyetçi kökenlerini görmezden gelerek krizi "uluslararası terörizme doğrudan müdahaleden" sorumlu tuttu.[134] Rus hükûmeti kaynakları başlangıçta Beslan'daki saldırganlardan dokuzunun Arap ve birinin siyah Afrikalı (Andreyev tarafından " zenci " olarak adlandırıldı)[2][135] iddia etse de daha sonra saldırganlar arasında sadece iki Arap tespit edildiği belirtildi.[42] Moskovalı siyaset yorumcusu Andrei Piontkovsky gibi bağımsız analistler, Putin'in o anda geçmişte yaptığı gibi Çeçen saldırganların saldırılarını abartmak yerine, sayısını ve ölçeğini küçültmeye çalıştığını söyledi.[24] Putin, olayları ABD önderliğindeki " Terörizme Karşı Savaş" ile ilişkilendirir göründü,[79] ancak aynı zamanda Batıyı saldırganları hoşnut etmekle suçladı.[136]

17 Eylül 2004 tarihinde, radikal Çeçen gerilla komutanı Şamil Basayev, o anda, Kuzey Kafkasya isyancı hareketinin geri kalanından bağımsız olarak hareket ettiklerini ifade eden ve Beslan okul kuşatmasının sorumluluğunu üstlenen bir bildiri yayınladı,[137] bu, 1995'te Budyonnovsk'ta gerçekleştirilen Çeçen baskınına ve 2002'deki Moskova tiyatro krizine çarpıcı bir şekilde benzeyen, Basayev liderliğindeki Çeçen isyancılar tarafından yüzlerce Rus sivilin rehin tutulduğu olaylara büyük ölçüde benziyordu. Basayev, Riyad-us Saliheen "şehit tugayının" saldırıyı gerçekleştirdiğini ve Beslan krizinden önceki haftalarda Rusya'da gerçekleşen bir dizi bombalı saldırının sorumluluğunu üstlendiğini söyledi. Başlangıçta Moskova veya Saint Petersburg'da en az bir okulu ele geçirmeyi planladıklarını, ancak kaynak yetersizliğinin onu Kuzey Osetya'yı, "Kuzey Kafkasya'daki Rus garnizonu"nu seçmeye zorladığını söyledi. Basayev, Rus yetkilileri Beslan'daki "korkunç bir trajediden" sorumlu tuttu.[138] Basayev, Kremlin'in krizi mümkün olan her şekilde sona erdirme kararlılığını yanlış hesapladığını iddia etti.[11] Kendisinin "acımasızca yanıldığını" ve "orada olanlardan memnun olmadığını", ancak "gelecekte bunu yapmak zorunda oldukları için daha fazla Beslan tipi operasyon planladıklarını" söyledi.[139] Bununla birlikte, bu olay 2009 yılına kadar Rusya'daki son büyük saldırıydı, çünkü Basayev kısa bir süre sonra yeni isyancı lider Abdul-Halim Sadulayev'in ayrım gözetmeyen saldırılarından vazgeçmeye ikna edildi,[140] bu da Basayev'i ikinci komutan seviyesine çıkardı, ancak rehin alma, fidye için kaçırma ve özellikle sivilleri hedef alan operasyonları yasakladı.[141]

Çeçen ayrılıkçı lider Aslan Mashadov, güçlerinin saldırıya dahil olduğunu hemen inkar etti ve saldırıyı "haklı bir gerekçesi olmayan" bir "küfür" olarak nitelendirdi. Mashadov, Beslan'ın faillerini, Rusya'nın gaddarlık eylemleriyle akıllarını kaybetmiş "deliler" olarak nitelendirdi.[142] Londra'daki elçisi Ahmed Zahayev'in yaptığı bir açıklama ile eylemi ve sivillere yönelik tüm saldırıları kınadı, bunu radikal yerel bir grup olarak adlandırdığı gruptan[143] sorumlu tuttu ve Kuzey Osetya'nın müzakereci olarak hareket etme önerisini kabul etti. Daha sonra, Batı hükûmetlerini Rusya ile Çeçenistan arasında barış görüşmeleri başlatmaya çağırdı ve "Rusya hükümeti tarafından Başkan Mashadov'un Beslan olayına herhangi bir katılımı olduğu yönündeki tüm suçlamalarını kategorik olarak çürütmeye" davet etti.[144] Putin, "çocuk katilleriyle" pazarlık yapmayacağını,[108] müzakere çağrılarını Hitler'in yatıştırmasıyla[136] karşılaştırarak yanıt verdi Mashadov içim 10 milyon dolarlık bir ödül koydu (Basayev için koyulanla aynı miktarda).[145] Mashadov, 8 Mart 2005'te Rus komandoları tarafından Çeçenistan'da öldürüldü[146] ve açıklanmayan bir yere gömüldü.[147]

Krizden kısa bir süre sonra, resmi Rus kaynakları, saldırganların Basayev liderliğindeki ve El Kaide ile bağlantıları olan bir dizi Arap'ı içeren sözde uluslararası bir grubun parçası olduğunu ve Beslan okulundan Suudi Arabistan'a ve açıklanmayan başka bir Orta Doğu ülkesine Arapça telefon görüşmeleri yapıldığını tespit ettiklerini iddia etti.[148]

Başlangıçta saldırıya aktif olarak katılan saldırganlar arasında iki İngiliz/Cezayirli isim vardı: Osman Larussi ve Yacine Benalia. Saldırının hemen ardından Rusya'dan ayrılmaya çalışırken tutuklanan Kamel Rabat Bouralha adlı bir başka İngiliz vatandaşının da kilit organizatör olduğundan şüphelenildi. Üçü de kuzey Londra'daki Finsbury Park Camii ile bağlantılıydı.[149] El Kaide'nin karıştığı iddiaları o zamandan sonra Rus hükûmeti tarafından tekrarlanmadı.[21] Larussi ve Benalia'nın adı Torshin raporunda yer almadı ve Rus yetkililer onları hiçbir zaman Beslan saldırısında şüpheli olarak tanımlanmadı.[150]

Aşağıdaki kişiler, Rus hükûmeti tarafından saldırının planlamacıları ve finansörleri olarak adlandırıldı:

  • Şamil Basayev - Saldırının nihai sorumluluğunu üstlenen Çeçen isyancı lider. Tartışmalı bir patlama sonucunda Temmuz 2006'da İnguşetya'da öldü.
  • Kamel Rabat Bouralha - Eylül 2004'te Çeçenistan'da gözaltına alınan ve saldırıyı organize ettiğinden şüphelenilen İngiliz-Cezayirli.
  • Abu Omar al-Saif - Suudi vatandaşı ve sanık finansçı,[151] Aralık 2005'te Dağıstan'da öldürüldü.
  • Abu Zaid Al-Kuwaiti - Şubat 2005'te İnguşetya'da ölen ve suçlanan Kuveytli.

Kasım 2004'te İnguşetya'nın Sagopshi kentinden 28 yaşındaki Ahmed Merzhoyev ve 16 yaşındaki Marina Korigova Beslan'la bağlantılı olarak Rus yetkililer tarafından tutuklandı. Merzhoyev rehinecilere yiyecek ve teçhizat sağlamakla, Korigova ise Tsechoyev'in defalarca aradığı bir telefona sahip olmakla suçlandı.[152] Krizden sonra savunma avukatı telefonun bir tanıdığı tarafından verildiğini gösterince Korigova serbest bırakıldı.[153]

Gerekçeler ve talepler

Rus müzakereciler, Beslan saldırganlarının taleplerini hiçbir zaman açıkça belirtmediklerini, ancak rehinelerden biri tarafından bir okul defterine el yazısıyla yazılmış notlar bulunduğunu ve Rus askerlerinin Çeçenistan'dan tamamen çekilmesi ve Çeçen bağımsızlığının tanınması taleplerini dile getirdiklerini söylediler.

Rehinecilerin, 1 Eylül 11.00-11.30'da rehine acil servis doktoruyla birlikte gönderdikleri bir mektupta aşağıdaki taleplerin yerine getirilmesini istedikleri bildirildi:[154]

  • BM'de Çeçenistan'nın bağımsızlığının tanınması ve Rus birliklerinin geri çekilmesi
  • Okula listedeki kişilerin gelmesi: Aleksander Dzasohov (Kuzey Osetya başkanı), Murat Zyazikov (İnguşetya cumhurbaşkanı), Ruslan Aushev (eski İnguşetya başkanı), Leonid Roshal (çocuk doktoru). Ek olarak, rehineciler Roshal ve Aushev'in yerine Vladimir Rushailo ve Alu Alkhanov'un (Moskova yanlısı Çeçenistan Devlet Başkanı) adını vermiş olabilirler.[46]

Dzasohov ve Zyazikov Beslan'a gelmediler (Dzasohov daha sonra "'gitmeye çalışırsanız sizi tutuklamak için emir aldım' diyen İçişleri Bakanlığı'ndan çok yüksek rütbeli bir general" tarafından zorla durdurulduğunu iddia etti).[45] Zyazikov'un gelmemesinin belirtilen nedeni "hasta" olmasıydı.[68] Zyazikov'un İnguşetya cumhurbaşkanlığı görevindeki selefi Aushev (2002'de Putin tarafından istifaya zorlandı) okula girdi ve 26 rehinenin serbest bırakılmasını sağladı.

Aslahanov, rehinecilerin ayrıca Haziran ayı başlarında İnguşetya'daki isyancıların baskınları sonrasında tutuklanan 28 ila 30 şüphelinin serbest bırakılmasını talep ettiklerini söyledi.[17][21]

Daha sonra Başayev, Başkan Putin'den de istifa mektubu talep ettiklerini söyledi [138]

Rehineciler

Olayların resmi versiyonuna göre, saldırıya 32 saldırgan doğrudan katıldı, bunlardan biri canlı olarak ele geçirilirken, geri kalanı olay yerinde öldürüldü. Rehinecilerin sayısı ve kimliği, genellikle çelişkili hükûmet beyanları ve resmi belgelerle beslenen tartışmalı bir konu olmaya devam etti. 3–4 Eylül hükûmet açıklamalarında, kuşatma sırasında toplam 26–27 saldırganın öldürüldüğü söylendi.[97] İki kadın dahil en az dört saldırgan, Rusya'nın okula taarruzundan önce öldü.

Hayatta kalan rehinelerin ve görgü tanıklarının birçoğu, bazılarının kaçmış olabileceği daha birçok saldırganların olduğunu iddia etti. Başlangıçta, rehineci üç kişinin, bir kadın saldırgan ve liderleri Vladimir Hodov da dahil olmak üzere canlı olarak yakalandığı iddia edildi.[155] Kulayev davası sırasındaki tanık ifadeleri, rehineciler arasında, Rus güvenlik güçlerinin taarruzunda öldürülen saldırganların cesetleri arasında görülmeyen, görünüşte Slavca - aksanlı olmayan Rusça - ve "mükemmel" Osetçe konuşan bireyin varlığını içeriyordu, tanıklar, kriz gününde bu kişilerin hiç görünmediklerini de söylediler.[88] Bilinmeyen erkekler (ve bir tanıklığa göre bir kadın) arasında, rehinecilerin liderlerine emir veren ve rehinelerin bakmasının yasak olduğu bildirilen kızıl sakallı bir adam da vardı. Bu Şamil Basayev'in koruması olarak görev yapan etnik bir Rus olan "Fantomas" olarak bilinen saldırgandı.[21][156]

  • Kesayev Raporu (2005), görgü tanıklarının ifadelerine ve olay yerinde bırakılan silah sayısına dayanarak, saldırıya yaklaşık 50 isyancı savaşçının katıldığını varsaymaktadır.[77]
  • Savelyev Raporu (Eylül 2006) 58 ila 76 rehineci olduğunu ve bunların çoğunun okulun etrafındaki kordonu yararak kaçmayı başardığını ifade etmektedir.
  • Torshin Raporu (Aralık 2006) 34 saldırganın dahil olduğunu belirledi, bunlardan 32'si okula girdi ve 31'i orada öldü ve iki suç ortağı yakalanmadan kaçtı (biri Basayev'in koruması olan Yunus Matsiyev).

Basayev'e göre, "Otuz üç mücahit Nord-Ost'te de yer almıştı. İkisi kadındı. Dört tane [kadın] hazırladım ama bunlardan ikisini 24 Ağustos'ta Moskova'ya gönderdim. Daha sonra patlayan iki uçağa bindiler. Grupta 12 Çeçen erkek, iki Çeçen kadın, dokuz İnguş, üç Rus, iki Arap, iki Oset, bir Tatar, bir Kabardey ve bir Guran vardı. Guranlar Baykal Gölü yakınlarında yaşayan ve teknik olarak Ruslaştırılmış insanlardır." [157]

Basayev ayrıca, bir FSB ajanının (Hodov) isyancılara Kuzey Osetya'nın başkenti Vladikavkaz'da bir hedefe saldırı yapmaya ikna etmek için gizli olarak gönderildiğini ve FSB'nin onları Vladikavkaz'daki varış noktalarında yakalamayı planladığı için grubun bölgeye kolaylıkla girmesine izin verildiğini söyledi. Ayrıca, adı belirtilmeyen bir rehinecinin kuşatmadan sağ kurtulduğunu ve kaçmayı başardığını iddia etti.[15]

Kimlikler

6 Eylül 2004'te, hafta sonu yapılan adli tıp çalışmalarından ve hayatta kalan rehineler ve yakalanan bir saldırganla yapılan görüşmelerden sonra saldırganların yedisinin isimleri ve kimlikleri öğrenildi. Adli tıp testleri ayrıca rehinecilerden 21 kişinin normal olarak ölümcül miktarda eroin,[158] metamfetamin ve morfin aldığını ortaya çıkardı;[159][160] soruşturma, uyuşturucu kullanımının, saldırganların ağır yaralanmış ve muhtemelen büyük bir acı içinde olmalarına rağmen çatışmaya devam edebilme isteklerinin bir nedeni olduğunu gösterdi. Kasım 2004'te Rus yetkililer, rehineci 32 kişiden 27'sinin kimliğinin tespit edildiğini duyurdu. Bununla birlikte, 2005 yılının Eylül ayında, Nur-Paşa Kulayev davasındaki baş savcı, rehinecilerin 32 cesedinden yalnızca 22'sinin tespit edildiğini açıkladı,[161] bu da kimliklerin kaç tanesinin teyit edildiği konusunda daha fazla kafa karışıklığına yol açtı.

Yaşları 20 ile 35 arasında değişen şüphelilerin çoğu İnguş veya İnguşetya'da ikamet edenler (bazıları Çeçen mülteciler) olarak belirlendi. Şüpheli rehinecilerin en az beşi, ele geçirmeden önce Rus makamları tarafından ölü ilan edilmişti, sekizinin daha önce tutuklandığı ve daha sonra Beslan saldırısından kısa bir süre önce serbest bırakıldığı biliniyordu.

Erkekler

Erkek rehineciler, Rus hükûmeti tarafından geçici olarak şu şekilde tanımlandı:

  • Ruslan Tagiroviç Huçbarov[not 1] (32), kod adı ile "Polkovnik" (Rusça "Albay") – Etnik bir İnguş ve Galaşki, İnguşetya'nın yerlisi. Tartışmalı bir kimliğe sahip olan grup lideri muhtemelen kaçtı. Basayev onu "Albay Orsthoyev" olarak tanımladı. Diğer saldırganların "Ali" olarak da adlandırdığı bildirildi, müzakereleri rehineciler adına yönetti. Başlangıçta, 2000 yılında yasal olarak ölü ilan edilen bir İnguş polis memuru olan Ali Taziyev olduğu bildirildi;[162][163][164] ancak bu daha sonra Rus savcılar tarafından reddedildi.[165] Müzakereler sırasında "Ali", ailesinin Çeçenistan'da Ruslar tarafından öldürüldüğünü iddia etmişti.[166] Araştırmacılar, Ali Taziyev olarak da bilinen bir İnguş isyancı lideri olan Ahmed Yevloyev ("Magas") olduğunu düşündüler, ancak bu raporlar daha sonra yanlış ilan edildi. "Magas" 2010 yılında FSB tarafından ele geçirildi.[167]
  • Vladimir Anatolieviç Hodov[not 2] (28), kod adı "Abdullah" – Kuzey Osetya'nın Kirovsky bölgesindeki Elhotovo köyünden bir etnik Osetya-Ukraynalı olan Hodov, Beslan BNO'nun eski öğrencisi ve rehinecilerin tanınmış liderlerinden biriydi. Hayatta kalanlardan bazıları onu tüm saldırganların en korkutucu ve saldırgan olanı olarak nitelendirdi.[166] Hodov tecavüz suçundan hapishanede iken Müslüman oldu. Vladikavkaz'da bir dizi bombalı saldırı gerekçesiyle resmen arandı, ancak saldırıdan bir aydan fazla bir süre önce memleketinde açıkça yaşadı.[92] Basayev, Hodov'un isyancı hareketine sızmak için gönderilen "Putnik" ("Gezgin") kod adlı bir FSB çift ajanı olduğunu iddia etti.[168]
  • İznaur Kodzoyev – Kantyşevo, İnguşetya'dan bir İnguş ve beş çocuk babası.[169] Kuzeni, kuşatmanın ikinci gününde onu kendi köylerinde gördüğünü iddia etti. Ağustos 2005'te Iguşetya'daki Rus kuvvetleri, Beslan'da öldürülen kişiler arasında cesedi tespit edilmesine rağmen, rehinecilerden biri olduğunu söyledikleri İznaur Kodzoyev olarak tanımlanan bir adamı öldürdü. Kodzoev'un daha önce Ruslar tarafından Beslan krizinden aylar önce öldürüldüğü duyurulmuştu.[170]
  • Hızır Ali Ahmedov (30) – Çeçenistan’nın Bilto-Yurt Köyü’nden..[171]
  • Rustam Atayev (25) – Psedah, İnguşetya kökenli etnik bir Çeçen. 12 yaşındaki küçük kardeşi ve diğer iki erkek kardeşi, 2002 yılında Grozni'de kimliği belirsiz kamuflajlı erkekler tarafından öldürüldü.[172][173]
  • Rizvan Vahitoviç Barçaşvili (26) – İnguşetya'da bir Kazak köyü olan Nesterovskaya'nın yerlisi. Adını Aldzbekov olarak değiştirmişti. Cesedi DNA testi ile tespit edildi.[174]
  • Usman Magomedoviç Auşev (33) – Ekazhevo, İnguşetya'dan bir İnguş.[175][176]
  • Adam Magomed Hasanoviç İliyev (20) – Malgobek, İnguşetya'dan bir İnguş. İliyev bir yıl önce yasadışı silah bulundurmaktan tutuklandı ve daha sonra serbest bırakıldı.[175][176]
  • İbragim Magomedoviç Dzortov (28) – Nazran, İnguşetya'dan bir İnguş.[175][176]
  • İlnur Gainullin (23) – Moskova'da "iyi bir aileden" etnik Tatar ve Tıp Fakültesi mezunu.
  • Aslangirey Beksultanoviç Gatagazhev (29) – Sagopşi, İnguşetya'dan bir İnguş.[175][176]
  • Sultan Kamurzoyev (27) – Kazakistan'dan bir Çeçen.[177] Diğer kaynaklar, Nazran, İnguşetya'dan geldiğini ve 2000 yılında Çeçenistan'da isyancı bir savaşçı olarak tutuklandığını söylüyor.[176]
  • Magomed[not 3] Hoçubarov (21) – Nazran'dan bir İnguş. Surhahi, İnguşetya'nın yerlisi olan Hoçubarov, yasadışı silah bulundurma suçundan mahkum edildi.[176][178]
  • Han-Paşa Kulayev (31) – Engenoy'dan bir Çeçen. Rus esareti sırasında tedavi edilmediği için elini kaybetmişti. Kulayev, Nur-Paşa'nın ağabeyi ve Basayev'in eski bir korumasıydı. Saldırıdan önce Rus hapishanesinden serbest bırakıldı.[179]
  • Nur-Paşa Kulayev (24) – Engenoy'dan bir Çeçen, Ramazan Kadirov'un ("Kadırovtsy") Moskova yanlısı Çeçen milis kuvvetlerine kabul edilmesine rağmen, kardeşi Han-Paşa'ya yardım etmek için işe alındı. Beslan'da yakalandı ve ömür boyu hapis cezasına çarptırıldı.
  • Adam Kuştov (17) – 1992'de etnik temizlik sırasında Kuzey Osetya'dan kaçan bir etnik İnguş.[180]
  • Abdul-Azim Labazanov (31) – Kazakistan'da sürgünde doğan bir Çeçen. Dokka Umarov grubuna iltica etmeden önce Birinci Çeçen Savaşı'nda Rus tarafında savaştı.[181]
  • Arsen Merzhoyev (25) – Engenoylu bir Çeçen.[182]
  • Adam Ahmedoviç Poşev (22) – Malgobek, İnguşetya'dan bir İnguş.[175][176]
  • Mayrbek Said-Aliyeviç Şaybehanov[not 4] (25) – Engenoy'dan Psedah, İnguşetya'da yaşayan bir Çeçen. İnguşetya'da tutuklandı ve daha sonra okul saldırısından kısa bir süre önce serbest bırakıldı.[175][176][183][184]
  • İslam Said-Aliyeviç Şaybehanov (20) – Engenoy'dan Psedah, İnguşetya'da yaşayan bir Çeçen.[176][185]
  • Buran Tetradze (31) – İddiaya göre etnik bir Gürcü ve Rustavi, Gürcistan'ın yerlisi. Kimliği/varlığı Gürcistan Güvenlik Bakanı tarafından reddedildi.[186]
  • İssa Torşhoyev[not 5] (26) – Malgobek, İnguşetya'dan bir İnguş yerli. 2003 yılında evinin polis tarafından basıldığı çatışmadan bu yana aranıyordu. Ailesi, Torşhoyev'in yakın arkadaşlarının beşinin aynı baskın sırasında Rus güvenlik güçleri tarafından öldürüldüğüne tanık olduğu için Çeçen saldırı hareketine katılma ilgisinin depreştiğini iddia etti. Cesedini teşhis etmek için getirilen babasının, cesedin oğluna ait olmadığını iddia ettiği bildirildi.[175][187][188]
  • İssa Jumaldinoviç Tarşhoyev (23) – Malgobek, İnguşetya'dan bir İnguş. 1999 yılında silahlı soygundan tutuklandı, ancak daha sonra serbest bırakıldı.[165][175]
  • Bei-Alla Başiroviç[not 6] Tseçoyev (31) – Bir İnguş, yasadışı ateşli silah bulundurmaktan daha önce mahkum edildi.
  • Musa İsayeviç Tseçoyev (35) – İnguş. Sagopşi, İnguşetya'nın yerlisi, saldırganları okula götüren kamyonun sahibiydi.
  • Timur Magomedoviçh Tsokiyev[not 7] (31) – Sagopşi, İnguşetya'dan bir İnguş.[175][176]
  • Aslan Ahmedoviç Yaryzhev (22) – Malgobek, İnguşetya'dan bir İnguş.[175][176]
Kadınlar

Nisan 2005'te, shahidka kadın saldırganlarının kimliği ortaya çıktı:[189]

  • Roza Nagayeva (30) - Çeçenistan'nın Vedensky Bölgesi'ndeki Kirov-Yurt köyünden bir Çeçen kadın ve 24 Ağustos 2004'te indirilen iki Rus uçağından birini patlatan intihar bombacısı olduğundan şüphelenilen Amnat Nagayeva'nın kız kardeşi. Roza Nagayeva'nın daha önce 31 Ağustos 2004 tarihinde Moskova'daki Rizhskaya metro istasyonunu bombaladığı belirtilmişti.[66]
  • Mairam [not 8] Taburova (27) - Çeçenistan'nın Shalinsky Bölgesi'ndeki Mair-Tub köyünden bir Çeçen kadın.[190]
  • Haula Nazirova - Kocası Ruslar tarafından işkence ile öldürülen, birkaç akrabası Rus güçler tarafından bombalanan bir Çeçen okulunda hayatını kaybeden etnik bir Çeçen.[191]

Daha önceki raporlar öldürüldüğü bildirilen bir İngiliz – Cezayirli olan Yacine Benalia (35)[192] ve daha önce öldürüldüğü bildirilen bir İngiliz-Cezayirli olan Osman Larussi (35) isimli iki kadından bahsetmektedir.[193] Bu isimler Torshin Raporu'nda listelenmemişlerdir.[kaynak belirtilmeli]

Resmi soruşturmalar ve mahkemeler

Kulayev'in sorgulanması ve yargılanması

Yakalanan şüpheli, Çeçenya'da doğan 24 yaşındaki Nur-Paşa Kulayev, eski rehineler tarafından rehinecilerden biri olarak tanımlandı. Devlet kontrolündeki Kanal Bir, Kulayev'in sorgusundan bölümler gösterdi ve bu bölümlerde Kulayev, grubunun Polkovnik lakaplı, Çeçenistan doğumlu ve Kuzey Osetya yerlisi bir kişi olan Vladimir Hodov tarafından yönetildiğini söyledi. Kulayev'e göre Polkovnik, çocukları rehin tutmaya itiraz ettikleri için başka bir saldırganı vurdu ve iki kadın intihar bombacısını patlattı.[194]

Mayıs 2005'te Kulayev, Kuzey Osetya Cumhuriyeti'ndeki bir mahkemede sanıktı. Cinayet, terörizm, adam kaçırma ve diğer suçlarla suçlandı ve yedi suçu kabul etti;[195] birçok eski rehine duruşmayı "sis perdesi" ve "saçmalık" olarak reddetti.[58] Mahkemeyi yetkilileri suçlama girişimlerinde kullanan kurbanların akrabalarından bazıları, Kulayev hakkında, neler yaşandığı hakkında özgürce konuşabilmesi için af çağrısında bulundu.[69] FSB'nin müdürü Nikolay Patruşev ifade vermek üzere çağrıldı, ancak duruşmaya katılmadı.[21] On gün sonra, 26 Mayıs 2006'da Nur-Paşa Kulayev ömür boyu hapis cezasına çarptırıldı.[196] Kulayev daha sonra Rus hapishane sisteminde ortadan kayboldu.[197] Kulayev'in hapishanede öldürülüp öldürülmediğine ilişkin soruların ardından, Rus hükûmet yetkilileri 2007'de hayatta olduğunu ve cezasının başlamasını beklediğini söylediler.[198] 

Federal savcılar tarafından gerçekleştirilen soruşturma

Saldırı mağdurlarının aile üyeleri, güvenlik güçlerini beceriksizlikle suçlayarak, yetkililerin sorumlu tutulmalarını talep ettiler. Putin kişisel olarak Beslan Anneleri grubuna "objektif bir soruşturma" gerçekleştirme sözü verdi. 26 Aralık 2005 tarihinde, okuldaki kuşatmayı soruşturan Rus savcıları, yetkililerin herhangi bir hata yapmadıklarını açıkladılar.[199]

Torshin'in Parlamento Komisyonu

6 Eylül 2004'te yabancı gazetecilere düzenlediği basın toplantısında Vladimir Putin, halka açık bir kamu soruşturması olasılığını reddetti, ancak Kremlin yanlısı partilerin hakim olduğu Devlet Duması tarafından yönetilen bir parlamento soruşturması fikrine ihtiyatla katıldı.[200][201]

Kasım 2004'te Interfax Haber Ajansı, parlamento komisyonu başkanı Alexander Torshin'in "yabancı bir istihbarat teşkilatı"nın saldırıya müdahil olduğuna dair kanıt bulduklarını söylediğini bildirdi (ancak hangisi olduğunu söylemeyi reddetti).[202] 22 Aralık 2006'da, Rus Parlamento Komisyonu olayla ilgili soruşturmasını sona erdirdi. Raporları, okula baskın yapan silahlı kişilerin sayısının 32 olduğu ve Kuzey Osetya polisinin büyük oranda suçlu bulunduğu ve güvenlik önlemlerinde ciddi bir eksiklik görüldüğü, aynı zamanda ilgili rehinelerin sayısını yetersiz bildirdikleri için yetkililerin eleştirilmesi gerektiği sonucuna vardı.[203] Ayrıca komisyon, okula yapılan saldırının ılımlı lider Aslan Mashadov da dahil olmak üzere Çeçen isyancı liderler tarafından önceden planlandığını söyledi. Komisyon, tartışmalı bir başka açıklamasında, kuşatmayı sona erdiren çatışmanın güvenlik güçleri tarafından değil rehineciler tarafından başlatıldığını iddia etti.[204] Alev makinelerini kullanma konusundaki "gerekçeli" kararla ilgili olarak Torshin, "uluslararası hukukun onları teröristlere karşı kullanmayı yasaklamadığını" söyledi.[205] Beslan destek grubunu yöneten aktivist Ella Kesayeva, raporun Putin ve çevresinin artık kriz hakkında tartışmakla ilgilenmediğinin bir işareti olduğunu öne sürdü.[78]

28 Ağustos 2006'da, Federal Parlamento Soruşturma Komisyonu'nun bir üyesi olan Duma üyesi Yuri Savelyev, Rus kuvvetlerinin kasıtlı olarak azami güç kullanarak okulu bastığını kanıtladığını açıkladığı kendi raporunu yayımladı. Bir silah ve patlayıcı uzmanı olan Savelyev'e göre, özel kuvvetler, sürmekte olan görüşmeleri görmezden gelerek, silahlı bir saldırının başlangıcı olarak hiçbir uyarıda bulunmadan roket güdümlü el bombalarını ateşledi. Şubat 2007'de, Komisyon'un iki üyesi (Savelyev ve Yuri Ivanov) soruşturmanın örtbas edilmek için geçersizliğinin ilan edildiğini ve Kremlin'in olayların resmi versiyonunun uydurma olduğunu söyleyerek kararı kınadılar. Torshin'in raporunu imzalamayı reddettiler.[76]

Yerel polis memurlarının duruşmaları

Pravoberezhny Bölgesi ROVD'den (bölge militsiya birimi) üç yerel polis, katliam nedeniyle yargılanan kişiler oldu. Silahlı kişilerin okulu ele geçirmesini engellememekle suçlandılar.[206] 30 Mayıs 2007'de, Pravoberezhny Mahkemesi yargıcı onlara af çıkardı. Buna karşılık, onlarca yerel kadından oluşan bir grup, pencereleri kırarak, mobilyaları devirerek ve bir Rus bayrağını yırtarak mahkeme salonunda isyan etti ve salonu yağmaladı. Kurban grupları, davanın üstlerini suçlanmaktan korumak için tasarlanmış bir aklama olduğunu söylediler.[207] Kuşatma kurbanları mahkeme kararına itiraz edeceklerini söylediler.[208]

Haziran 2007'de Kabardino-Balkarya'daki bir mahkeme, iki Malgobeksky Bölgesi ROVD polis memurunu, Muhazhir Yevloyev ve Ahmed Kotiyev, ihmalkarlıkla, saldırganların İnguşetya'da eğitim ve sahneleme kampları kurmalarını engellemekle suçladılar. İki kişi masum olduğunu iddia etti[209] ve Ekim 2007'de beraat etti. Karar, Mart 2008'de İnguşetya Yüksek Mahkemesi tarafından onaylandı. Mağdurlar karara Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi'ne itiraz edeceklerini söylediler.[210]

Rus hükümetine yönelik eleştiriler

Yetersizlik iddiaları ve hak ihlalleri

Vladimir Putin yönetiminin kuşatmayı ele alması, aralarında Beslan Anneleri ve Beslan'ın Sesi de dahil olmak üzere bir dizi gözlemci ve sivil toplum örgütü tarafından eleştirildi.[211] Krizden kısa bir süre sonra bağımsız milletvekili Vladimir Ryzhkov, Rusya'nın "üst düzey liderliğini" suçladı.[212] Başlangıçta Avrupa Birliği de sorumluluğu eleştirdi.[213]

Saldırıdan kurtulan Beslan sakinleri ve kurbanların yakınları da dahil olmak üzere eleştirmenler, okuldaki baskının acımasız olduğu iddialarına odaklandı. Tanklar ve Shmel roket alev makineleri gibi ağır silahların kullanıldığından bahsettiler.[83][214][215] Bu silahların kullanımları resmen onaylandı.[216] Shmel, ABD ordusuyla bağlantılı bir kaynak tarafından "hayal edebileceğiniz en acımasız silah - havayı ateşe veren, kapalı bir alandaki oksijeni emen ve yangına maruz kalacak kadar talihsiz her şeyi ezen devasa bir basınç dalgası yaratan" bir silah olarak tanımlandı.[13] Pavel Felgenhauer daha da ileri gitti ve hükûmeti bir Mi-24 saldırı helikopterinden roket fırlatmakla suçladı,[217] bu iddia yetkililer tarafından yalanlandı. Bazı insan hakları aktivistleri, rehinelerin en az %80'inin ayrım gözetmeyen Rus ateşi sonucunda öldüğünü iddia etti.[9] Felgenhauer'e göre, "Bu bir rehine kurtarma operasyonu değildi... teröristleri yok etmeyi amaçlayan bir ordu operasyonuydu." Hudson Enstitüsü'nden David Satter, olayın "Rus liderliğinin tüyler ürpertici bir portresi ve insan hayatına tamamen umursamamazlık" olarak ifade etmiştir.[92]

İl hükûmeti ve polis, özellikle saldırıdan kısa bir süre önce Beslan'ın girişindeki polis barikatlarının kaldırılması nedeniyle saldırının gerçekleşmesine izin verdikleri suçlamasıyla yerel halk tarafından eleştirildi.[218] Birçok kişi saldırganların kontrol noktalarından geçerken rüşvet verdikleri için geçişlerine izin veren yaygın yolsuzluğu suçladı; hatta, saldırganlar bunu rehinelere söyleyerek açıkça övünmüşlerdi.[69][219][220] Bazı kişiler, saldırganların kaçakçılar tarafından polisle işbirliği içinde kullanılan arka yolları kullandıklarını öne sürmüştür.[221] Yulia Latynina, Binbaşı Gurazhev'in petrol kaçakçılığı operasyonu olduğunu düşündüğü şey için rüşvet talep etmek için saldırganların kamyonuna yaklaştıktan sonra yakalandığını iddia etti.[222] Ayrıca, federal polisin planlanan saldırının zamanını ve yerini bildiği iddia edildi; Novaya Gazeta tarafından alınan dahili polis belgelerine göre, Moskova MVD, Çeçenistan'da yakalanan bir saldırgandan bir rehin alma saldırısının gerçekleşeceğini dört saat öncesinden öğrenmişti.[9][223] Basayev'e göre, FSB, saldırganlarının amacının Vladikavkaz'daki Kuzey Osetya parlamentosunu ele geçirmek olduğuna inanıyordu; FSB grubu daha sonra pusuya düşürmeyi planladığı için Beslan'a giden yolu barikatlardan temizlemişti.

Eleştirmenler ayrıca, yetkililerin, olay yerini siviller tarafından girişe kapatmamakla,[224] acil servislerin krizin 52 saatinde hazır olmamasıyla ve kuşatmayı gerektiği gibi organize etmemekle de suçladılar.[5] Rus hükûmeti, kuşatmadan günler ve hatta aylar sonra, hastaneler dış dünyadan izole edildiğinden dolayı, çocuklarının diri mi ölü mü olduğunu bilmeyen yerel halkın çoğu tarafından da ağır şekilde eleştirildi. Krizden iki ay sonra, cesetlere ait parçalar ve kimlik belgeleri, yerel bir sürücü Muran Katsanov[13] tarafından Beslan'ın eteklerindeki bir çöplükte bulundu; keşif ülkede daha fazla öfkeye yol açtı.[225][226]

Buna ek olarak, federal yetkililerin rehinecilerle ciddiyetle müzakere etmeye çalışmadıkları (Moskova'nın müzakereye gelirse Başkan Dzasohov'u tutuklama tehdidi de dahil olmak üzere) ve duruma ilişkin olarak medyaya kasıtlı bir şekilde yanlış ve tutarsız raporlar sunduğuna dair ciddi suçlamalar vardı.

Bağımsız raporlar

Muhalif bir parlamento araştırmacısı ve Rusya'nın önde gelen roket bilimcilerinden biri olan Yuri Savelyev, raporunda, son katliamın sorumluluğunun Rus güçlerinin ve federal hükûmetteki en üst düzey yetkililerin eylemlerinden kaynaklandığını belirtmektedir.[227] Savelyev'in 280 sayfayı ilk patlamanın sorumluluğunu belirlemeye ayıran 2006 tarihli raporu, yetkililerin okul binasına saldırmaya karar verdikleri, ancak saldırganların eylemlerine tepki olarak hareket ettikleri izlenimini yaratmak istedikleri sonucuna varmaktadır.[77][not 9] Komisyonda yanma fiziği konusunda tek uzman olan Savelyev, Torshin'i "kasıtlı tahrifatla" suçladı.[92] Kesayev başkanlığındaki Kuzey Osetya parlamentosu tarafından yapılan ayrı bir kamu soruşturması, 29 Kasım 2005 tarihinde hem yerel hem de federal yetkililerin durumu kötü idare ettiği sonucuna varmıştır.[80]

Avrupa Mahkemesi'ndeki davalar

26 Haziran 2007'de 89 mağdur yakını, Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi'ne (AİHM) Rusya aleyhine ortak bir şikayette bulundu. Başvuranlar, hem rehin alma sırasında hem de takip eden davalarda haklarının ihlal edildiğini söylediler.[209][228] 400'den fazla Rus tarafından dava açıldı.[229]

Savcıları destekleyen Nisan 2017 tarihli kararıyla Mahkeme, Rusya'nın Kuzey Osetya'daki bir okula yönelik olası bir saldırıya ilişkin "yeterli" kanıta göre hareket etmemesinin Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi tarafından güvence altına alınan "yaşama hakkını" ihlal ettiğine hükmetti. Mahkeme, hatanın Rusların "ayrım gözetmeyen güç" kullanmasıyla daha da kötüleştiğini belirtti.[230] Sonuç Nisan 2017'de yayınlandı ve Rusların tank toplarını, alev atıcılarını ve el bombası fırlatıcılarını kullanma eylemlerinin "rehineler arasındaki kayıpları artırdığını" ve "2. Madde uyarınca, öldürücü kuvvetin 'kesinlikle gerekli olduğundan daha fazlası olmaması' koşulu ile uyumlu olmadığını" ortaya koydu. Raporda ayrıca, "yetkililerin bölgede bir eğitim kurumuna bağlı planlı bir terörist saldırı hakkında yeterince spesifik bilgiye sahip oldukları", "yine de bunun, teröristlerin toplantılarını ve hazırlıklarını bozmak ya da okulları ya da halkı uyarmak için yeterli olmadığı" da belirtildi.[229][231][232]

Strazburg'daki Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi, Rusya'nın 2,9 milyon Euro tazminat ve 88,000 Euro hukuki masraf ödemesine karar verdi. Mahkemenin bulguları, Rus Hükûmeti tarafından reddedildi.[229][233] Kremlin, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi'nin imzacısı olduğu için kararı kabul etmek zorunda olmasına rağmen, kararı "kesinlikle kabul edilemez" olarak nitelendirdi.[230] Rus hükûmeti, daha yüksek bir meclise itiraz etti, mahkemenin sonuçlarından bazılarının "desteksiz olduğunu" savundu, ancak nihayetinde şikayetler Strazburg merkezli mahkeme tarafından reddedildikten sonra kararı kabul etti.[234]

Tehdit, dezenformasyon ve bilgilerin gizlenmesi iddiaları

Rus televizyon haberciliği ve yanlış bilgiler

Yabancı televizyon haber kanallarında (CNN ve BBC gibi) yapılan haberlerin aksine, kriz, devlete ait üç büyük Rus televizyon kanalı tarafından canlı olarak yayınlanmadı.[114] Devlete ait iki ana yayıncı olan Channel One ve Rossiya, okuldaki kriz sırasında düzenli programlarını kesintiye uğratmadı.[212] Üçüncü gün patlamalar ve silah sesleri başladıktan sonra, NTV Rusya kargaşa sahneleri yayınlamayı bırakarak 2. Dünya Savaşı ile ilgili bir belgesel yayınlamaya başladı.[54] Ekho Moskvy ("Moskova'nın Yankısı") radyo istasyonunun hazırladığı bir ankete göre, ankete katılanların %92'si Rus televizyon kanallarının bilgilerin bir kısmını gizlediğini söyledi.[235]

Rus devleti kontrolündeki televizyon, yalnızca kriz sırasında rehinelerin sayısı hakkında resmi bilgi verdi. Başlangıçta Lev Dzugayev (Dzasohov'un basın sekreteri)[not 10][236] ve Valery Andreyev (cumhuriyetçi FSB'nin başkanı) tarafından bildirilen 354 kişilik rakam ısrarla tekrar edildi. Daha sonra Dzugayev'in kendisine sadece "1 Eylül'den itibaren Beslan'da bulunan Rus cumhurbaşkanlığı personeli" tarafından verilen bilgileri yaydığı iddia edildi.[66] Torshin, suçu açıkça küçümsediği Andreyev'e attı.[237]

Kasıtlı olarak yanlış ifade edilen sayıların, öfkeli rehinecilerin rehinelere uyguladığı davranışları üzerinde ciddi sonuçları oldu (rehinecilerin "belki de bu sayıya inmek için yeterince rehineyi öldürmeliyiz" dediği bildirildi) ve "açlık grevi" ilanının yapılmasına neden oldu.[43][203] Bir soruşturmada, saldırganları ilk gün vurulan saldırganın rehine grubunu öldürmeye sevk etmiş olabileceğini ileri sürüldü.[237] Hükûmetin dezenformasyonu, gerçek rakamların farkında olan yerel halkın Rus ve yabancı basın mensuplarına karşı şiddet eylemlerine girişmesine de yol açtı.[235]

8 Eylül 2004'te, aralarında Uluslararası Af Örgütü, İnsan Hakları İzleme Örgütü, Memorial ve Moskova Helsinki Grubu'nun da bulunduğu birçok önde gelen Rus ve uluslararası insan hakları kuruluşu, Rus yetkililerin yanlış bilgi yayma sorumsuzluğuna işaret ettikleri ortak bir bildiri yayınladılar:

Yetkililerin, diğerlerinin yanı sıra, rehinelerin sayısı konusunda Rus toplumunu yanlış bilgilendirerek krizin gerçek boyutunu gizlemesinden de ciddi bir şekilde endişe duyuyoruz. Rus yetkilileri, yetkililerin tüm toplumu ve rehinelerin ailelerini nasıl bilgilendirdiğinin incelenmesini de içerecek şekilde Beslan olaylarının koşullarına ilişkin kapsamlı bir soruşturma yapmaya çağırıyoruz. Böyle bir soruşturmanın sonuçlarını kamuoyuna duyurmaya çağırıyoruz."[235]

Moskova gazetesi Moskovskij Komsomolets, "Yalanların Kroniği" başlıklı bir değerlendirme listesi yayımladı ve hükûmet yetkilileri tarafından rehin alma hakkında çıkarılan ve daha sonra yanlış olduğu ortaya çıkan çeşitli raporları ayrıntılarıyla ele aldı.[108]

Rus ve yabancı gazetecilerin karıştığı olaylar

2002 Moskova kuşatması sırasında müzakerecilik yapan Novaya Gazeta gazetecisi Anna Politkovskaya'nın uçağa binmesi yetkililer tarafından iki kez engellendi. Sonunda başarılı olup Rostov-na-Donu'na doğru giden bir uçağa bindikten sonra, uçak içinde zehirlendikten sonra komaya girdi.[235][238] The Raw Story'den Amerikalı gazeteci Larisa Alexandrovna, Politkovskaya'nın daha sonra Moskova'da öldürülmüş olabileceğini, çünkü Rus hükûmetinin Beslan'daki suç ortaklığına dair kanıtlar keşfetmiş olabileceğini öne sürdü.[239]

Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı'nın (AGİT) raporuna göre, Beslan'a geldikten sonra çok sayıda muhabir gözaltına alındı veya taciz edildi (Novye Izvestia'dan Rus Anna Gorbatova ve Oksana Semyonova, Moskovskij Komsomolets'ten Madina Shavlokhova, Novaya Gazeta'dan Elena Milashina ve Moscow Times'dan Simon Ostrovskiy dahil). Leh Gazeta Wyborcza, Fransız Libération ve İngiliz The Guardian'dan bir grup gazeteci de dahil olmak üzere birkaç yabancı gazeteci de kısa süreliğine gözaltına alındı. Pek çok yabancı gazeteci güvenlik güçlerinin baskısına maruz kaldı ve ZDF ve ARD (Almanya), AP Television News (ABD) ve Rustavi 2 (Gürcistan) televizyon ekiplerinin materyallerine el konuldu. Rustavi 2'nin ekibi tutuklandı; Gürcistan Sağlık Bakanı, Rusya'nın duruşma öncesi gözaltı merkezlerinde beş gün tutulan muhabir Nana Lezhava'nın tehlikeli psikotropik ilaçlarla zehirlendiğini söyledi (Politkovskaya, Lezhava gibi bir fincan çay verildikten sonra bayılmıştı). Başka bir Gürcü televizyon kanalı Mze'nin ekibi Beslan'dan ihraç edildi.[235]

Rusya'nın önde gelen gazetesi İzvestia'nın genel yayın yönetmeni Raf Şakirov, 4 Eylül 2004 tarihli sayısının hem tarzı hem de içeriği konusunda büyük hissedarlarının eleştirisi üzerine istifa etmek zorunda kaldı.[240] Diğer Rus gazetelerinin daha az duygusal haberlerinin aksine, İzvestia büyük ölü veya yaralı rehinelerin resimlerine yer vermişti. Ayrıca, hükûmetin olaylarla ilgili aktardıkları hakkındaki şüphelerini de dile getirmişti.[241]

Gizli video malzemeleri

Rehineciler tarafından hazırlanan ve ikinci gün Ruslan Aushev'e verilen video kaset yetkililer tarafından "boş" olarak duyuruldu.[242] Aushev, kaseti hükûmet yetkilerini teslim etmeden önce kendisi izlememişti. Rehineciler tarafından kasetten bir bölüm, krizden birkaç gün sonra Rus NTV televizyonunda gösterildi.[243] Rehineciler tarafından çekilen kasetin bir nbaşka parçası da medya tarafından alındı ve Ocak 2005'te kamuoyuna duyuruldu.[36][219]

Temmuz 2007'de Beslan Anneleri FSB'den, soruşturmada hiçbir sır kalmaması gerektiğini söyleyerek Beslan'daki video ve ses arşivlerini açığa çıkarılmasını istedi.[244] Bu talebe herhangi bir resmi cevap gelmedi.[245] Ancak Anneler, Rus güvenlik güçlerinin kuşatılmış binaya roket güdümlü el bombaları atarak katliamı başlattığının kanıtlanabileceğinin açıklandığı isimsiz bir video aldı.[246] Video, 4 Eylül 2007'de Anneler tarafından resmen yayınlanmadan önce yaklaşık üç yıl boyunca yetkililer tarafından gizli tutulmuştu.[247][248] Rahatsız edici videoda, savcıların ve askeri uzmanların katliamdan kısa bir süre sonra Beslan'daki saldırganların patlamamış şarapnel tabanlı bombalarını ve okuldaki yapısal hasarları araştırdığını gösteriyordu. Görüntülerde spor salonunun duvarında büyük bir delik görülüyordu ve bir adam şöyle diyordu: "duvardaki delik bu tür bir patlamadan değil. Görünüşe göre birisi [oradan] ateş etti." Birçok kurbanın vücudunda şarapnel yarası belirtisi olmadığını da sözlerine ekliyordu. Ertesi sabah çekilen başka bir videoda, üniformalı bir araştırmacı, okuldaki el yapımı patlayıcıların çoğunun aslında patlamadığını ve daha sonra zeminde "patlayıcı bir karakterde delinme" olarak nitelendirdiği bir boşluğa dikkat çekiyordu.[249]

Komplo teorileri

Liderlerden biri olan Vladimir Hodov da dahil olmak üzere birkaç rehineci, daha önce terörist faaliyetlere karışmıştı, ancak şüpheli profillerine rağmen saldırıdan önce hükûmetin gözetiminden serbest bırakılmıştı. Novaya Gazeta'da yayımlanan bir yayına göre, "Sözde Beslan teröristleri kendi özel UBOP [Aşırılıkla Mücadele Merkezi] ve FSB kuvvetlerimizin ajanlarıydı." FSB'den kaçan Alexander Litvinenko'ya göre, "Rus gizli servisleri planın önceden farkında olmalı ve bu nedenle saldırıyı sahte bayrak operasyonu olarak bizzat kendileri düzenlemiş olmalı"ydı. Daha önce tutuklanan saldırganların sadece FSB için kullanılabilmek amacıyla serbest bırakılacağını ve FSB varlıklarına dönüştürülmeden serbest bırakılsalardı bile, Beslan saldırısını fark edilmeden gerçekleştirmelerine izin vermeyecek derecede sıkı bir gözetim rejimi altında olacaklarını ifade etti.[250] Beslan Anneleri ve Ella Kesayeva'ya göre, rehin alma olayından önce saldırganların okula silah yerleştirdiklerini gerekçe göstererek "içeriden alınan bir iş" olabilirdi.[251] Eylül 2007'de, katliam nedeniyle Rus yetkilileri yargılamak isteyen Beslan Anneleri'ni temsil eden avukat Taimuraz Çejhemov, ailesine yönelik aldığı isimsiz bir ölüm tehdidi nedeniyle davadan çekildiğini söyledi. Ölüm tehdidinin, temsil ettiği grubun kaotik kurtarma operasyonunda yer alan ve yargılamak istedikleri üst düzey yetkilileri belirleyen bir kararla bağlantılı olduğuna inandığını söyledi.[252]

Hükümet tepkisi

Genel olarak eleştiriler Rus hükûmeti tarafından reddedildi. Devlet Başkanı Vladimir Putin, dış eleştiriyi özellikle Soğuk Savaş zihniyeti olarak görmezden geldi ve Batı'nın "ipleri çekip Rusya'nın kafasını kaldıramamasını" istediğini söyledi.[114]

Rus hükûmeti tankların ve diğer ağır silahların kullanıldığını, ancak bunun rehinelerin okuldan kaçışından sonra gerçekleştiğini ifade etti. Ancak bu, muhabirler ve eski rehineler de dahil olmak üzere görgü tanıklarının ifadeleriyle çelişiyordu.[253] Hayatta kalanlara ve diğer tanıklara göre, birçok rehine kendi başına hareket edemeyecek derecede ağır şekilde yaralandı ve saldırganlar tarafından canlı kalkan olarak tutulmak üzere binanın içinde taşındı.[61]

Kulayev davasında savcı yardımcısı olarak görev yapan Rusya Başsavcı Yardımcısı Nikolay Şepel, saldırıya karşılık verilmesi sırasında güvenlik güçlerinde herhangi bir hata bulmadığını belirterek, "Soruşturmanın sonuçlarına göre bilirkişiler komisyonu zararlı sonuçlardan sorumlu olabilecek herhangi bir ihlal bulmadı."[31][254] Şepel, komandoların alev silahlarını ateşlediğini kabul etti, ancak bunun ölümlerin çoğuna neden olan yangını ateşleyemeyeceğini söyledi;[87] askerlerin saldırı sırasında napalm kullanmadıklarını da söyledi.[15]

Şüpheleri gidermek için, Putin, Alexander Torshin[255] tarafından yönetilen bir Duma parlamento soruşturması başlattı ve sonuçta, federal hükûmeti yalnızca dolaylı olarak eleştiren[256] ve bunun yerine "çok sayıda hata ve eksiklikten" yerel makamları sorumlu tutan rapor ortaya çıktı.[257] Federal komisyonların ve Kuzey Osetya komisyonlarının bulguları birçok ana yönden büyük ölçüde farklılık gösterdi.[77] Putin'in Eylül 2005'te durumu araştırmak üzere gönderdiği Başsavcı Yardımcısı Vladimir Kolesnikov, 30 Eylül'de "askeri personelin eylemlerinin haklı olduğu ve cezai soruşturma açılmasına gerek olmadığı" sonucuna vardı.[258]

2005 yılında, Moskova'daki ulusal komisyon tarafından daha önce yayınlanmamış belgeler Der Spiegel'e sunuldu. Gazeteye göre, "komisyon, felaketin ardından özeleştiri çağrısında bulunmak yerine, Rus hükümetine daha sert tedbirler almasını tavsiye etti."[2]

Görevden almalar ve yargılamalar

Saldırının ardından üç yerel üst düzey yetkili istifa etti:[not 11][259]

  • Kuzey Osetya İçişleri Bakanı Kazbek Dzantiyev krizden kısa bir süre sonra istifa ederek Beslan'da yaşananlardan sonra "subay ve insan olarak bu görevi üstlenme hakkına sahip olmadığını" söyledi.[97][260]
  • Osetya FSB başkanı Valery Andreyev de kısa süre sonra istifasını sundu. Ancak daha sonra FSB Akademisi'nin prestijli Rektör Yardımcılığı görevine yükseltildi.[50][261]
  • Kuzey Osetya Devlet Başkanı Aleksandr Dzasokhov, Beslan'da kendisine karşı düzenlenen bir dizi gösteri ve Putin'in görevden alınması için Beslan Anneleri'nin kamuoyuna uyguladığı baskısı sonrasında 31 Mayıs 2005'te görevinden istifa etti.[108][262]

Beş Oset ve İnguş polis memuru yerel mahkemelerde yargılandı; hepsi sonradan affedildi veya 2007'de beraat etti. Aralık 2009 itibarıyla, Rus federal yetkililerinden hiçbiri Beslan olaylarıyla bağlantılı olarak sonuçlara maruz kalmadı.

Diğer olaylar ve tartışmalar

İnguş-Oset düşmanlığının tırmanması

Nur-Paşa Kulayev, bir okula saldırmanın ve anneleri ve küçük çocukları hedef almanın sadece tesadüf olmadığını, Kafkasya'da daha geniş bir savaşı ateşlemek amacıyla kasıtlı bir şekilde azami öfke çıkarmak için tasarlandığını iddia etti. Kulayev'e göre saldırganlar, çoğunluğu Ortodoks Osetyalıların intikam almak için çoğunluğu Müslüman olan İnguş ve Çeçen komşularına saldırarak Kuzey Kafkasya'da etnik ve dini nefret oluşturmayı ve çekişmeyi teşvik edeceğini umuyorlardı.[263] Kuzey Osetya ve İnguşetya, daha önce 1992'de Kuzey Osetya'daki Prigorodny Bölgesi'ndeki tartışmalı topraklarla ilgili kısa ama kanlı bir çatışmaya girdiler ve bunun sonucu olarak ortada 1.000'e yakın ölü ve çoğu İnguş olmak üzere 40.000 ila 60.000 yerinden edilmiş kişi kaldı.[42] Nitekim, Beslan saldırısından kısa bir süre sonra Vladikavkaz'da 3.000 kişi etnik İnguşlardan intikam almak için gösteri yaptı.

Komşu ülkelere karşı beklenen tepki, büyük ölçekte gerçekleşmedi. Kaydedilen bir olayda, bir Rus subay liderliğindeki bir grup etnik Osetya askeri, iki Çeçen Spetsnaz askerini gözaltına aldı ve birini idam etti.[264] Temmuz 2007'de, Güney Federal Bölgesi'ndeki Dmitry Kozak'ın başkanlık elçisi ofisi, Kuzey Osetyalı bir silahlı grubun Beslan okulu saldırısına misilleme olarak adam kaçırma eylemlerine karıştığını duyurdu.[42][104][265] Bu vakaları araştırmak için Moskova'dan gönderilen FSB Yarbay Alikhan Kalimatov, Eylül 2007'de kimliği belirsiz kişiler tarafından vurularak öldürüldü.[266]

Grabovoy olayı ve Beslan aktivistlerine yönelik suçlamalar

Eylül 2005'te, kendisini inanç şifacısı ve mucize yaratıcısı olarak ilan eden Grigory Grabovoy, öldürülen çocukları diriltebileceğine söz verdi. Grabovoy, hükûmet tarafından Beslan Anneleri'nin itibarını sarsmak için bir araç olarak kullanıldığına dair suçlamalar ile Nisan 2006'da tutuklandı ve dolandırıcılıkla suçlandı.[267]

Ocak 2008'de, bir önceki yıl mahkemece dağıtılma kararı verilen Beslan'ın Sesi grubu, Rus savcıları tarafından 2005 yılında uluslararası bir soruşturma kurulmasına yardımcı olmak için Avrupa Parlamentosu'na yaptığı itirazlar nedeniyle "aşırılıkçılıkla" suçlandı.[215][268][269] Bunu kısa süre sonra, bazıları 2007 mahkeme olayıyla ilgili olan başka suçlamalar izledi. Şubat 2008 itibarıyla, grup toplam dört farklı ceza davasıyla suçlandı.[270]

Anıt Ortodoks kilisesi planları

Rus Patriği II. Aleksios'un Beslan anıtının bir parçası olarak bir Ortodoks kilisesi inşa etme planları, 2007'de Ortodoks Kilisesi ile Rus Müslümanların liderliği arasında ciddi bir çatışmaya neden oldu.[271] Beslan kurban örgütleri de projeye karşı bir duruş sergiledi ve Beslan'daki pek çok kişi okulun yıkıntılarının korunmasını istedi ve hükûmetin yıkım planına karşı çıktı.[272]

Uluslararası tepkiler

Beslan'daki saldırı uluslararası bir tiksinti ve evrensel kınama ile karşılandı. Dünyanın dört bir yanındaki ülkeler ve hayır kurumları, Beslan saldırısından etkilenen ailelere ve çocuklara yardım etmek için kurulan fonlara bağış yaptı.

2004 yılı sonunda, Uluslararası Terör Yasası Mağdurları Vakfı, 10 milyon dolarlık bir hedefle çıktığı kampanyada 1.2 milyon dolardan fazla para topladı.[273] İsrail hükûmeti, serbest bırakılan rehinelerin rehabilitasyonu için yardım teklif etti ve Rusya Başbakanı Mihail Fradkov'un Kasım 2005'te Çin'e yaptığı ziyaret sırasında Çin Sağlık Bakanlığı, Beslan'a doktor gönderdiklerini duyurdu ve hala tedaviye ihtiyaç duyan kurbanlardan herhangi birine ücretsiz tıbbi bakım teklifinde bulundu.[274] Hırvatistan'ın başkenti Zagreb'in dönemin belediye başkanı Vlasta Pavić, Beslan çocuklarına Adriyatik Denizi'nde ücretsiz tatil teklif etti.[275]

1 Eylül 2005'te UNICEF, tüm yetişkinleri çocukları savaştan ve çatışmalardan korumaya çağırarak Beslan okul trajedisinin birinci yıldönümünü andı.[276]

Mariya Şarapova ve diğer birçok Rus kadın tenisçi, trajedinin anısına 2004 ABD Açık'ta siyah kurdeleler taktılar.

Ağustos 2005'te Beslan'da Moskova hükûmeti tarafından finanslanan iki yeni okul inşa edildi.[277]

Beslan kurbanlarının anılması

Saldırı merkezi

2011 yılının ortasına kadar Bir Numaralı Okul binası ve çevresi terk edilmişti ve unutulmuştu,[278][279] bunun tek istisnası yüksek rütbeli yetkililerin saldırı mahallini ziyaret ettiği saldırısının yıldönümüydü.[280][281] Bölgenin ana ziyaretçileri kurbanların arkadaşları ve akrabalarıydı. Beslan sakinleri tanıklar, harap okul binasıni düzenli olarak ziyaret ettiklerinde evsizlerle ve uyuşturucu bağımlılarıyla karşılaştılar[282][283] ve ilk birkaç yıl, okul hırsızların hedefi haline gelmişti.[284]

Okul binasının geleceği konusunda gerçekleşen birçok tartışmaya rağmen, partiler uzun bir süre bir fikir birliğine varamadılar. Kurbanlar için okul arazisine bir anıt dikilmesi[285] ve bir Ortodoks kilisesi yapılması önerildi.[286] Özellikle kilise fikri reddedildi çünkü kurbanların çoğu diğer dinlere bağlıydı. Beslan Anneleri grubu temsilcileri eski okul binasının yıkılmasına karşı çıktı. Yarışmayı 2006 yılında, spor salonunu şeffaf bir panel altında tutmayı öneren mimar Boris Ulkin'in projesini kazandı[287] ancak 2007'de mimarın ölümü nedeniyle sözleşme iptal edildi ve proje yarım kaldı.

Mayıs 2011'in sonunda, okul binasının müstakil binalarının sökülmesi için çalışmalar başladı.[288] Projenin geliştirilmesinde, AB üyesi ülkelerin topraklarındaki tarihi yapıların restorasyonu konusunda deneyime sahip olan Dr. Krakeler (Almanya) tarafından görevlendirildi. Spor salonunun etrafına, onu bir hatıra çelengi olarak simgeleyen altın bir iskelet dikildi. Çerçeve 11 metre yüksekliğinde 106 beton kolondan yapılmıştı. Sütunların dış tarafında delikli sac levhalarla birleştirilmiş metal çatlaklar vardı.[289] Anıt 2011 yılında açıldı ve ardından okulun geri kalanında çalışmalar başladı. 3 Eylül 2004 tarihinde meydana gelen çökme sırasında ağır hasar gören güney tavandaki diğer parçalar söküldü.[288][290][291]

İşe başlamadan önce, spor salonu, terör saldırısından sonra kısmen yeniden inşa edilen tek yerdi. Spor salonunun çatısı plastik bir kubbe ile kaplanmış ve duvarlar çelik mardaknerov[netleştirme gerekli] ile güçlendirilmişti.[280] Salonun ortasına Ortodoks ahşap haçı yerleştirildi, duvarlara kurbanların resimlerle asıldı.[280] Duvarlara haç ve çiçekler, çocuk oyuncaklarının yanı sıra kilise mumları ve suyla dolu açık şişeler yerleştirildi.[292]

Saldırı kurbanlarının anısına okulun duvarlarına grafitiler yapıldı.[293] Bazı yazılar özel kuvvetlere şükranlar, mağdur yakınlarına başsağlığı iletmekteydi. Dahası, birçok terörist saldırı lanetlenmiş ve okul müdürü Lydia Tsalievayi'ye küfredilmişti.[293] Lydia üç gün boyunca diğer rehinelerle birlikte spor salonunda kalmasına rağmen, bazı Beslan sakinleri onu teröristlerle işbirliği yapmakla suçladı.[294][295]

Yeni okul binasının yapılması

Numara verilmeyen yeni okul binası 2005 yılında yapıldı. Bir Numaralı Okul günümüzde resmi olarak Beslan Devlet Eğitim Kurumu olarak hizmet vermektedir. Okul, eski okul binasının önündeki eski bir yatılı okulun bulunduğu alana inşa edildi.[296] Yapım planı açısından ve teknolojik olarak eski okul binasından önemli ölçüde farklı olan yeni bina, Beslan sakinlerinde ve okulun geri kalan öğrencilerinde eski okul binasına yakınlığı ve saldırının psikolojik etkileri nedenleri olumsuz tepkilerle karşılandı.[297] Şehir yetkilileri okula yeni bir numara (№ 9) vermek istedi, ancak okul personeli ve öğrencileri, özellikle de rehineler arasındakiler, buna şiddetle karşı çıktı.[298]

Nihayet, 2010 yılında Beslan'da Norveç ve Yunanistan'dan gelen fonlarla inşa edilen yeni bir yatılı okul açıldı: Ivan Kanidi[299] adını taşıyan yatılı okul. Rehineler arasında yer alan 74 yaşındaki beden eğitimi öğretmeni Kanidi, saldırganlardan çocuklar için su talep ederek hayatını defalarca riske attı. Ayrıca rehinelerin çektiği acıyı hafifletmeye çalıştı. Ivan Kanidi 3 Eylül'de gerçekleşen patlamalardan sonra spor salonunda meydana gelen panik ve kargaşa ortamında bir saldırganın silahını ele geçirmeye çalışırken öldürülmüştü.[300][301][302]

Anıtlar

Beslan'da, 3 Eylül 2005 tarihinde, saldırı kurbanlarının gömüldüğü "Beslan Melekler Şehri" Anıtı Mezarlığı'nın ve "Yas Ağacı" Anıtı'nın açılış törenleri gerçekleştirildi.[303] Heykeltıraş Alan Korna ve Zaurbek Dzanagov tarafından yapılan bronz anıt, üzerinde dört kadın figürünün işlendiği bir ağaçtır. Ağacın yapraklı kısmı, ölen çocukları simgeleyen melekleri tutan kadınların ellerinden oluşur. Anıttan biraz daha ileride "Alfa" ve "Vimpela" müfrezelerinden ölen özel kuvvet personeline adanmış bir anıt bulunmaktadır.[304][305] Anıt, çocuk oyuncaklarını ve kitaplarını koruyan bir miğfer tutan ve pelerinli ve zırhlı bir asker şeklindedir. Mayıs 2012'de şehir yönetimi tarafından Kominterni Caddesi'nin Bir Nolu Okul'u içeren Beslan bölümü, "Sokağın Kahramanları" Özel Merkezi olarak yeniden adlandırıldı.[306] Halkla istişare sırasında alınan yeniden isimlendirme kararı, terör mağdurlarının yanı sıra sivil toplum kuruluşlarının da katılımı ile gerçekleştirildi.[307] Ancak isim değişikliği, FSB Özel Merkezi tarafından gerçekleştirilen terörle mücadele operasyonunun rehinelerin ölümüne neden olduğuna inanan bazı vatandaşlar arasında öfke yarattı. Aynı yılın Eylül ayında "Özel Merkez" ve FSB harfleri anıttan çıkarıldı.[308]

Ayrıca Floransa, San Marino, Castelnovo di Soto, Moskova, St. Petersburg, Vladikavkaz, Ulyanovsk, Orsk ve Lipetsk bölgesinde saldırı mağdurları için anıtlar dikildi.

Medya betimlemeleri

Filmler

Müzik

Kitaplar

  • Martin Amis tarafından yazılan House of Meetings, bu katliama birkaç kez atıfta bulunarak, kısmen Rus vatandaşlarının hükûmet tarafından yayılan bilgilere ne kadar şüpheci yaklaştıklarını göstermektedir.
  • Beslan: Bir Numaralı Okulun Trajedisi, Timothy Phillips [316]
  • Masum Hedefler: Terörizm Okula Geldiğinde, olayla ilgili bir bölümün yanı sıra genel olarak konuyla ilgili yorumlara ayrılmış diğer birkaç bölümün yer aldığı bir okul terörizmi ders kitabıdır.[317]
  • Julie Mayhew tarafından yazılan Mother Tongue, trajedide kız kardeşini kaybeden genç bir kadını konu alan kurgusal bir anlatı.[318]
  • Olay, Tom Clancy'nin yazdığı romanlarda da defalarca kendisine yer bulmuştur.

Tiyatro

  • Us/Them - ("Wij/Zij"), ilk olarak 2015 yılında BRONKS Tiyatrosu'ndan Carly Wijs tarafından genç bir izleyici kitlesi için yazılan ve yönetilen ve krizin iki öğrencinin bakış açısından fiziksel bir hikâye anlatımı şeklinde sunulduğu bir yapımdır..

Ayrıca bakınız

Notlar

  1. ^ Khochubarov olarak da yazılır
  2. ^ Vladimir Khodov olarak da bilinen 2004 yılında Beslan yönetiminin başkanı ile karıştırılmamalıdır.
  3. ^ Magomet olarak da yazılır
  4. ^ Mairbek Shebikhanov olarak da yazılır
  5. ^ Isa Torshkhoev olarak da yazılır
  6. ^ Bay Ala olarak da yazılır
  7. ^ Tsokiev olarak da yazılır
  8. ^ Maryam olarak da yazılır
  9. ^ Bu iddialar bu makalenin başka yerlerinde daha ayrıntılı olarak tartışılmaktadır.
  10. ^ Krizden sonra Dzugayev terfi etti ve Cumhuriyetin Kültür ve Kitle İletişimi Bakanı oldu.
  11. ^ İnguşetya Devlet Başkanı Zyazikov 2008 yılında istifa etmek zorunda kaldı, ancak ilgisiz nedenlerden ötürü: muhalif gazetecinin Magomed Yevloyev polis tarafından gözaltında vurularak öldürülmesi.

Kaynakça

  1. ^ a b c "Woman injured in 2004 Russian siege dies". The Boston Globe. 8 Aralık 2006. 17 Ekim 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ocak 2007. [...]bringing the total death toll to 334, a Beslan activist said.[...]Two other former hostages died of their wounds last year and another died last August, which had brought the overall death toll to 333 -- a figure that does not include the hostage-takers.  Kaynak hatası: Geçersiz <ref> etiketi: "last_casualty" adı farklı içerikte birden fazla tanımlanmış (Bkz: Kaynak gösterme)
  2. ^ a b c The Beslan Aftermath: New Papers Critical of Russian Security Forces 3 Aralık 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Der Spiegel, 4 July 2005.
  3. ^ Beslan mothers' futile quest for relief 20 Nisan 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., BBC News, 4 June 2005.
  4. ^ Beslan School Massacre One Year Later 13 Ekim 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., U.S. Department of State, 31 August 2005
  5. ^ a b c Putin's legacy is a massacre, say the mothers of Beslan, The Independent, 26 February 2008.
  6. ^ a b 31 August 2006: Beslan – Two Years On, UNICEF
  7. ^ "Riyadus-Salikhin Reconnaissance and Sabotage Battalion of Chechen Martyrs". The Riyadus-Salikhin Reconnaissance and Sabotage Battalion of Chechen Martyrs (RSRSBCM) was an Islamic fundamentalist and jihad organization operating in the North Caucasus. Stanford University: Center for Security and Cooperation. 2018. 10 Ağustos 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Ekim 2020. 
  8. ^ "RIYADUS-SALIKHIN RECONNAISSANCE AND SABOTAGE BATTALION OF CHECHEN MARTYRS (RSRSBCM)". The Riyadus-Salikhin Reconnaissance and Sabotage Battalion of Chechen Martyrs (RSRSBCM) has been led by Shamil Salmanovich Basayev (deceased) and is linked to the Islamic International Brigade (IIB) (QDe.099) and the Special Purpose Islamic Regiment (SPIR) (QDe.101). Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi. 4 Temmuz 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Ekim 2020. 
  9. ^ a b c d e f g h The Truth About Beslan. What Putin's government is covering up., by David Satter, The Weekly Standard, 13 November 2006, Volume 012, Issue 09. 20 Mayıs 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  10. ^ "Putin meets angry Beslan mothers". BBC News. 2 Eylül 2005. 19 Şubat 2006 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Temmuz 2006. Of those who died, 186 were children. 
  11. ^ a b c Chechnya Vow Cast a Long Shadow The Moscow Times, 26 February 2008.
  12. ^ a b Russia 'impeded media' in Beslan 20 Nisan 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., BBC News, 16 September 2004.
  13. ^ a b c d e f g h i j ACHING TO KNOW 24 Haziran 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Los Angeles Times, 27 August 2005.
  14. ^ Beslan's unanswered questions 14 Haziran 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., International Herald Tribune, 30 May 2006.
  15. ^ a b c d Beslan siege still a mystery 23 Haziran 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., BBC News, 2 September 2005.
  16. ^ "One Year Later, Beslan's School Tragedy Still Haunts". The Boston Globe. 2 Eylül 2005. 4 Haziran 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Haziran 2010. 
  17. ^ a b c Insurgents seize school in Russia and hold scores 6 Haziran 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., The New York Times, 2 September 2004.
  18. ^ a b c d e f g h i j When hell came calling at Beslan's School No 1 26 Temmuz 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., The Guardian, 5 September 2004.
  19. ^ "Kulaev trial further erodes official version of Beslan" (İngilizce). Jamestown Vakfı. 22 Haziran 2005. 29 Eylül 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  20. ^ a b Beslan still a raw nerve for Russia 19 Mayıs 2012 tarihinde WebCite sitesinde arşivlendi, BBC News, 1 September 2006.
  21. ^ a b c d e f The 2002 Dubrovka and 2004 Beslan Hostage Crises: A Critique of Russian Counter-Terrorism, Prospect Magazine, July 2006.
  22. ^ "Mr. John and the Day of Knowledge". Peace Corps. 3 Ekim 2006 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Mart 2007. 
  23. ^ St. Petersburg in Pictures: The First of September – the Day of Knowledge 28 Eylül 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., City of St. Petersburg
  24. ^ a b Officials evade responsibility as death toll remains in doubt, Jamestown Vakfı, 6 Ekim 2004.
  25. ^ Beslan: The Tragedy of School No. 1 978-1-862-07993-9 p. 23
  26. ^ a b Storm Warnings // Relatives of the Hostages Swear They Won’t Let the Special Forces into the School 3 Ocak 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Kommersant, 3 September 2004. Kaynak hatası: Geçersiz <ref> etiketi: "warnings3" adı farklı içerikte birden fazla tanımlanmış (Bkz: Kaynak gösterme)
  27. ^ Our Native Wiesenthal, The Moscow Times, 9 January 2008.
  28. ^ a b "One little boy was shouting: 'Mama!' She couldn't hear him. She was dead". The Daily Telegraph. Londra. 5 Eylül 2004. 21 Temmuz 2006 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Temmuz 2006.  Kaynak hatası: Geçersiz <ref> etiketi: "one_little_boy" adı farklı içerikte birden fazla tanımlanmış (Bkz: Kaynak gösterme)
  29. ^ Attackers storm Russian school 19 Mayıs 2012 tarihinde WebCite sitesinde arşivlendi, BBC News, 1 September 2004.
  30. ^ How Beslan is coping one year on 30 Eylül 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., The Independent, 10 September 2007.
  31. ^ a b Prosecutors clear authorities in Russian school siege 23 Haziran 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., USA Today, 27 December 2005. Kaynak hatası: Geçersiz <ref> etiketi: "clear" adı farklı içerikte birden fazla tanımlanmış (Bkz: Kaynak gösterme)
  32. ^ a b "Beslan Children Testify". St. Petersburg Times. 26 Ağustos 2005. 19 Mayıs 2006 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Temmuz 2006.  Kaynak hatası: Geçersiz <ref> etiketi: "beslan_children_testify" adı farklı içerikte birden fazla tanımlanmış (Bkz: Kaynak gösterme)
  33. ^ a b c "The School". CJ. Chivers, Esquire. Haziran 2006. 11 Kasım 2006 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Temmuz 2006.  Kaynak hatası: Geçersiz <ref> etiketi: "the school" adı farklı içerikte birden fazla tanımlanmış (Bkz: Kaynak gösterme)
  34. ^ Russians are Coming 22 Temmuz 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Kommersant, 9 September 2004.
  35. ^ a b "Government snipers triggered Beslan bloodbath, court told". CBC News. 1 Haziran 2005. 31 Aralık 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Şubat 2007.  Kaynak hatası: Geçersiz <ref> etiketi: "sniper" adı farklı içerikte birden fazla tanımlanmış (Bkz: Kaynak gösterme)
  36. ^ a b c New Video Of Beslan School Terror 15 Temmuz 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., CBS, 21 January 2005. Kaynak hatası: Geçersiz <ref> etiketi: "new4" adı farklı içerikte birden fazla tanımlanmış (Bkz: Kaynak gösterme)
  37. ^ School Is Symbol of Death for Haunted Children of Beslan 4 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., The Washington Post, 28 August 2005.
  38. ^ "The insurgents, who have taken a school in Beslan, have shot fifteen hostages" (Rusça). YTRU. 2 Eylül 2004. 20 Eylül 2005 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Ağustos 2006. 
  39. ^ "Killers Set Terms, a Mother Chooses". Los Angeles Times/Pulitzer Prize. 3 Eylül 2004. 25 Eylül 2006 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Temmuz 2006. 
  40. ^ Hostages murder detailed report 28 Eylül 2004 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Caucasus Times, 2 September 2004.
  41. ^ "Бывший заложник Беслана рассказал NEWSru.com, что уже после штурма пропали живые дети". NEWSru.com (Rusça). 17 Eylül 2004. 18 Ekim 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Şubat 2007. 
  42. ^ a b c d e f g Defenseless Targets 22 Mayıs 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., TIME, 5 September 2004.
  43. ^ a b c d e f For Russians, Wounds Linger in School Siege 4 Ocak 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., The New York Times, 26 August 2005.
  44. ^ The Beslan Massacre: `Accidental' bomb blast was trigger for, Independent on Sunday, 5 September 2004.
  45. ^ a b c Communication Breakdown 1 Mayıs 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., TIME, 12 September 2004. Kaynak hatası: Geçersiz <ref> etiketi: "breakdown" adı farklı içerikte birden fazla tanımlanmış (Bkz: Kaynak gösterme)
  46. ^ a b "Beslan terrorists confused Roshal with Rushailo". Russian Information Network. 7 Ekim 2005. 17 Temmuz 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Şubat 2007.  Kaynak hatası: Geçersiz <ref> etiketi: "Rin.ru-Beslan-20070214" adı farklı içerikte birden fazla tanımlanmış (Bkz: Kaynak gösterme)
  47. ^ a b c The Truth About Beslan 14 Ağustos 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. by Marina Litvinovich Kaynak hatası: Geçersiz <ref> etiketi: "truth" adı farklı içerikte birden fazla tanımlanmış (Bkz: Kaynak gösterme)
  48. ^ "Security Council, in presidential statement, condemns hostage-taking". United Nations. Eylül 2002. 21 Kasım 2006 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Şubat 2007. 
  49. ^ Talks begin in school siege drama 9 Ağustos 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., BBC News, September 2, 2004.
  50. ^ a b "The Security Organs of the Russian Federation (Part IV)". 16 Ekim 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Mart 2014.  Post-Soviet Armies Newsletter Kaynak hatası: Geçersiz <ref> etiketi: "organs" adı farklı içerikte birden fazla tanımlanmış (Bkz: Kaynak gösterme)
  51. ^ Report: Beslan HQ Was Run by Others 29 Ağustos 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., St. Petersburg Times, 19 April 2005.
  52. ^ "Lies provoked terrorists' aggression". Novaya Gazeta (Rusça). 6 Eylül 2004. 29 Eylül 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Nisan 2015. 
  53. ^ "Vladimir Khodov: Where were the Arabs from? Where were the blacks from? And this number – 354 hostages..." Novaya Gazeta (Rusça). 18 Ekim 2004. 29 Eylül 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Nisan 2015. 
  54. ^ a b "Putin's Silence on Crisis Underscores Chilling Trend". The Washington Post. 4 Eylül 2004. 7 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Nisan 2018.  Kaynak hatası: Geçersiz <ref> etiketi: "chilling" adı farklı içerikte birden fazla tanımlanmış (Bkz: Kaynak gösterme)
  55. ^ a b Russia: Recounting The Beslan Hostage Siege – A Chronology 6 Temmuz 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Radio Free Europe/Radio Liberty, 9 September 2004. Kaynak hatası: Geçersiz <ref> etiketi: "recounting" adı farklı içerikte birden fazla tanımlanmış (Bkz: Kaynak gösterme)
  56. ^ "Killers Set Terms, a Mother Chooses". Los Angeles Times/Pulitzer Prize. 3 Eylül 2004. 25 Eylül 2006 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Temmuz 2006. 
  57. ^ "New Video Of Beslan School Terror". CBS News. 21 Ocak 2005. 15 Temmuz 2006 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Temmuz 2006. 
  58. ^ a b Beslan mothers tell Putin: stay away 17 Eylül 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., The Times, 28 August 2005. Kaynak hatası: Geçersiz <ref> etiketi: "away" adı farklı içerikte birden fazla tanımlanmış (Bkz: Kaynak gösterme)
  59. ^ "Boy in Hostage Videotape Recounts How He Survived the Beslan Ordeal". St. Petersburg Times. 14 Eylül 2004. 28 Eylül 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Temmuz 2006. 
  60. ^ "Timeline: Russian school siege". BBC News. 3 Eylül 2004. 14 Ağustos 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Temmuz 2006. 
  61. ^ a b MARK MacKINNON uncovers the true story of the gruesome hostage-taking at Beslan. 22 Şubat 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., The Globe and Mail, 11 September 2004. Kaynak hatası: Geçersiz <ref> etiketi: "uncovers3" adı farklı içerikte birden fazla tanımlanmış (Bkz: Kaynak gösterme)
  62. ^ "Drug addiction among the Beslan terrorists". Pravda Online. 19 Kasım 2004. 29 Ekim 2004 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Temmuz 2006. 
  63. ^ Osborn (18 Ekim 2004). "Beslan hostage-takers 'were on drugs'". The Independent. Londra. 16 Aralık 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Şubat 2007. 
  64. ^ Zakayev Was Asked to Assist in Negotiations at the School 27 Mart 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., The Moscow Times, 6 September 2004.
  65. ^ New details emerge on Maskhadov's bid to mediate in Beslan, Jamestown Vakfı, 6 Ocak 2006.
  66. ^ a b c d Documents suggest the feds were in charge in Beslan, Jamestown Vakfı, 20 Nisan 2005. Kaynak hatası: Geçersiz <ref> etiketi: "feds" adı farklı içerikte birden fazla tanımlanmış (Bkz: Kaynak gösterme)
  67. ^ a b Who Should We Kill Now, Zarema? 3 Ocak 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Kommersant, 24 December 2005. Kaynak hatası: Geçersiz <ref> etiketi: "kill3" adı farklı içerikte birden fazla tanımlanmış (Bkz: Kaynak gösterme)
  68. ^ a b c Critics Detail Missteps in School Crisis, The New York Times, 17 September 2004.
  69. ^ a b c d Who's To Blame for Beslan? 28 Ocak 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Slate, 22 July 2005. Kaynak hatası: Geçersiz <ref> etiketi: "blame" adı farklı içerikte birden fazla tanımlanmış (Bkz: Kaynak gösterme)
  70. ^ Russian Report Faults Rescue Efforts in Beslan, The New York Times, 29 November 2005.
  71. ^ Kesayev Report Points a Finger in Beslan 17 Ağustos 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., The St. Petersburg Times, 9 December 2005.
  72. ^ "Беслан. 10 лет после теракта". Novaya Gazeta. 1 Eylül 2014. 2 Şubat 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Temmuz 2015. 
  73. ^ "Russian forces faulted in Beslan school tragedy". The Christian Science Monitor. 1 Eylül 2006. 6 Eylül 2006 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Şubat 2007. 
  74. ^ Russia: Independent Beslan Investigation Sparks Controversy 29 Ağustos 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Jamestown Vakfı, 29 Ağustos 2006.
  75. ^ "Grenades 'caused Beslan tragedy'". BBC News. 29 Ağustos 2006. 8 Mart 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Şubat 2007. 
  76. ^ a b "Beslan school siege inquiry 'a cover-up'". Sunday Herald. 30 Eylül 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Şubat 2007.  Kaynak hatası: Geçersiz <ref> etiketi: "cover_up" adı farklı içerikte birden fazla tanımlanmış (Bkz: Kaynak gösterme)
  77. ^ a b c d e Russia: Beslan Reports Compared 9 Temmuz 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Jamestown Vakfı, 3 Ocak 2007. Kaynak hatası: Geçersiz <ref> etiketi: "reports" adı farklı içerikte birden fazla tanımlanmış (Bkz: Kaynak gösterme)
  78. ^ a b Chivers (23 Aralık 2006). "Questions Linger as Kremlin Reports on '04 School Siege". The New York Times. 18 Ekim 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Şubat 2007.  Kaynak hatası: Geçersiz <ref> etiketi: "question_linger" adı farklı içerikte birden fazla tanımlanmış (Bkz: Kaynak gösterme)
  79. ^ a b "The Whole World Is Crying" 22 Mayıs 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., TIME, 12 September 2004. Kaynak hatası: Geçersiz <ref> etiketi: "world" adı farklı içerikte birden fazla tanımlanmış (Bkz: Kaynak gösterme)
  80. ^ a b Russian military, politicians handled Beslan siege poorly: inquiry head 2 Ekim 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., CBC News, 28 June 2005. Kaynak hatası: Geçersiz <ref> etiketi: "cbc.ca" adı farklı içerikte birden fazla tanımlanmış (Bkz: Kaynak gösterme)
  81. ^ Top officials blamed for Beslan 26 Temmuz 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., BBC News, 22 December 2004.
  82. ^ Beslan Rescue Lacked Direction, Says Ex-FSB Head 16 Haziran 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Radio Free Europe/Radio Liberty, 16 December 2005.
  83. ^ a b c Flame-throwers used at Beslan siege, The Independent, 24 October 2004.
  84. ^ "Soldiers fled, special forces borrowed bullets at siege end". The Sydney Morning Herald. 12 Eylül 2004. 18 Ekim 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Şubat 2007. 
  85. ^ "Russia: Rumors, Theories Still Swirl Around Beslan Tragedy". Radio Free Europe/Radio Liberty. 26 Ekim 2004. 18 Şubat 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Şubat 2007. 
  86. ^ Searching for Traces of "Shmel" in Beslan School 3 Ocak 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Kommersant, 12 September 2005.
  87. ^ a b A Reversal Over Beslan Only Fuels Speculation, The Moscow Times, 21 July 2005.
  88. ^ a b Kulaev trial: The missing Slavic snipers, Jamestown Vakfı, 3 Ağustos 2005 (mistake: "RPG-25") Kaynak hatası: Geçersiz <ref> etiketi: "snipers" adı farklı içerikte birden fazla tanımlanmış (Bkz: Kaynak gösterme)
  89. ^ Tanks that fired in Beslan were under FSB command, Jamestown Vakfı, 23 Kasım 2005.
  90. ^ 'Mondrage' in Beslan: Inside the School Siege 26 Temmuz 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., National Public Radio, 31 August 2006.
  91. ^ KULAEV TRIAL PROVIDES NEW BESLAN DETAILS, Jamestown Vakfı (North Caucasus Weekly), 16 Haziran 2005.
  92. ^ a b c d The Aftermath of Beslan 26 Ekim 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Hudson Institute, 15 November 2006. Kaynak hatası: Geçersiz <ref> etiketi: "hudson5" adı farklı içerikte birden fazla tanımlanmış (Bkz: Kaynak gösterme)
  93. ^ What happened in Beslan? 9 Eylül 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., BBC News, 10 September 2004.
  94. ^ Kesayev. "Arşivlenmiş kopya" (Rusça). PravdaBeslana.ru. 12 Aralık 2006 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Temmuz 2006. 
  95. ^ Beslan Militant Calms Down Victims 3 Ocak 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Kommersant, 17 August 2005.
  96. ^ Beslan residents lynch disguised terrorist 5 Eylül 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Pravda, 10 September 2004.
  97. ^ a b c d Timeline: the Beslan school siege, The Guardian, 6 September 2004.
  98. ^ More Than 200 Bodies Recovered From Russian School 20 Mayıs 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., San Diego News, 3 September 2004.
  99. ^ Beslan's Hospital Shocked Doctors and Putin 23 Aralık 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., The Moscow Times, 20 December 2007.
  100. ^ Triggle (6 Eylül 2004). "The strain on Russia's health service". BBC News. 12 Ocak 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Temmuz 2006. 
  101. ^ Miklós Haraszti (16 Eylül 2004). "Report on Russian media coverage of the Beslan tragedy: Access to information and journalists' working conditions" (PDF). Organization for Security and Co-operation in Europe. 1 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 9 Ekim 2020. 
  102. ^ On medical workers having phones removed 5 Nisan 2005 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Gazeta.ru, 4 September 2004. Machine-translated by http://www.online-translator.com 20 Haziran 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  103. ^ "120 funerals in one day for Russian town". CBS News. 6 Eylül 2004. 21 Mart 2006 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Temmuz 2006. 
  104. ^ a b Frantic search for missing as Beslan begins to bury its dead 26 Temmuz 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., The Guardian, 6 September 2004. Kaynak hatası: Geçersiz <ref> etiketi: "search" adı farklı içerikte birden fazla tanımlanmış (Bkz: Kaynak gösterme)
  105. ^ "Психиатры борются за жизнь бывших заложников ("Psychiatrists struggle for a life of former hostages")". Kommersant (Rusça). 10 Eylül 2004. 14 Kasım 2005 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Temmuz 2006. 
  106. ^ Putin overture angers Beslan mothers 17 Eylül 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., The Times, 30 August 2005.
  107. ^ Inside the horror of Russia's Beslan school 25 Ekim 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., The Age, 9 September 2004.
  108. ^ a b c d Russia: Putin Rejects Open Inquiry Into Beslan Tragedy As Critical Voices Mount 7 Eylül 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Radio Free Europe/Radio Liberty, 7 September 2004. Kaynak hatası: Geçersiz <ref> etiketi: "rejects" adı farklı içerikte birden fazla tanımlanmış (Bkz: Kaynak gösterme)
  109. ^ 10,000 rounded up in Moscow terrorist hunt 5 Haziran 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., The Daily Telegraph, 23 September 2004.
  110. ^ "Arşivlenmiş kopya" (Rusça). 10 Eylül 2004. 11 Nisan 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Nisan 2015. 
  111. ^ "How to end terrorism in Russia?" (Rusça). 16 Eylül 2004. 
  112. ^ "The Beslan Massacre" (PDF). 14 Ağustos 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 9 Ekim 2020. 
  113. ^ Russian Duma backs Putin reforms 26 Temmuz 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., BBC News, 29 October 2004.
  114. ^ a b c "A Deafening Silence". The Moscow Times. 12 Ekim 2007. 25 Aralık 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2020.  Kaynak hatası: Geçersiz <ref> etiketi: "silence" adı farklı içerikte birden fazla tanımlanmış (Bkz: Kaynak gösterme)
  115. ^ After Beslan, the Media in Shackles 15 Aralık 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. 4 September 2006.
  116. ^ Fuller, Liz. "Are Ingushetia, North Ossetia on the Verge of New Hostilities?", Radio Free Europe/Radio Liberty, 28 March 2006.
  117. ^ Fred Weir, "Russia Struggles to Keep Its Grip on the Caucasus", The Christian Science Monitor, 13 September 2005.
  118. ^ Alan Tskhurbayev and Valery Dzutsev, 'Fear and Tension in Siege Town', IWPR Caucasus Reporting Service, 2 September 2004.
  119. ^ Pape (31 Mart 2010). "What Makes Chechen Women So Dangerous?". The New York Times. 18 Mayıs 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Nisan 2010. 
  120. ^ Under a 'Crying' Sky, Beslan's Dead Are Laid to Rest 4 Eylül 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., The Washington Post, 7 September 2004.
  121. ^ Torshin report, p. 169. "Неопознанных тел не осталось."
  122. ^ "В память о погибших... Мы помним - О событиях 19 Mayıs 2012 tarihinde WebCite sitesinde arşivlendi." City of Beslan. Retrieved on January 30, 2018. "Результатом этого чудовищного террористического акта стало 335 человеческих жизней,[...]"
  123. ^ "Putin meets angry Beslan mothers". BBC News. 2 Eylül 2005. 19 Şubat 2006 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Temmuz 2006. Of those who died, 186 were children. 
  124. ^ Russian Domestic Policy: July–September 2004, British Defence Academy 8 Nisan 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  125. ^ "Full list of victims of Beslan in Moscow hospitals (Word doc)". 23 Eylül 2004. 1 Mayıs 2015 tarihinde kaynağından (DOC) arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Temmuz 2006. 
  126. ^ "Latest Follow Up on Beslan Children". PR Web. 7 Ekim 2004. 29 Mart 2005 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Temmuz 2006. 
  127. ^ "Children in the Russian Federation (Word Doc)" (DOC). UNICEF. 16 Kasım 2004. 25 Haziran 2006 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Temmuz 2006. 
  128. ^ "One year after siege, Beslan's children still need help". UNICEF. Eylül 2005. 26 Temmuz 2006 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Temmuz 2006. 
  129. ^ Monument to special forces and rescuers unveiled in Beslan 25 Aralık 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., NEWS.rin.ru, 2 September 2006.
  130. ^ "Exclude from the casualties list". FSB. Ocak 2007. 26 Mart 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Aralık 2016. 
  131. ^ "Beslan's tragic end: Spontaneous or planned?". 18 Ekim 2004. 20 Ekim 2004 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Eylül 2006. 
  132. ^ After School Siege, Russia Also Mourns Secret Heroes 28 Mayıs 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., The New York Times, 13 September 2004.
  133. ^ "Arşivlenmiş kopya" (Rusça). Radio Mayak. 8 Eylül 2004. 6 Ocak 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Nisan 2015. 
  134. ^ Russia: On Beslan, Putin Looks Beyond Chechnya, Sees International Terror 11 Haziran 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Radio Free Europe/Radio Liberty, 7 September 2004.
  135. ^ Chechnya: 'War on terror' legends debunked[ölü/kırık bağlantı]
  136. ^ a b "Putin: Western governments soft on terror". American Foreign Policy Council. 17 Eylül 2004. 19 Kasım 2005 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Temmuz 2006.  Kaynak hatası: Geçersiz <ref> etiketi: "soft" adı farklı içerikte birden fazla tanımlanmış (Bkz: Kaynak gösterme)
  137. ^ "Chechen 'claims Beslan attack'". CNN. 17 Eylül 2004. 12 Haziran 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Temmuz 2006. 
  138. ^ a b Excerpts: Basayev claims Beslan 11 Şubat 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., BBC News, 17 September 2004. Kaynak hatası: Geçersiz <ref> etiketi: "claims" adı farklı içerikte birden fazla tanımlanmış (Bkz: Kaynak gösterme)
  139. ^ We're going to do it again, says man behind Beslan bloodbath 27 Eylül 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. The Times, 3 February 2005.
  140. ^ Beslan massacre chief promoted 26 Temmuz 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. The Independent, 27 August 2005.
  141. ^ No Terrorist Acts in Russia Since Beslan: Whom to Thank?, Jamestown Vakfı, 24 Mayıs 2007.
  142. ^ Obituary: Aslan Maskhadov 10 Ağustos 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., BBC News, 8 March 2005.
  143. ^ VOA News report 1 Temmuz 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Globalsecurity.org, 14 September 2004.
  144. ^ Chechen envoy warns of bloodshed 25 Ağustos 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., BBC News, 14 September 2004.
  145. ^ Putin's Chechnya options narrow 4 Ekim 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., The Christian Science Monitor, 29 September 2004.
  146. ^ Chechen leader Maskhadov killed 9 Ekim 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., BBC News, 8 March 2005.
  147. ^ Russia buries Maskhadov in secret 1 Ekim 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., BBC News, 22 April 2005.
  148. ^ "Beslan militants 'called Middle East'". The Guardian. Londra. 27 Eylül 2004. Erişim tarihi: 29 Temmuz 2006. 
  149. ^ Burke (3 Ekim 2004). "London mosque link to Beslan". The Guardian. Erişim tarihi: 29 Temmuz 2006. 
  150. ^ See the Torshin report's list of perpetrators; their names are absent.
  151. ^ Abu Omar reportedly killed, Jamestown Vakfı, 15 Aralık 2005.
  152. ^ Two Arrested in Russia for School Hostage Situation 6 Eylül 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., EliteTV.com, November 2004.
  153. ^ Girl suspected of links with Beslan terrorists released 26 Temmuz 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Prague Watchdog, 2 December 2004.
  154. ^ "Interview with hostage ER doctor from SNO". Novaya Gazeta (Rusça). 29 Kasım 2004. 13 Nisan 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Temmuz 2006. 
  155. ^ Beslan hostage-takers were allowed to flee, soldier says, The Independent, 9 November 2004.
  156. ^ When hell came calling at Beslan's School No 1 4 Temmuz 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., The Guardian, 5 September 2004.
  157. ^ Confusion Surrounds Beslan Band 6 Haziran 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Institute for War and Peace Reporting, 23 September 2004.
  158. ^ The 2002 Dubrovka and 2004 Beslan Hostage Crises: A Critique of Russian Counter-terrorism 978-3-838-25608-5 p. 50
  159. ^ "Federal commission delivers report on Beslan". Memorial. 28 Aralık 2005. 13 Mayıs 2006 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Temmuz 2006. 
  160. ^ Negotiating with Terrorists: Strategy, Tactics, and Politics 978-0-415-56629-2 p. 138
  161. ^ "Russian Prosecutor Says International Terrorists Planned Beslan". Mosnews. 12 Eylül 2004. 
  162. ^ Beslan judge reads witness testimony on third day of trial 18 Ekim 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., 18 May 2006.
  163. ^ The Investigation is Hitting it on the Head 3 Ocak 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Kommersant, 16 September 2004.
  164. ^ Beslan militant 'lived to kill again' 26 Temmuz 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., The Guardian, 26 May 2006.
  165. ^ a b Beslan: Russia’s 9/11?, Peace in the Caucasus
  166. ^ a b Dispatches, Beslan, Channel 4 documentary, 2005.
  167. ^ Beslan’s Main Terrorist Finally Caught, The Moscow Times, 16 June 2010.
  168. ^ Basayev makes major statement, Memorial, 30 August 2005.
  169. ^ Special services believe the terrorists had an accomplice in Beslan 15 Aralık 2004 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Pravda, 6 September 2004.
  170. ^ State of Siege: The terror of daily life in Beslan 18 Ekim 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., The Village Voice, 5 August 2005.
  171. ^ Russian Domestic Policy: July–September 2004, British Defence Academy 8 Nisan 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  172. ^ Our children suffered too, say families of the killers 17 Eylül 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., by Sebastian Smith, The Times, 2 September 2005.
  173. ^ (Rusça) Опубликованы фотографии террористов, захвативших школу в Беслане 27 Temmuz 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  174. ^ (Rusça) О работе Парламентской комиссии (материалы средств массовой информации) 25 Mayıs 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Security Council of Russia, November 2005.
  175. ^ a b c d e f g h i j (Rusça) В распоряжении «Новой» — прижизненные фотографии бесланских террористов. Публикуются впервые, Novaya Gazeta, 2005.
  176. ^ a b c d e f g h i j k (Rusça) Террористическая война против России (хронология терактов в России) 9 Temmuz 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  177. ^ Russian Domestic Policy: July–September 2004, British Defence Academy 8 Nisan 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  178. ^ Russian Domestic Policy: July–September 2004, British Defence Academy 8 Nisan 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  179. ^ School hostage-takers released from prison, Russia Journal, 7 September 2004.
  180. ^ Terror at Beslan: A Chronicle of On-going Tragedy and a Government’s Failed Response 8 Nisan 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Ridgway.Pitt.edu, 12 March 2007
  181. ^ Russian Domestic Policy: July–September 2004, British Defence Academy 8 Nisan 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  182. ^ Beslan rogues gallery published 26 Temmuz 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., BBC News, 15 September 2004.
  183. ^ "Girl, 16, Held in Beslan Investigation". The Moscow Times. 11 Kasım 2005 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Temmuz 2006. 
  184. ^ Basaev Directed the Seizure by Phone 28 Eylül 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Kommersant, 7 September 2004.
  185. ^ (Rusça) Неопознанными остаются три жертвы теракта в Беслане (Северная Осетия) 3 Ekim 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  186. ^ Terror at Beslan: A Chronicle of On-going Tragedy and a Government’s Failed Response 8 Nisan 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Ridgway.Pitt.edu, 12 March 2007
  187. ^ Terror at Beslan: A Chronicle of On-going Tragedy and a Government’s Failed Response 8 Nisan 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Ridgway.Pitt.edu, 12 March 2007
  188. ^ Tracing a tragedy, The Guardian, 30 September 2004.
  189. ^ Walsh, Nick Paton (22 Nisan 2005). "Russia blames Chechen sisters for suicide bombings". The Guardian. 21 Ocak 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Ocak 2018. 
  190. ^ (Rusça) В распоряжении «Новой» — прижизненные фотографии бесланских террористов. Публикуются впервые, Novaya Gazeta, 2005.
  191. ^ "Akhmed Zakayev: "Beslan'a Gitmeye Hazırdım!"". Çeçen Cumhuriyeti İçkerya Türkiye Fahri Konsolosluğu. 11 Şubat 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Ekim 2020. 
  192. ^ "Algerian-born UK man linked to Beslan attack". Russian and Eurasian Security Network. 4 Ekim 2004. 11 Mart 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Temmuz 2006. 
  193. ^ "Algerian-born UK man linked to Beslan attack". Russian and Eurasian Security Network. 4 Ekim 2004. 11 Mart 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Temmuz 2006. 
  194. ^ Ingush ex-cop reportedly among hostage-takers, Jamestown Vakfı, 8 September 2004.
  195. ^ "Victims of Beslan hostage crisis demand death penalty to the only arrested terrorist". pravda.ru. 18 Mayıs 2006. 18 Haziran 2006 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Temmuz 2006. 
  196. ^ "Beslan attacker jailed for life". BBC News. 26 Mayıs 2006. 17 Kasım 2006 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Temmuz 2006. 
  197. ^ Head of Beslan commission to check information on Kulaev's death, Memorial, 5 January 2007.
  198. ^ FPES refutes information on Kulaev's death, Memorial, 6 January 2007.
  199. ^ "'No mistakes', Beslan report says". BBC News. 26 Aralık 2005. 13 Mart 2006 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Temmuz 2006. 
  200. ^ "Putin does not see a link between Chechnya and Beslan". Nezavisimaya Gazeta, cited by kremlin.ru. 8 Eylül 2004. 18 Ekim 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Şubat 2007. 
  201. ^ Angry Putin rejects public Beslan inquiry 26 Temmuz 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., The Guardian, 7 September 2004.
  202. ^ "Foreign intelligence involved in Beslan school capture". Interfax, cited by NEWSru. 27 Kasım 2004. 18 Ekim 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Şubat 2007. 
  203. ^ a b Beefed-up security could have prevented Beslan siege, probe head says 2 Ekim 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., CBC News, 28 December 2005. Kaynak hatası: Geçersiz <ref> etiketi: "probe" adı farklı içerikte birden fazla tanımlanmış (Bkz: Kaynak gösterme)
  204. ^ Rebels blamed for Beslan deaths 9 Ağustos 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., BBC News, 22 December 2006.
  205. ^ FSB flamethrowers caused no fire at Beslan school, RIA Novosti, 28 December 2005.
  206. ^ Hundreds still missing in Beslan 26 Temmuz 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., BBC News, 21 September 2004.
  207. ^ Amnesty granted to Beslan siege police 24 Aralık 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Reuters, 29 May 2007.
  208. ^ Amnesty act applied to Beslan militiamen will be appealed against, Memorial, 30 May 2007.
  209. ^ a b Beslan Mothers Sue in Strasbourg 11 Eylül 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., The Moscow Times, 29 June 2007. Kaynak hatası: Geçersiz <ref> etiketi: "sue3" adı farklı içerikte birden fazla tanımlanmış (Bkz: Kaynak gösterme)
  210. ^ Supreme Court upholds acquittal of Ingush militiamen on Beslan events 23 Ağustos 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Caucasian Knot, 6 March 2008.
  211. ^ Beslan Mothers Stay In Court All Night, The Moscow Times, 4 May 2007.
  212. ^ a b Putin's media censorship 11 Mayıs 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., The Telegraph, 7 September 2004. Kaynak hatası: Geçersiz <ref> etiketi: "media" adı farklı içerikte birden fazla tanımlanmış (Bkz: Kaynak gösterme)
  213. ^ Smith (5 Eylül 2004). "EU doubts shatter unity". The Guardian. Londra. Erişim tarihi: 31 Temmuz 2006. 
  214. ^ Beslan Residents Say Forces Used Grenades 26 Ağustos 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., The Moscow Times, 6 April 2005.
  215. ^ a b Beslan moms blame Putin, face charges, Chicago Tribune, 18 January 2008.
  216. ^ The sensational statement of the representative of public prosecutor: "Tanks and flame throwers were used during the storm" 23 Ekim 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Novaya Gazeta 7 April 2005 (Pravda Beslana translation/mirror)
  217. ^ How The School Was Stormed 3 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Novaya Gazeta, 7 October 2004.
  218. ^ Beslan victims talk to Kulayev 19 Ağustos 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Memorial, 7 July 2005.
  219. ^ a b Terrorist leader laughs in chilling Beslan video 7 Haziran 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., The Telegraph, 23 January 2005. Kaynak hatası: Geçersiz <ref> etiketi: "laughs2" adı farklı içerikte birden fazla tanımlanmış (Bkz: Kaynak gösterme)
  220. ^ North Ossetia: Quit While You're Behind 29 Temmuz 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Institute for War and Peace Reporting, 9 June 2005.
  221. ^ So Much for Glasnost 23 Kasım 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Slate, 28 December 2005.
  222. ^ Too Many Exceptions to Be a Rule 27 Aralık 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., The St. Petersburg Times, 29 December 2006.
  223. ^ Police Under Fire for Beslan, The Moscow Times, 20 June 2007.
  224. ^ Civilians 'began siege shooting' 26 Temmuz 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., BBC News, 7 September 2004.
  225. ^ Victims of Beslan siege found in a rubbish dump 12 Eylül 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., The Times, 26 February 2005.
  226. ^ New remains discovered in Beslan: Incompetence or crime?, Jamestown Vakfı, 4 March 2005.
  227. ^ Russian's Links to Iran Offer a Case Study in Arms Leak 11 Eylül 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., The New York Times, 10 May 2000.
  228. ^ Relatives Of Beslan Victims Apply To European Court 13 Haziran 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Radio Free Europe/Radio Liberty, 26 June 2007.
  229. ^ a b c "Russia's Beslan school siege 'failings' breached human rights". Sky News. 13 Nisan 2017. 29 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2020.  Kaynak hatası: Geçersiz <ref> etiketi: "ECHR" adı farklı içerikte birden fazla tanımlanmış (Bkz: Kaynak gösterme)
  230. ^ a b "Arşivlenmiş kopya". 26 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2020.  Kaynak hatası: Geçersiz <ref> etiketi: "www.ft.com" adı farklı içerikte birden fazla tanımlanmış (Bkz: Kaynak gösterme)
  231. ^ "European Court of Human Rights finds 'serious failings' by Russia in Beslan school siege". Straights Times. 13 Nisan 2017. 29 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2020. 
  232. ^ "Serious failings in the response of the Russian authorities to the Beslan attack". Registrar of The European Court of Human Rights. 13 Nisan 2017. 26 Aralık 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2020. 
  233. ^ "Russia furious at European court's ruling of how it handled Beslan school siege that left 330 dead". South China Morning Post. 13 Nisan 2017. 7 Eylül 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2020. 
  234. ^ "Russia agrees to accept court ruling on Beslan compensation". 20 Eylül 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Eylül 2020. 
  235. ^ a b c d e Miklós Haraszti (16 Eylül 2004). "Report on Russian media coverage of the Beslan tragedy: Access to information and journalists' working conditions" (PDF). Organization for Security and Co-operation in Europe. 1 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 9 Ekim 2020.  Kaynak hatası: Geçersiz <ref> etiketi: "osce" adı farklı içerikte birden fazla tanımlanmış (Bkz: Kaynak gösterme)
  236. ^ Backslash in Beslan, The Independent, 31 January 2005.
  237. ^ a b Beslan siege investigation chief points finger, The Independent, 29 December 2005.
  238. ^ On Anna Politkovskaya falling into a coma 3 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Novaya Gazeta, 4 September 2004.
  239. ^ Was former KGB agent murdered over false-flag terrorism in Russia? 21 Ağustos 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., The Raw Story, 26 November 2006.
  240. ^ "The Current for Show September 8, 2004". CBC Radio One. 8 Eylül 2004. 5 Mayıs 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Şubat 2007. 
  241. ^ Izvestia, 4 September 2004;"p. 1" (PDF). 18 Mart 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 1 Kasım 2016. , "p. 2" (PDF). 18 Mart 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 1 Kasım 2016. , "p. 3" (PDF). 18 Mart 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 1 Kasım 2016. , "p. 4" (PDF). 18 Mart 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 1 Kasım 2016. , "p. 5" (PDF). 18 Mart 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 1 Kasım 2016. , "p. 6" (PDF). 18 Mart 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 1 Kasım 2016. , "p. 7" (PDF). 18 Mart 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 1 Kasım 2016. , "p. 8" (PDF). 18 Mart 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 1 Kasım 2016. , "p. 9" (PDF). 18 Mart 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 1 Kasım 2016. , "p. 10" (PDF). 18 Mart 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 1 Kasım 2016. , "p. 11" (PDF). 18 Mart 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 1 Kasım 2016. , "p. 12" (PDF). 18 Mart 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 1 Kasım 2016. 
  242. ^ Report: 16 Killed in Russian School Standoff 6 Kasım 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Fox News, 2 September 2004.
  243. ^ Russian TV shows school siege terror 28 Ocak 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., BBC News, 8 September 2004.
  244. ^ "Beslan Mothers" ask FSB to declassify video and audio archives on Beslan 28 Temmuz 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Memorial, 27 July 2007.
  245. ^ No answer from FSB to request of "Beslan Mothers" to declassify the video archive of the tragedy 11 Ağustos 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Caucasian Knot, 14 August 2007.
  246. ^ Beslan Mothers Say New Video Refutes Official Version 6 Nisan 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Radio Free Europe/Radio Liberty, 30 July 2007.
  247. ^ Video Reopens Debate Over Beslan Attack, The Guardian, 31 July 2007.
  248. ^ [Beslan Mothers Release a Film Beslan Mothers Release a Film], The Moscow Times, 4 September 2007.
  249. ^ Beslan mothers claim truth of siege covered up 23 Haziran 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., ABC, 29 July 2007.
  250. ^ A. Litvinenko: "The identities of the terrorists prove 100% the participation of the FSB in the seizure of the school in Beslan" 29 Temmuz 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Chechenpress, 8 September 2004.
  251. ^ Beslan mothers: Putin is culpable 29 Temmuz 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., The Christian Science Monitor, 29 August 2007.
  252. ^ Mothers of Beslan dead reject Kremlin promise 26 Temmuz 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., 1 September 2007, Reuters
  253. ^ Video reopens debate over Beslan attack 23 Haziran 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Associated Press, 31 July 2007.
  254. ^ Probe clears handling of Beslan siege 8 Ocak 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., The Independent, 28 December 2005.
  255. ^ "Putin agrees to public inquiry into Beslan siege". CBC News. 10 Eylül 2004. 18 Ekim 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Temmuz 2006. 
  256. ^ Beslan siege: The blame 2 Ocak 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., International Herald Tribune, 29 December 2005.
  257. ^ Finn (29 Aralık 2005). "New Report Puts Blame on Local Officials In Beslan Siege". The Washington Post. 24 Temmuz 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Temmuz 2006. 
  258. ^ Russian army cleared over Beslan 26 Temmuz 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., BBC News, 20 October 2005.
  259. ^ "Putin: 'An attack on our country'". CNN. 4 Eylül 2004. 8 Mart 2006 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Temmuz 2006. 
  260. ^ Hostage town buries its children 26 Eylül 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. BBC News, 5 September 2004.
  261. ^ "Ex-North Ossetian law-enforcer describes endemic corruption". Jamestown Vakfı. 13 Eylül 2004. 18 Temmuz 2006 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Temmuz 2006. 
  262. ^ Beslan mothers trust Putin, demand Dzasakhov's head, Jamestown Vakfı, 24 February 2005.
  263. ^ Shermatova (15 Ekim 2004). "Basayev knew there to hit". Moskovskiye Novosti N39 (Rusça). 18 Ekim 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Eylül 2007. 
  264. ^ Armed Clashes Between Federal Military Servicemen and Personnel of Republican Security Agencies 11 Mart 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Memorial, January 2005.
  265. ^ Federal Official suggests Ingush abductions are revenge for Beslan, Radio Free Europe/Radio Liberty, 17 July 2007.
  266. ^ High-ranking security officer killed in Ingushetia 27 Ocak 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., ITAR-TASS, 18 September 2007.
  267. ^ "Cult Leader Takes Heat Off Kremlin". The Moscow Times. 28 Eylül 2005. 1 Ocak 2006 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2020. 
  268. ^ Beslan siege group says faces trial over campaign 26 Ocak 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Reuters, 10 January 2008.
  269. ^ Beslan siege support group charged with extremism 14 Eylül 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., ABC, 13 March 2008.
  270. ^ Another case initiated against "Voice of Beslan" 23 Ağustos 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Caucasian Knot, 25 February 2008.
  271. ^ Beslan memorial sparks religious tension in North Ossetia, Jamestown Vakfı, 12 Nisan 2007.
  272. ^ Beslan residents are against erection of a temple in the place of the tragedy 1 Eylül 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Memorial, 17 May 2007.
  273. ^ "Frequently Asked Questions". International Foundation for Terror Act Victims. 4 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Mayıs 2015. 
  274. ^ "China To Offer Treatment To Beslan Survivors". Radio Free Europe. 4 Kasım 2005. 28 Haziran 2006 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Temmuz 2006. 
  275. ^ "Bandić zabranio V. Pavić da primi rusko odličje". 7 Temmuz 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Temmuz 2015. 
  276. ^ Beslan one year on: UNICEF Calls On Adults to Shield Children from Conflict 3 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., UNICEF, 1 September 2005.
  277. ^ Memories haunt new Beslan schools, BBC News, 18 August 2005.
  278. ^ Жанна Тарханова (2 Eylül 2010). "Депутаты Европарламента посетили Беслан". Радио «Эхо Кавказа». 19 Mayıs 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Kasım 2010. 
  279. ^ "Борис Грызлов почтил память погибших в Беслане детей". REGNUM. 1 Eylül 2007. 21 Ekim 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Mart 2017. 
  280. ^ a b c Дмитрий Беляков (2 Eylül 2009). "Город, где остановилось время". Русский репортёр. 19 Mayıs 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Aralık 2010. 
  281. ^ "В Северной Осетии вспоминают жертв Беслана". 1 Eylül 2010. 26 Mart 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Kasım 2010. 
  282. ^ Андрей Манчук (1 Eylül 2008). "4 года трагедии: Беслан стирают из памяти". 19 Mayıs 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Kasım 2017. 
  283. ^ "Когда стрелял танк № 325?". Новая газета. 22 Temmuz 2007. 26 Mart 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Mart 2017. 
  284. ^ "Память без охраны. Из полуразрушенной школы в Беслане мародеры выносят батареи". Новые Известия. 13 Ağustos 2007. 1 Nisan 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Kasım 2010. 
  285. ^ "На месте школы в Беслане установят памятник". Грани.ру. 4 Eylül 2004. 19 Mayıs 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Ocak 2010. 
  286. ^ "На месте трагедии в Беслане будет построен храм". Православие и мир. 3 Eylül 2010. 19 Mayıs 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Ocak 2011. 
  287. ^ Михаил Кеслер (6 Eylül 2014). "Мемориальный комплекс в Беслане (к десятилетию трагедии)". 11 Eylül 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Nisan 2017. 
  288. ^ a b Владимир Иванов (29 Mayıs 2011). "В Беслане началась реставрация 1-й школы". 15-Й РЕГИОН. 19 Mayıs 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Haziran 2011. 
  289. ^ "Beslan Memorial, Republic of North Ossetia-Alania, Russia". Copper Architecture Forum. 28 Mayıs 2013. 17 Ağustos 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Ağustos 2017. 
  290. ^ "Одиннадцать лет назад произошла трагедия в российском Беслане". РИА Новости Украина. 1 Eylül 2015. 2 Şubat 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Kasım 2015. 
  291. ^ "В Беслане вспоминают жертв теракта 1 сентября". Iriston.ru. 1 Eylül 2012. 2 Şubat 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Kasım 2015. 
  292. ^ "120 дней Беслана". Aralık 2004. 25 Mayıs 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Mart 2012. 
  293. ^ a b "Отзвуки кровавой бойни в школе Беслана". 9 Ağustos 2009. 19 Mayıs 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Aralık 2010. 
  294. ^ Александр Андрюхин, Николай Гритчин (14 Ekim 2004). "«Лида, тебе нет пощады!»". Известия. 19 Mayıs 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Ocak 2010. 
  295. ^ Николай Гритчин (1 Kasım 2004). "Лидия Цалиева:«Те, кто меня обвинял, теперь извиняются»". Известия. 26 Mart 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Mart 2017. 
  296. ^ "История СОШ № 1 г.Беслана". 25 Temmuz 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Ocak 2011. 
  297. ^ Елизавета Маетная, Марина Гриднева (2 Eylül 2005). "Вторая трагедия Беслана". Московский комсомолец. 1 Nisan 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Nisan 2017. 
  298. ^ Анастасия Гончарова (1 Eylül 2011). "Беслан. Школа без номера". Спецназ России. 2 Şubat 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Eylül 2015. 
  299. ^ "В Беслане открылась школа имени погибшего в теракте учителя Ивана Каниди". 6 Eylül 2010. 5 Şubat 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Ocak 2011. 
  300. ^ "15-е заседание по делу Кулаева". 19 Temmuz 2005. 25 Mart 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Kasım 2010. 
  301. ^ "Беслан погрузится 1 сентября в траур в память о жертвах теракта". РИА Новости. 1 Eylül 2010. 19 Mayıs 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Aralık 2010. 
  302. ^ "20-е заседание по делу Кулаева". 4 Ağustos 2005. 26 Mart 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Temmuz 2011. 
  303. ^ Ольга Алленова (5 Eylül 2005). "Осетия оплакала Беслан". Коммерсантъ. 26 Mart 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Mart 2017. 
  304. ^ "Помни о Беслане. Межрегиональная общественная организация ветеранов подразделений специального назначения "Вымпел-В"". vimpel-v.com. 22 Ekim 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Eylül 2015. 
  305. ^ "ПАМЯТНИК БОЙЦАМ "АЛЬФА" И "ВЫМПЕЛ" В БЕСЛАНЕ". 25 Mayıs 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Mayıs 2012. 
  306. ^ "Девятая годовщина трагедии города Беслана. Канонизация силовиков". «Интеркавказ». 2 Eylül 2013. 8 Ocak 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Eylül 2013. 
  307. ^ Жанна Тарханова (3 Eylül 2012). "Беслан: трагедия без виноватых". Радио «Эхо Кавказа». 15 Ekim 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Eylül 2012. 
  308. ^ "«О внесении изменений в решение Собрания представителей Бесланского городского поселения от «10» мая 2012 г. №13 «О переименовании улицы Коминтерна»". Официальный сайт АМС г. Беслан РСО-Алания. 26 Eylül 2012. 8 Ocak 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Kasım 2013. 
  309. ^ 65th Annual Peabody Awards 26 Temmuz 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., May 2006.
  310. ^ "Arşivlenmiş kopya". 17 Nisan 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2020. 
  311. ^ "Arşivlenmiş kopya". 22 Aralık 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Aralık 2007. 
  312. ^ "Arşivlenmiş kopya". 17 Aralık 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Aralık 2012. 
  313. ^ Hollywood to film Beslan tragedy 23 Haziran 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., BBC News, 18 May 2006.
  314. ^ "The Who-Black Widow's Eyes liner notes". 8 Kasım 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Kasım 2014. 
  315. ^ "After Forever|Interview @ Metalmessage Online Magazine". 12 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2020. 
  316. ^ Beslan: The Tragedy of School No. 1. 2007. ISBN 9781862079274. 27 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2020. 
  317. ^ Innocent Targets: When Terrorism Comes to School. 2005. ISBN 097412401X. 
  318. ^ Mother Tongue. 2016. ISBN 9781471405945. 29 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2020. 

İleri okumalar

Dış bağlantılar

Wikimedia Commons'ta Beslan Katliamı ile ilgili ortam dosyaları bulunmaktadır.
Vikisöz'de Beslan Katliamı ile ilgili sözleri bulabilirsiniz.

Raporlar

Fotoğraf ve videolar

"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Beslan_Katliamı&oldid=24785445" sayfasından alınmıştır