Zazaca

Zazaca
Zazaki
Ana dili olanlar	Türkiye, Avrupa'daki Zazalar, Gürcistan, ABD
Konuşan sayısı	730.705 (anadil olarak) 1.740.000-2.000.000  (tarih gerekli)
Dil ailesi	Hint-Avrupa dil ailesi Hint-İran dilleri İran dilleri Kuzeybatı İran dilleri Zaza-Gorani dilleri Zazaca
Yazı sistemi	Latin alfabesi
Dil kodları
ISO 639-1	-
ISO 639-2	zza
ISO 639-3	diq, kiu
Zazaca Dilinin lehçelerinin coğrafi dağılımı.

Zazaca, Hint-Avrupa dil ailesinin İran dilleri grubunda bulunan Kuzeybatı İran koluna bağlı bir dildir. Zazalar tarafından Türkiye'nin doğusunda, Tunceli, Elâzığ, Çermik, Bingöl, Siverek, Erzincan, Gerger ve Muş'un Varto, Erzurum'un Hınıs ilçesinden oluşan üçgende ve Bitlis'in batısında Mutki ilçesi civarındaki köylerde yoğunlukla konuşulur. Zazacaya gramer, genetik, dilbilimsel ve söz varlığı açısından en yakın diller Hazar Denizi kıyılarında konuşulan Talişçe, Tatça, Gilekçe, Simnanca, Sengserce ve Mazenderancadır.

Adlandırma

Zazacanın İrani diller içindeki yeri

Zazaların dillerini ve kendilerini tanımlamaları bölgeden bölgeye farklılıklar gösterir. Zazaların tanımlama şekli ulusal olmayıp, etnik ya da dini niteliktedir. Zazaca için kullanılan başlıca isimlendirmeler şunlardır:

• Dımılki veya Dımıli: Aksaray, Siverek, Çüngüş, Gerger ve Mutki'de yaşayan Zazalar'ın dillerine verdikleri bir isimdir. Bu yörelerde yaşayan Zazalar çoğunlukla kendilerini de Dımıli olarak isimlendirmektedirler. Bu ismin kökeninin tarihsel olarak Dunbuli aşireti ismiyle bağlantılı olduğu görüşleri de belirtilmiştir. Siirt ili Baykan ilçesine bağlı köylerde yaşayan Zazaların kendilerine ve dillerine halen "Dımbıli" dediği tespit edilmiştir. F. C. Andreas, Karl Hadank ve Vladimir Minorski gibi bazı dil bilimci ve araştırmacılar, Dımıli sözcüğünün, "Deylem" ile bağlantılı olduğunu kabul etmişleridir.
• Zazaki: Tarihsel olarak Elâzığ, Çermik, Palu, Maden, Bingöl'ün bir kısmı ve Koçgiri yöresinde yaşayan Zazaların dillerine verdikleri isimdir. Günümüzde bu isim diğer yörelerde de gittikçe daha çok yaygınlaşmış olup Zazaların genel adlandırmasıdır. Bu ismin tarihsel olarak Zaza adındaki aşiret ismiyle bağlantılı olabileceği çeşitli yazarlarca belirtilmiştir. Osmanlı döneminde yazılmış kaynaklarda bir toplum ismi olarak ilk defa Evliya Çelebi'nin Seyahatnamesinde diğer Kürt aşiretleri ile birlikte "Ekrad-ı Zaza" olarak geçer ve dilleri de "Zaza lisanı" veya "lisân-ı Ekrâd-ı Zaza" şeklinde geçer. Bazı yazarlar tarafından kelime benzerliğinden yola çıkılarak, Zaza isminin Sasa ya da Sasan kelimelerinden türediği de iddia edilmiştir.
• Kırdki veya Kırdi: Diyarbakır (Hani, Dicle, Lice, Eğil), Bingöl ve Elâzığ (Palu, Arıcak) gibi il ve ilçelerde bazı Zazaların dillerine verdikleri isimdir. Bu anılan yörelerde yaşayan Zazalar kendilerine Kırd, yaşadıkları yöreye de Kırdane derler. İlk Zazaca mevlid olarak kabul edilen Mevlid'in yazarı Ahmedi Hasi de mevlidi için "Mewlıdê Kırdi" ifadesini kullanmış, kitabın girişindeki Türkçe izin yazısında ise "Zaza lisanı" tabiri kullanılmıştır. Mevlid ile ile ilgili yapılan resmi yazışmalarda ise "Zaza lisanı üzerine muharrer Kürdçe mevlüd-i şerif" şeklinde ifadeler kullanılmıştır.
• Kırmancki: Tunceli, Erzincan, Bingöl (Kiğı, Yayladere) gibi il ve ilçelerde daha çok Alevi Zazaların dillerine verdikleri isim olup, bu anılan yörelerde yaşayan Zazalar kendilerine Kırmanc, yaşadıkları mıntıkaya da Kırmanciye derler. Dillerine "Kırmancki" diyen eski kuşakta "Dımılki" ismi de bilinmektedir.
• Zonê Ma: Bingöl, Erzurum ve Varto gibi bölgelerde yaşayan Alevi Zazalar özel bir isimlendirme yerine konuştukları Zazacaya "dilimiz" demektedirler. Kendilerine ise halkımız anlamına gelen "Şarê Ma" demektedirler.

Zazaca araştırmasının tarihçesi

Zazaca üzerine ilk araştırmalar 1856 yılında dilbilimci Peter I. Lerch'in derlemeleri ile başladı. Kırım Savaşında Ruslara esir düşen Osmanlı askerlerinin tutulduğu Roslow'a giden Lerch, buradaki Zaza kökenli Osmanlı askerleri arasında gezerek Zazaca birçok derlemeler yaptı. Lerch, bu çalışmalarını üç cilt halinde kitaplaştırarak sırasıyla 1856, 1857 ve 1858 yıllarında Rusça olarak yayınladı. Lerch, kitabının Almanca tercümesini de iki cilt halinde sırasıyla 1857 ve 1858 yıllarında yayınladı. Lerch, derlediği metinleri Kurmanca ile karşılaştırarak kısmen analiz etmiş, ayrıca kitabının sonuna Zazaca sözlük eklemiş, Rusça ve Almanca karşılıklarını yazmıştır. Dilbilimci ve etnolog Robert Gordon Latham, Dr. H. Sandwith'in derlediği bir Zazaca sözlük listesini 1856 ve 1860 yıllarında yayınlamıştır. 1862'de Wilhelm Strecker ve Otto Blau tarafından Dersim Zazacasına ait bazı notlar yayınlandı. Daha sonra Friedrich Müller (1864) Zazaca üzerine "Zaza-Dialekt der Kurdensprache" adıyla dilbilimsel bir analiz yayınladı. Müller çalışmasında Zazaca'yı Farsça'nın bir lehçesi olarak değerlendirmekle birlikte Zazacanın Kürtçe ve Farsçadan daha eski olduğunu ve tarihsel gelişim bakımından Zazacanın Kürtçe ve Farsçadan farklı olduğunu tespit etmiştir. Müller'in bu görüşü daha sonra F. Spiegel (1871), W. Tomaschek (1887), W. Geiger (1891-1901) ve A. Socin (1901) tarafından da desteklenmiştir. Albert van Le Coq ise derlediği bazı Kurmancca ve Zazaca metinleri 1903 yılında iki ciltlik "Kurdish Texte" kitabında kısmi bazı karşılaştırmalar dışında dilbilgisel analizini yapmadan yayınlamıştır. Bu zamana kadar adı geçen dilbilimciler Zazaca'yı Farsça veya Kürtçenin bir lehçesi olarak değerlendirdiler.

1905/1906 yıllarında Alman dil bilimci Oskar Mann, Prusya Bilimler Akademisi tarafından batı İrani dillerinin dokümantasyonu ve dilbilimsel analizi için görevlendirildi. Oskar Mann, Bingöl ve Siverek bölgelerinde kapsamlı Zazaca derlemeler ve dil kayıtları gerçekleştirmiştir. Oskar Mann yaptığı araştırmaları sonucunda: "Daha evvel de tarafımdan savunulan görüş tasdik edildi, yani Zazaca'nın kesinlikle Kürtçe ile ilgisi olmadığını, turfan metinlerindeki Orta Farsçanın kuzey lehçesinin tüm garip fiil çekimlerini burada Zazaca'da tekrar görüyorum." demiştir.

O. Mann'ın ölümünden sonra yarım bıraktığı çalışmaları devralarak ilerleten Karl Hadank, 1932 yılında bu çalışmaları yaptığı gramer analizleriyle beraber "'Mundarten der Zaza" adıyla kitaplaştırdı. Hadank bu kitabında Zazaca'yı açıkça Kürtçe'nin dışında sınıflandırdı. Vladimir Minorski de tarihsel süreç içinde, Hazar Denizi’nin Güney-Batısında MS 5. ve 11. yüzyıllarda önemli rol oynayan Deylemi kavmine ilişkin yaptığı araştırmada, Dımıli-Deylem ilişkisini irdelerken, dil hususunda; "Zazaların, Diyarbakır’dan Palu ve Dersim’e kadar uzanan bölgede yaşadıklarını ve bugün hâlâ İrani (Ari) kökenli bir dil konuştuklarını" belirtir. Zazacanın dil bilimi tarihindeki yeri O. Mann (1906) ve K. Hadank (1932)'dan sonra David. N. MacKenzie (1961–95), Gernot Ludwig Windfuhr (1989), J.Gippert (1996) ve birçok yabancı dil bilimci araştırmacı tarafından incelenmiş olup ve aynı şekilde tespit edilmiştir.

1933'te Kürt dilbilimci Celadet Bedirxan, derlediği bazı Zazaca metinleri Hawar dergisinde yayınlayıp Zazacanın ağızları üzerine bazı karşılaştırmalar yaptı. 1977'de Kanat Kalashevich Kurdoev'in Zazacadaki cinsiyet ve sayılar üzerine bir çalışması yayınlandı. 1985 yılında Terry Lynn Todd Zazaca grameri üzerine bir doktora tezi yazdı. Todd'un bu eserine kadar modern anlamda kapsamlı bir gramer kitabı yayımlanmamıştı. Daha sonra 1998 yılında Ludwig Paul ve Zülfü Selcan tarafından doktora çalışması şeklinde iki kapsamlı gramer kitabı yayımlandı. Aynı yıl yayımlanan bir diğer çalışma da I. Anatolʹevna Smirnova ve K. Rakhmanovich Ayyoubi'nin Dersim Zazacasını esas alan ortak çalışmasıdır.

Coğrafi dağılım

Ayrıca bakınız: Zazalar ve Zaza diasporası

Zazaca, Doğu Anadolu’nun Yukarı Fırat ve Dicle havzasında, sayıları kesin olarak bilinmemekle birlikte yaklaşık olarak 4 ile 6 milyon civarında kişinin konuştuğu dildir. Türkiye'de yaşayan Zazalar dışında özellikle Almanya, Fransa, Avusturya, İsveç, İsviçre ve Hollanda gibi Avrupa ülkelerinde yaşayan önemli sayıda Zazaca konuşan veya Zaza olan nüfus bulunmaktadır.

Zazacanın en yoğun olarak konuşulduğu ve Zazaların en yoğun olarak yaşadığı yerleri Tunceli (bütün ilçelerde), Bingöl (bütün ilçelerde), Elâzığ (doğu bölgesi, kuzeyi ve güneyi), Diyarbakır (kuzey ve batı bölgeleri Çermik, Çüngüş, Ergani, Eğil, Dicle, Lice, Hani, Kulp, Hazro), Urfa (Siverek, Hilvan ilçeleri), Muş (Varto ilçesi), Sivas (Zara, Ulaş, Kangal ilçeleri), Adıyaman (Gerger ilçesi), Erzincan (Merkez, Tercan, Çayırlı, Refahiye ve yer yer diğer ilçelerde), Batman (Batman, Kozluk), Bitlis (Mutki, Tatvan), Malatya (doğu bölgesi), Ardahan (Göle'nin iki köyünde), Aksaray (Ekecik bölgesinde) ve Erzurum (Hınıs, Tekman, Aşkale, Çat ve yer yer diğer ilçelerinde) oluşturur.

Sınıflandırma

Ana madde: Zaza-Gorani dilleri

İrani diller ailesi ağacı.

Zazaca dilbilimsel olarak Hint-Avrupa dil ailesinin Hint-İran ana grubunun İran koluna aittir. Bir Batı İran dili olan Zazaca bu grubun kuzeybatı koluna mensuptur. Zazaca dil biliminde başlı başına ayrı bir dil olarak kabul edilip Kürtçeden ayrı olarak Gorani diliyle beraber Zaza-Gorani olarak adlandırılan genetik bir alt grubun parçasıdır.

Alman dil bilimci Jost Gippert ve LeCoq Beluçça ve Sengserceyi de aynı alt gruba ait saymış ve bu gruba tarihi Hyrkania bölgesini anımsatan Hyrkan dilleri (Gurgan, Cürcan) grubu adını vermiştir. Hazar Denizi kıyısında konuşulan Kuzeybatı İran dilleri ve Zazaca arasında da dilbilgisi ve sözcük dağarcığı bakımından önemli benzerlikler bulunur.

Ludwig Paul'a göre Zazaca, Kürtçeye nazaran Goranice ve ölü bir İran dili olan Azericenin yanı sıra Talişçeye de daha yakındır. Paul ayrıca Zazacanın Talişçe, Eski Azerice ve ölü bir İran dili olan Partçaya yakın olup bu dillerle birçok çok benzerliği paylaştığını ve Kürtçenin tarihi olarak geçirmiş olduğu ses değişikliklerinin Zazacada bulunmadığını tespit etmiştir. Benzer şekilde, Elazığ-Keban bölgesinde yapılan bir çalışmada Zazaca ve Kürtçe konuşurları arasında karşılıklı anlaşılırlığın oldukça düşük olduğu tespit edilmiştir. Bugün Zazacaya en yakın diller Hazar Denizi'nin güney kıyılarında konuşulan Gilanice, Mazenderanca ve Talişçedir.

Ethnologue'a göre Kuzeybatı İran dilleri ve Zazacanın yeri:

1. Zaza-Gorani dilleri (6): Bacelani [bjm], Goranice [hac], Sarli [sdf], Şebeki [sdb], Kuzey Zazaca [kiu], Güney Zazaca [diq]
2. Beluci dilleri (5): Belucice [bgp] [bcc] [bgn], Bashkardi [bsg], Koroshi [ktl]
3. Hazar İran dilleri (3): Gilaki [glk], Mazenderani [mzn], Şahmirzadi [srz]
4. Merkezî İran dilleri (12): Aştiani [atn], Zerdüşt Daricesi [gbz], Kuzeybatı Farsçası [faz], Gazi [gzi], Khunsari [kfm], Natanzi [ntz], Nayini [nyq], Parsi [prp], Parsi-Dari [prd], Sivandi [siy], Soi [soj], Vafsi [vaf]
5. Ormuri-Paraçi dilleri (2): Ormuri [oru], Paraçi [prc]
6. Semnani dilleri (4): Lasgerdi [lsa], Sangisari [sgr], Semnani [smy], Sorkhei [sqo]
7. Talış dilleri (16): Alviri-Vidari [avd], Eştehardi [esh], Gozarhani [goz], Harzani [hrz], Kabatei [xkp], Kajali [xkj], Karingani [kgn], Ho’ini [xkc], Koresh-e Rostam [okh], Maraghei [vmh], Razajerdi [rat], Rudbari [rdb], Şahrudi [shm], Takestani [tks], Talışça [tly], Yukarı Taromi [tov]
8. Sırası bilinmeyen (1): Dezfuli [def]
9. Kürt dilleri (4): Soranice [ckb], Kurmançça [kmr], Kirmanşahi (Kelhuri) [sdh], Lekçe [lki]

Lehçeleri

Ana madde: Zazaca lehçeleri

Zazacanın üç ana lehçe grubu

  Kuzey Zazacası

  Merkezî Zazaca

  Güney Zazacası

Dil sınıflandırma otoritelerinden biri olan SIL International'e göre Zazaca (zza) bir makro-dil (macrolanguage) olup iki (ISO 639 diq & kiu) ayrı dil olarak sınıflandırılır.

Prof. Dr. Ludwig Paul ve Frankfurt Zaza Dil Enstitüsü’ne göre Zazaca; kuzey, merkez ve güney kolları olmak üzere üç ana lehçeye ayrılır, bunun yanı sıra özel bir konuma sahip olan ve hiçbir lehçe grubuna tam olarak dâhil edilemeyen geçiş ve kenar şiveleri de mevcuttur. Bölgeden bölgeye kelimeler çeşitli ses değişimlerine uğramışlardır, telaffuz farkından öte Zaza lehçeleri sözcük dağarcığında da farklılıklar gösterir. Zamanla bazı kelimeler önemini yitirmiştir, ya tam unutulmuştur ve başka kelime biçimlerine değiştirilmiştir ya da kullanımı ikinci veya üçüncü plana düşmüştür.

Kuzey, Merkez ve Güney lehçelerini birbirlerinden ayrı tutan karakteristik özellikler tespit edilebilir. Zazaların üç mezhebe (Şafi, Hanefi, Alevi) bölünmesi lehçelerin oluşmasına katkıda bulunmuştur. Zaza ana lehçelerinin arasında şivesel farklılıklar da var, bazı yöreler komşu dillerden daha çok etkilenebilmiştir. Örneğin Dersim ağzı fonetik bakımından hayli yenilikler yaşamıştır, bundan Ermenicenin sorumlu olduğu tahmin ediliyor. Aynı lehçe grubuna ait olan Varto şivesi bu değişimden uzak kalmıştır.

Kuzey	Güney ve Merkez	Anlam
doman	qeçek, qıc, tût, leyr	“çocuk”
nas kerdene	şınasnayış, sılasnayene	“tanımak”
bazar	bazar, kırê, kıri (< Erm. < Yun.)	“pazar”
sêr kerdene, nia daene, qayt kerdene	cı ra ewniyaene, cı onyayış	“bakmak”
werte (< Trk.), mabên (< Ar.), miyan	miyan	“orta, ara”
thal	veng	“boş”

• Kuzey Zazacası (Alevi Zazalar tarafından): Dersim, Erzincan, Gümüşhane (Kelkit), Varto, Hınıs, Tekman, Çat, Aşkale, Sivas (Koçgiri ve Karabel)
• Merkez Zazacası (Şafi Zazalar tarafından): Palu-Bingöl, Hani, Elazığ, Piran (Dicle)
• Güney Zazacası (Hanefi Zazalar tarafından): Çermik, Siverek, Gerger, Çüngüş * Kenar şiveleri: Mutki, Aksaray, Sarız * Geçiş şiveleri: Kulp, Lice, Ergani, Maden

Ses bilgisi

Dilin ses yapısındaki ünlüler olan a, e, ê, ı, i, o, u, ü/û, Güney Zazacasında olan û hariç genelde kısa telaffuz edilmekte ve ünlülerde uzun : kısa karşıtlığı yoktur. Bazı ağızlardaki ö ünlüsü -ew- çift ünlüsünden dönüşmüştür (> öw~ öy), örn. Doğu-Dersim dewe, Batı-Dersim döwe ~ döe “köy” veya komşu heceden etkilenmeden ötürüdür, örn. Bingöl-Genç yeno > yön “geliyor”. Tarihsel gelişme açıdan e, ı, u ünlüleri Eski/Orta İrancanın kısa a, i, u’nun, a, ê, i, o, û/ü ise Eski İranca uzun ā, ai (> Oİ ē), ī, au (> Oİ ō), ū ünlülerin devamıdır.

Ünlü harflerden daha az değişim gösterdikleri için dillerin tarihsel evrimi ve dil gruplarındaki sınıflandırmanın esas temelini ünsüz harfler oluşturmaktadır. İrani dillerin içinde Batı İran dillerinin de kuzeybatı-güneybatı olarak ayırt edilebilmesi için miras sözcüklerden oluşan belirli kıstas sözcükler (eş dillilik sınırı, isoglosses) esas alınmaktadır. Dillerin tarihsel evrimi ve dil gruplarındaki sınıflandırmanın esas temelini oluşturan bu ünsüzlerin oluşumu (eşdillilik/sınırı/isoglosses) Zazacada Talişçe, Tatca (Herzendi) , Sengserce, Vafsi ve bazı merkezi İran dilleri ile hemen hemen aynıdır. Zazaca burada Talişçe, Tatça, merkezi İran diyalektleri ve Gilekçe, Simnanca, Sengserce ile bir kuzeybatı İran dilleri kuşağı oluşturmaktadır. Bu kuşağa bağlı diller Farsça, Azerbaycan dili ve Kürtçe konuşurları tarafından, batı kısımda Zazaca, Talişçe, Tatça ve doğuda kısımda Simnanca, Sengserce, Gilekçe ve diğer Hazar/Merkezi lehçeleri olmak üzere coğrafi olarak ikiye bölünmüştür. Yine de Zazaca Tatça (Herzendi/Azeri), Talişçe ve bazı kuzeybatı diyalektleri ile birlikte Batı İrani Proto-Hint Avrupa ünsüz harf köklerini güçlü bir biçimde muhafaza etmiştir ve bu noktada Farsça ve Kürtçeden oldukça uzaktır:

Proto Hint-Avrupa	Partça	Azerice/Tatça	Zazaca	Talişçe	Simnanca	Hazar dilleri	Merkez Lehç.	Beluçça	Kürtçe	Farsça
*ḱ/ĝ	s/z	s/z	s/z	s/z	s/z	s/z	s/z	s/z	s/z	h/d
*kue	-ž-	-ž-	-ĵ-	-ž	-ĵ, ž-	-ĵ-	-ĵ-, ž, z	-ĵ-	-ž-	-z-
*gue	ž	ž (y-)	ĵ	ž	ĵ,ž	ĵ	ĵ, ž, z	ĵ	ž	z
*kw29	?	isb	esb	asb	esp	s	esb	?	s	s
*tr/tl	hr	(h)r	(hi)r	(h)*r	(h)r	r	r	s	s	s
*d(h)w	b	b	b	b	b	b	b	d	d	d
*rd/*rz	r/rz	r/rz	r/rz	rz	l/l(rz)	l/l	l/l(rz)	l/l	l/l	l/l
*sw	wx	h	w	h	x(u)	x(u)	x(u), f	v	x(w)	x(u)
*tw	f	u	w	h	h	h	h(u)	h	h	h
*y-	y	y	ĵ	ĵ	ĵ	ĵ	ĵ (y)	ĵ	ĵ	ĵ

Dilbilgisi

Zazacanın komşu dillerle etkileşim içinde olmasına rağmen Orta İrani dönemden bu yana dilbilgisel olarak ve miras sözcükler açısından yapısını gayet iyi koruduğu söylenebilir. Komşu veya egemen dillerden kelime alışverişi dışında dilin diğer alanlarında fazlasıyla etkileşim gözlenmemektedir. Kültürel açıdan da yerli halk olarak komşu halklarla birçok ortak özelliği taşımaktadır. Bulunduğu ve geliştiği şartlara göre değerlendirilecek olursa, zengin bir kelime dağarcığına sahiptir. Zazacada fiil kökleri Simnanca, Sengserce, Gilekçe, Talişçe, Tatça ve Hazar Denizi kıyılarındaki diğer dil/lehçeler ile ortak biçimde kökten sonra gelen n/ant son eki ile oluşturulmaktadır:

Türkçe	Zazaca	Simnanca	Gilekçe	Tatça	Talişçe
Gitmek	şın-	şenn-	şunn-	şend-	şed-
Gelmek	yen-	an-	an-	amand-	omed-
Söylemek	van-	van-	gun-	otn-	voted-
Görmek	vin-	?	in	vin-	vin-
Yapmak	ken-	ken-	kun-	könd-	kerded-
Giderim	ez şına	e şenni	men şunem	men şenden/ez meşem	ez şedam

Ergatif

Eski İrani Dönemin sonuna doğru ve Orta İrani Dönemin başlangıcında gerçekleşen geçmiş zamanın kuruluş şekliyle çoğu orta İrani dilde, geçmiş zaman edilgen ortaç (participle perfect passive) soneki -ta- ile oluşturulan fiil çekimin sayesinde meydana gelen biçim-sözcükdizimsel (morphosyntactic) bir fenomen olan bölünmüş ergatiflik (split ergativity), yani tüm geçmiş zaman şekillerinde geçişli fiillerde öznenin bükünlü halde belirtilmesi, nesnenin yalın halde olması, İrani dillerde ayrıca fiilin ergatif alanda da nesneye göre çekimlenmesi, bugün de Zazacada varlığını sürdürmektedir. Örn. Ez ey anan, o mı ano. “ben onu (eril) getiriyorum, o beni getiriyor”, geçmiş zamanda ise mı o ard, ey ez ardan “ben onu getirdim, o beni getirdi” şeklinde çekilir.

Durumlar

Çağrı hali diye bilinen vocative’i saymayacak olursak, Zazacada olan 2 hal (yalın, casus rectus ve bükünlü casus obliquus) de Orta Batı İrani dönemden kalmadır.

İsim tamlamasında belirten isimde olduğu gibi, sıfat tamlamasında da sıfat isimden sonra gelir, sıfat da isimle birlikte çekilir, örn. her-o gewr "gri eşek", her-ê gewri "gri eşekler", her-an-ê gewr-an "gri eşekleri(n)

Fiil yapısı

Edilgen çatı

Eski ve Orta İrani dönemden kalma diğer bir özellik de, fiilin edilgen çatısı (diathesis, voice) mürekkep şekilde (bireşimsel, synthetic), yani yardımcı fiil olmaksızın da sınırlı fiillerle kurulması. Eski Hint-İrani edilgen soneki -ya, Pehlevicede bulunan -īh- şekline yansıması Zazacada -i- ile mevcut: Nan werino (weriyeno). “ekmek yeniliyor”.

Şimdiki zaman

Fiilde şimdiki zamanda belirgin olan bildirme, emir ve istek kipi mevcut; istek kipinde (subjunctive) olan özellik, Eski ve Orta İrani dönemde olan fiil kökeninin bu kipe yansımasıdır. Örn. Beno “götürüyor”, berd “götürdü”, eke bero “götürse”; ber- < Eski İranca bar-, proto Hint-Avrupaca *bher-.

Geçmiş zaman

Görülen (hikâyeli) geçmiş zamanda (imperfect) tüm şahıslar için kullanılan sonek -êne (~ -ên, -ê), örn. şiyêne, diyêne “giderdi-, görürdü-” de Partçada olan Past Optative ahēndē(h) ile alakalı olması muhtemel.

Fiil takıları

Çoğu Hint-Avrupa dillerinde var olan fiil takıları (preverbs) Zazacada iki şekliyle mevcuttur: Eski Hint-İrani döneminden kalma kimi yön belirten zarfların o dönemde de cümlede fiile yakınlaşarak erişmesi ve fiille bütünleşmesiyle oluşan fiil takıları, örn. ni-šad (< sad- “oturmak”) “(aşağıya doğru) oturmak“ > Zaz. nış-/nıştene “inmek”; ā-bar- “getirmek, ‘geriye götürmek’ ” (< bar- “götürmek”) > Farsça aver-آور/avurden آوردن, Zaz. ar-, an-/ardene “getirmek”. Kalıntı takıların bulunduğu fiiler sınırlı bir şekilde mevcut ve dilde takı olarak algılanmamakta. İkincisi ise, göreceli olarak Zazacanın kendince yeni oluşturduğu otuza yakın fiil takısı, örn. temel fiil kerdene “yapmak”: a-kerdene “açmak”, ra-kerdene “sermek”, ro-kerdene “dökmek”, de-kerdene “doldurmak”, we-kerdene “ateş yakmak”, tıra-kerdene “sürmek, takmak”, pede-kerdene “batırmak”, cêra-kerdene “ayırmak”, cıra-kerdene “kesmek (gövdesinden ayırmak)”, têra-kerdene “etrafa yaymak; uyandırmak”, tede-kerdene “saymak, saygı göstermek”, têro-kerdene “karıştırmak (kâğıt)”, werê-kerdene “urgan, ip vs. dolayarak bağlamak”. Nıştene “inmek” anlamında kullanılırken, “oturmak” için ro-nıştene kullanılır. Bazı fiilerde yön belirten fiilsel ön edat diyebileceğimiz (verbal preposition) [e]ra, [e]ro biçimler de mevcut (bazı ağızlarda sadece kalıntı olarak bulunur veya kaybolmuştur): cı daene “(birine bir şey) vermek”: era cı daene (dan- ra cı) “dayamak”, ero cı nıştene (nışen- ro cı) “binmek”.

Kişi zamirleri

İsim ve şahıs zamirlerinden öte fiil çekiminde de Merkez ve Güney’de 2. ve tüm şivelerde 3. kişide de eril ve dişil olarak cinsiyet farkı belirmekte: O vano, a vana “o (erkek) söylüyor, o (bayan) söylüyor”. Şahıs zamirlerinde ise tipik Batı İrani yapısı belirmektedir: yalın hal: bükünlü hal: ben ez : mın, sen tı : to, o (eril) o : ey ~ i ~ yı, o (dişil) a ~ ya : ae ~ ay ~ yê; biz ma : ma, siz şıma ~ sıma : şıma ~ sıma, onlar ê ~ i : inan ~ ine

Kişi	Zazaca	Talişçe	Tatça	Simnanca	Sengserce	Osetçe	Farsça	Türkçe
Kişi Zamirleri
1. Tekil.	ez	az	ez	e	e	ez	men	ben
2. Tekil.	tı	tı	ti	ti	ti	dı	to	sen
3. Tekil.	o	əv	u	un	no	uy	ū, ān	o (eril)
3. Tekil.	a	-	nā	una	na	-	-	o (dişil)
1.Çoğul.	ma	əmə	amā	hamā	mā	max	mā	biz
2.Çoğul.	şıma	şımə	şūmā	şūmā	şūmā	şımax	şomā	siz
3.Çoğul.	ê, i	əvon	ē	e	ey	idan	ēnan, işān, inhā	onlar
İyelik Zamirler (Eğik Zamirler)/Ergatif
1. Tekil.	mı(n)	mı, mıni	mun	mun	mun	mın	men	benim, bana, beni
2. Tekil.	to	tı, tıni	to	to	to	do	to	senin, sana, seni
3. Tekil.	ey	əy, əvi	(e)yi	yu	ne	uy	ū, ān	onun, ona, onu(eril)
3. Tekil.	aye	-	yə	yen	nī	-	-	onun, ona, onu(dişil)
1.Çoğul.	ma	əmə, əməni	mā	hamā	mā	max	mā	bizim, bize, bizi
2.Çoğul.	şıma	şımə, şıməni	şūmā	şūmā	şūmā	şımax	şomā	sizin, size, sizi
3.Çoğul.	inan/ina	əvon, əvoni	inun	ēnān	ān	idan	ēnan, işān, inhā	onların, onlara, onları pl.

Farsça/Talişçe ā ve a'nın Zaza alfabesinde a ve e olarak yansımasına dikkat edilmeli (örnek: Farsça barf برف "kar", Zazaca vewr), yani Talişçe av zamiri de Zaza alfabesinde ev olarak yazılır.

İşaret zamirleri

İşaret zamirlerinde aslen 3 boyutlu yakınlık derecesi belirtilse de (Örn. o, n-o, e-n-o; Türkçede de olduğu gibi o, bu, şu), genelde kullanılan 2 derece var. Uzak derece için olanlar 3. şahıs zamirleri o, a, ê’ye denk düşerken, yakın derece için Kuzey ve Güney-Zazacasında n- önekiyle no, na, nê; ney, nae, ninan; bükünlü halde niteleyici (attributive) işlevde (n)ê, (n)a, (n)ê, örn. vengê nê heri / heran “bu eşeğin / eşeklerin sesi” iken, Merkez Zazacasında yakın derece için genelde en- ~ ın- kullanılır. Kuzeyde a-, Güneyde e- eki çok yakın derece için genelde niteleyici şekilde kullanılır, örn. eno ~ ano lacek “şu oğlan”.

Alfabeler

Ahmed el-Hasi tarafından 1891'de yazılıp 1899'da basılan Arap harfli Zaza yazısı.

Ana madde: Zaza alfabesi

Osmanlı döneminde yazılan Zazaca metinler Arap harfleriyle yazılmıştır. Bu dönemdeki eserler dini içeriklidir. Sultan Efendi lakaplı İsa Beg bin Ali tarafından 1798 yılında yazılan ilk Zazaca metin Arap harfleriyle Osmanlıcada da kullanılan Nesih yazı tipinde yazılmıştır. Bu eserin ardından 1891-1892 yıllarında Osmanlı-Zaza din adamı, yazar ve şair Ahmed el-Hassi tarafından yazılan ilk Zazaca Mevlit de Arap harfleriyle yazılıp 1899 yılında basılmıştır. Bir diğer Osmanlı-Zaza din adamı Osman Esad Efendi tarafından 1903-1906 yıllarında yazılan bir diğer Zazaca Mevlit de aynı şekilde Arap harfleriyle yazılmıştır. Cumhuriyet sonrası Zazaca eserler ise Arap alfabesi terk edilip Latin harfleriyle yazılmaya başlanmıştır. Yine de günümüzde Zazacanın bütün Zazalar tarafından ortak kullanılan bir alfabesi yoktur. Jacabson alfabesi olarak adlandırılan bir alfabe, Amerikalı dilbilimci C. M Jacobson'un katkıları ile geliştirilmiştir ve Zazacanın standartlaştırılması üzerine çalışmalar yapan Frankfurt Zaza Dil Enstitüsü tarafından kullanılmaktadır. Aynı zamanda Zazaca Vikipedinin yazı sistemidir. Zülfü Selcan tarafından hazırlanmış ve 2012 itibarıyla Munzur Üniversitesi'nde de kullanılmaya başlanan dir diğer Zaza alfabesi, 8’i sesli ve 24’ü sessiz olan 32 harften oluşup Zazaca için geliştirilmiş başka bir yazı sistemidir. Yayınlarda çoğunlukla kullanılan bir diğer alfabe olan Bedirhan alfabesidir. Bu yazı, temelde Celadet Bedirhan tarafından Kürtçe için geliştirilmiş olup, Latin harfleri temellidir. 1996'dan beri Zazacanın standartlaştırılması üzerine çalışmalar yapan Vate Çalışma Grubu da yayınlarında Kürt alfabelerinden Bedirhan alfabesini kullanmaktadır.

Harf	A a	B b	C c	Ç ç	D d	E e	Ê ê	F f	G g	H h	I ı/i	İ/Î i/î	J j	K k	L l	M m	N n	O o	P p	Q q	R r	S s	Ş ş	T t	U u	Ü/Û ü/û	V v	W w	X x	Y y	Z z
İsim	a	be	ce	çe	de	e	ê	fe	ge	he	ı	i	je	ke	le	me	ne	o	pe	qe	re	se	şe	te	u	ü/û	ve	we	xe	ye	ze
Ses	/a/	/b/	/dz/	/ts/	/d/	/ɛ/	/e/	/f/	/ɡ/	/h/	/ɪ/	/i/	/ʒ/	/k/	/l/	/m/	/n/	/o/	/p/	/q/	/r/	/s/	/ʃ/	/t/	/y/	/u/	/v/	/w/	/x/	/j/	/z/

Harfler ve Ses Değerleri

• X: Zazacada, Kürtçede ve ayrıca Tatarcada ve Azericede kullanılır. Boğazdan gelen gırtlaksı bir H sesidir. Normal H sesinden biraz daha sert ve hırıltılıdır. H sesi hiçbir engele takılmadan çıkarken, bu ses boğazın üst kısmında titreşir. Arapçadaki Hı (خ) harfidir. Azericenin resmî harflerinden birisidir. İç ve Doğu Anadolu ağızlarında sıklıkla rastlanır. Örneğin: Baxmax (Bakmak) fiilinin okunuşu Baḥmaḥ şeklindedir ancak kelimenin içindeki h harfleri gırtlaktan ve hırıltılı olarak çıkartılır. Çaxmax (Çaḥmaḥ; Çakmak), Yanmax (Yanmaḥ; Yanmak)… Bu sesin Türkçedeki kullanımında çoğu zaman birbirlerine çok yakın kaynaklardan çıkan Arapçadaki Ha (ح) harfi ile olan farkı ortadan kalkmıştır (Ⱨ, Ḩ).
• W: Zazacada, Kürtçede ve ayrıca Tatarcada ve Türkmencede kullanılır. Açık bir V harfidir. Klasik V sesinden kesinlikle farklıdır. V harfinde dudaklar birbirine değerken, bu seste (W harfinde) tıpkı U sesinde olduğu gibi dudakların birbirine değmesi söz konusu değildir. Arapçadaki Vav (و) ve batı dillerindeki w sesi başlıca örneklerdir. Örneğin: Dawul (Davul), Hawlu (Havlu),Yawaş (Yavaş).
• Ê: Zazacada, Kürtçede ve ayrıca Gagavuzcada kullanılır. Uzatılarak okunan ince bir e sesidir. Bu harfe Kürtçe ve Zazaca kelimelerde yine yoğun olarak rastlanır. Türkçede sadece birkaç kelimede mevcut olduğu için kullanımı öngörülmemiştir. Ancak yine de dilimizdeki bir iki kelimenin okunuşu ile bir fikir edinmemiz mümkündür. Örneğin: Mêmur, Poêtika, Nêyzen, Têlif...
• Î: Zazacada ve Kürtçede kullanılır. Uzatılarak okunan ince bir i sesidir. Kullanımda İ harfindeki noktanın üzerine işâret koyulması çift noktalama gerektirdiğinden yalnızca düzeltme imi kullanılır, nokta düşer.
• Û: Zazacada, Kürtçede ve Türkçede kullanılır. Hafif uzatılarak okunan ince bir u sesidir. Doğru kullanım için kural olarak biraz uzatılması gerekir. Örneğin: Sükûnet, Mûris, Mûzip, Sûni…
• Q: Zazacada, Kürtçede ve ayrıca Tatarcada ve Azericede kullanılır. Anadolu Türkçesindeki gırtlağa yakın olarak çıkarılan kalın K harfini gösterir. Örneğin: Qomşu (Komşu)... Bazı Türki dillerde ise yine kalın K sesine yakın olarak gırtlaktan çıkarılan kalın bir G sesini karşılar. İç Anadolu ve Doğu Anadolu ağızlarında yaygın olarak kullanılır. Azeri Türkçesinin resmî harflerinden birisidir. Arapçadaki Kaf (ق) harfini karşılar. Örneğin: Qadın (Kadın) sözcüğünün okunuşu "Gadın" şeklindedir. Baştaki G sesi gırtlaktan ve kalın bir tonla söylenir. (Kimi lehçelerde ise ve bu sese oldukça yakın olan kalın gırtlaksı bir K sesi olarak okunur ve söylenir.)

Eklenen Harfler

• Ķ: Gırtlaktan çıkan ve Q sesine oldukça yakın olan kalın bir K sesi olarak okunur ve söylenir. Örneğin: Ķurt, Ķoyun, Ķardaş (Kardeş). K sesleri gırtlaktan ve kalın olarak çıkarılır. Kazakça Қасқыр (Ⱪasⱪır: Kurt), Қой (Ⱪoy: Koyun) sözcüklerinde olduğu gibi. Bu sözcüklerdeki K sesleri gırtlaktan ve kalın olarak çıkarılır. Başkurtçadaki Ҡалын (Kalın) sözcüğünün çevirisi Ⱪalın olarak yapılır ve okunuşu Qalın (Kalın/Galın) biçimindedir. Baştaki K veya G sesi gırtlaktan ve kalın bir tonla söylenir. Türkçedeki İnceltme İmi ile yazılan bazı sözcüklerin okunuşunda aslında K harfinin de incelmesi söz konusudur. Örneğin: Ⱪar ve Kâr... Pek çok lehçe ve şivede Q sesine dönüşmüştür. Örneğin: Qayın (Kayın)… Yüzyıllarca Osmanlı Devleti tarafından yönetilmiş olan Tunus ve Cezayir Arapçasında Türkçedeki gırtlaktan söylenen K harfine benzeyen bir sesi karşılamak için noktasız ٯ harfi kullanılır.
• Ḩ: Arapçadaki Ha (ح) harfidir. Boğazdan gelen gırtlaksı bir H sesidir. Normal H sesinden biraz daha kalın, boğumlu ve hırıltılıdır. H sesi hiçbir engele takılmadan çıkarken, bu ses boğazın orta kısmında titreşir. Örneğin: Maⱨrem (Mahrem)... Bu sese en uygun örneklerden birisi de Ⱨacı (Hacı) sözcüğüdür. Anadolu Türkçesinin halk ağzındaki ve Azericedeki kullanımında Arapçadaki Hı (خ) harfi ile olan farkı çoğu zaman ortadan kalkmıştır (X).

Söz varlığı

Hint-Avrupa dilleri karşılaştırması

Sayılar

Hint-Avrupa ailesindeki bütün sayılar aynı kökenden gelmektedir. Zazaca ve Farsçanın aynı dil grubunda yer almalarından dolayı sayıları benzerlik göstermektedir. Aynı kökten gelen Zazaca ile Farsça arasındaki benzerlik ve farklılıklar ise Latinceden türeyen Fransızca, İtalyanca ve İspanyolca ya da Almanca ve İngilizce arasındaki ayrılıklarla karşılaştırılabilir.

Sayı	Zazaca	Farsça	Rusça	Yunanca	İtalyanca	İspanyolca	Almanca	Fransızca	İngilizce	Kürtçe
(1)	yew/ju	yek	odin	ena	uno	uno	eins	un	one	yek
(2)	dı	do	dva	dyo	due	dos	zwei	deux	two	du
(3)	hirê	se	tri	tria	tre	tres	drei	trois	three	sê
(4)	çar	çahar	çetyre	tesera	quattro	cuatro	vier	quatre	four	çar
(5)	panc	penc	pyatʹ	pende	cinque	cinco	fünf	cinq	five	pênc
(6)	şeş	şeş	shestʹ	eksi	sei	seis	sechs	six	six	şeş
(7)	hewt	heft	semʹ	epta	sette	siete	sieben	sept	seven	heft
(8)	heşt	heşt	vosemʹ	okto	otto	ocho	acht	huit	eight	heşt
(9)	new	noh	devyat	ennia	nove	nuevo	neun	neuf	nine	neh, noh
(10)	des	deh	desyatʹ	dheka	dieci	diez	zehn	dix	ten	deh
(20)	vist	bist	dvadtsatʹ	eíkosi	venti	veinte	zwanzig	vingt	twenty	bist

Benzer kelimeler

Hint-Avrupa dil ailesine bağlı olan Zazaca başta Farsça olmak üzere, kendisiyle aynı kökten gelen ve akraba dilleri olan Rusça, Yunanca, İtalyanca, İspanyolca, Fransızca, Almanca ve İngilizce ile benzerlikler arz eder. Tüm Hint-Avrupa dilleri gibi Zazaca da kökensel olarak Proto Hint-Avrupa diline dayanır. Aynı zamanda diğer İran dilleri ile birlikte Proto İran dilinden türemiştir.

Örneğin; Dersim bölgesindeki Zazalar, inmek veya yere basmak kelimesini Farsçayla daha fazla uyum gösteren "payne Xard biyene" kalıbıyla ifade ederler. Zazacada payn, ayak tabanı; Xard, yeryüzü; biyene ise olmak anlamını taşır. Bu kelimeler karşımıza Farsçada pay (پاى), ayak; arz (ارض), yeryüzü; buden (بدن), olmak şeklinde çıkarken İngilizcede foot, ayak; earth, dünya; being ise olmak şeklinde çıkar. Bu özelliğini tarihsel açıdan da görmek mümkündür ve bu bakımdan geçmişte bir zamanlar konuşulan ama şimdi konuşulmayan Hint-Avrupalı dilleri, bir köprünün iki yakayı birbirine bağladığı gibi, etimolojik yakınlığıyla kendine bağlar. Sarmatça, Avesta dili ve Behistun yazıtlarındaki diller Zazacayla akrabadırlar.

Zazaca	Farsça	Rusça	Yunanca	İtalyanca	İspanyolca	Fransızca	Almanca	İngilizce	Türkçe karşılık
Pi, Pêr,	Pidar	Otec	Pateras	Padre	Padre	Père	Vater/Pater	Father	Baba
Maye, Mare,	Mamān/Mam/Mader	Mat	Mana	Madre	Madre	Mère	Mutter	Mother	Anne
Bıra, bırar	Berāder	Brat	Adelfos	Fratello	Hermano	Frère	Bruder	Brother	Erkek Kardeş
Name	Nām	Imja	Onoma	Nome	Nombre	Nom	Name	Name	İsim/Ad
Ez	Men	Ja	Ego	Io	Yo	Je	Ich	I	Ben
To, Tı	To	Ti	Esei	Ti/Te	Te/Ti/Tu	Tu/Toi	Du	Thou	Sen
Ma	Ma	My	Emais	Noi	Nos(otros)	Nous	Wir	We	Biz
Mı(n)	Men	Moj	Mou	Mio	Mi	Mon	Mein	My	Benim
To	To	Tvoe	-	Tuo	Tu	Ton	Dein	Your	Senin
Ya, Eya	Beli, āre	Da	Nai	Si	Sí	Oui	Ja	Yes	Evet
Nê, Ney	Ne	Ne	Ochi	No	No	Non	Nein	No	Hayır
Gırd, pil	Bozorg/Gatte	Gromnji	Megálos	Grande	Gran	Grande	Groß	Great	Büyük
Meyes	Meges	Moskit	Miga	Mosca	Mosca	Moustique	Mücke/Moskito	Mosquito	Sivrisinek
Giz, Dêw	Gevel	Gigant	Gigas	Gigante	Gigante	Géant	Gigant	Giant	Dev
Estare	Sitare	Zvezda	Astéri	Astro	Estrella	Astre	Stern	Star	Yıldız
Menge; Aşme	Mah	Mesjac	Mí̱nas	Mese	Mes	Mois	Mond	Month	Ay
Miyan	Meyan	Sredno	Meso	Mezzo	Medio	Moyen	Mitte	Middle	Orta
Viya	Biwe	Vdova	-	Vedova	Viuda	Veuve	Witve	Widow	Dul
Rız,	Berinc	Ris	Rizi	Riso	Arroz	Riz	Reis	Rice	Pirinç
Sole	Nemek	Sol	Alas	Sale	Sal	Sel	Salz	Sal	Tuz
Newe	Nev	Novyi	Néos	Nuovo	Nuevo	Nouveau	Neu	New	Yeni
Lew	Leb	Guba	Cheíli	Labbro	Labio	Lèvre	Lippe	Lip	Dudak
Pa	Pa	Podnožie	Pódi	Piede	Pata	Pied	Fuß	Foot/Leg	Ayak
Burew	Ebru	Brov	-	Sopracciglio	Ceja	Sourcil	Brau	Brow	Kaş
Sine	Sine	Sunduk	Sitérno	Seno	Seno	Sein	Brust	Breast	Göğüs
Nake	Naf	Pup	Afalos	Ombelico	Ombligo	Nombril	Nabel	Navel	Göbek
de / di	der	-	-	di	de	de	bei	at	-de/da
Ğezale	Gazal	Gazel	Kazélla	Gazzella	Gacela	Gazelle	Gazelle	Gazelle	Ceylan
Dından, dızan	Dedan	Zub	Dónti	Dente	Diente	Dent	Zahn	Dental	Diş
Pırd	Pal	Most	Géfyra	Ponte	Puente	Pont	Brücke	Bridge	Köprü
Verg	Gurg	Volk	-	Lupo	Lobo	Loup	Wolf	Wolf	Kurt
Kerge	Murğ	Kurica	Kotópoulo	Pollo	Pollo	Poulet	Küken	Chicken	Tavuk
Rae, Ray, Rayir	Rah	Doroga	Drómos	Strada	Ruta	Rue	Route	Road	Yol
Ban, keye	Bina	-	-	Edificio	Edificio	Bâtiment	Baun	Building	Bina
Merg/merdene	Mord	Mertvyi	-	Morto	Muerto	Mort	Mord	Murder	Ölü/Ölmek
Merde/merdım	Merd	Muž	-	Maschio	Macho	Homme	Mann	Man	Adam
Merre	Mosh	Mysh	-	Topo	Ratón	Souris	Maus	Mouse	Fare
Ver	-	Vront/Pered	Pro	Fronte	Frente	Ventral/Avant	Vor	Front/Pre	Ön
Va	Bad	Vater	-	Vento	Viento	Vent	Wind	Wind	Rüzgâr
Raşt/Rast	Rast	Pravo	-	Ritto/Ragione	Recto	Droit	Recht	sağ	Sağ
Vıle, Vılıkke	Gol	Vyroslo	-	Fiore	Flor	Fleur	Blume	Flower	Çiçek
Nême, nime	Nem	-	Imi	Semi-	Semi	Demi	Halb	Hemi-/Semi-	Yarım/Yarı

{| class="mw-collapsible mw-collapsed"

|colspan="4" align="left" style="background-color:#f2f2f2; width:500px" |  Farsça-Zazaca-Gilekçe karşılaştırması |- |

Farsi	Türkçe	Gileki	Zazaki
Ab	Su	Av	Awe
Ab Tengi Kerden	Susamak	Faşkal Av	Teyşan, Têsan biyaene
Ab ez cah keşiden	Kuyudan su çekmek için gerekli -v- şeklindeki aletin adı	Du xale, gaç	Gaçık
Ab demağ	Sümük	Zak	Çhılm, zux
Ab dehan	Salya, Tükürük	Filik	Gılêzi, tü, aliye
Ab dide	Göz yaşı, alçak gönüllü bakış	Aw çumus	Hêstır, isire
Ab raket u saket	Durgun su	Mande aw	Awa mendiye
Ab gıl, alud	Kirli çamurlu su	Tül aw	Awa lemişte, zadıkıne
Ab mast	Yoğurt suyu	Keyal aw	Awa masti, awdoe
Atiş	Ateş	Taş	Adır, ar
Axer, ağbet, serencam	Son, sonuç	Axera sar	Axıri. Peyniye
Adem çaq u ferbih	Tombul, şişman adam	Babraz	Goştın
Adem deraz, lendehur, bi mesraf	İri yarı adam	Ardal	Dest u pai
Astin	Elbise kolu, ten, etek	Tilif	İsti
Asiyab desti	El değirmeni	Aseye, das aseye	Dıstarri
Aşti	Barış	Aşt	Aştiye
Aşgal	Çöp, çer çöp	Rute	sılond
Ağel, Ağul	Ağıl	Malge	Gorre
An çiz, felan çiz	O şey	Hakarey	O çi
Riz avar kerden	Yıkmak	Dakalas an	Rıjnaene
Miaverem	Getiriyorum	Havaram	Ez anane
Biyaverem	Getireyim	Biyaram	Ez biari
Mi averdem	Getirirdim	Haverded bum	Mı ardêne
Averde budem	Getirmiştim	Biyardah bum	Mı ardi bi
Ez kodam rah, koca	hangi yoldan	Kami rah	Kamci rae
Oftaden	Düşmek	Katan	Waro gınaene, Kewtene
Efşanden	Serpmek, dağıtmak	Şondan	Pışkıtene
Eknun, hala	Şimdi, hala	İse	Nıka
Umid	Umut	Nanje	Umıd
İncaha	Buralar	İyan	İtyay, Nacay
İnqeder, kemi ez çizi	Bu kadar, birşeyden az	Hançey, hanei	Hende
Baran	Yağış	Varaş, baraş	Varan, varış
Baran mi barid	Yağmur yağıyor	Varaş vare	Varış/Varan vareno
Darem ber mi gerdem	Dönmekteyim	Vagerdesederem	Ezo geyrenan a
Baz hem, du bare	Tekrar, yine	hande	Anci, reyna
Berader	Kardeş	Abrar	Bıra
Ber xizanden, bolend kerden	Yükseltmek, ayağa kaldırmak	Varasanen	Berz kerdene, Werznaene
Berf barid	Kar yağıyor	Varf ba varas	Vewre Varena
Boriden	Kesmek-ayırmak-kopuk	Ben	Bırrnaene
Bozorg şoden	Büyümek, erişkin olmak, irileşmek, başkan olmak	Pille vabaon	Pil biyaene
Bestankar, delepkar	İstekli, alacaklı	Qarze xa	Waştoğ
Beliden	Yutmak	Fabarasan	Qult kerdene, Rıqılotnaene
Bolend kerden	Kaldırmak, yükseltmek	Jaora gutan	Berz kerdene
Benefşe	Menekşe	Mişin	Menemşe, bınewşe
Bu	Koku	Uffa, Uffye	Boe
Bute	Çalı, geven	Gavand, abarak	Gone
Biyaid	Gelin	Beyey	Bêrê
Bişter, ziyadter	Çok fazla	Veştar	Vêşêri, zêdêri
Eblaq	Alacalı	Kalaç	Belekın
Ez pa derd amaden, xeste şoden	Yorulmak, bıkmak	Va katan	Qefeliyaene, kewtene
Ez pa derd averden, xeste kerden	Yormak, bıktırmak	Vargentan	Qefelnaene, xêğ kerdene
Pertab kerden	Fırlatmak, atmak, bırakmak	Tuadan	Eştene, partav kuwıtene
Porsiden - Sual kerden	Sormak	Vapursen	Persaene, Pers kerdene
Girdu	Ceviz	Gardakan	Goze
Gerdiden-Geşten	Dolaşmak, dönmek, tur atmak	Gardasan	Geyraene
Gerdanden	Döndürmek, değiştirmek	Gardanen	Çarnaene
Gorosne, guşne	Açlık	Vaşna	Veyşan, gest
Mirevem bazar suzan migrem	Pazara iğne almaya gidiyorum	Şunam bazar darzan haginam	Şonan suke/bacar derzine herinenan
Gırye	Ağlama	Borme	Bermayış, berbış
Girye kerden	Ağlamak	Burme gudan	Bermaene, berbaene
Girye mikoned	Ağlayan	Burme kuna	Bermeno/bermena
Goften	Söylemek	Gutan	Vaten

|}

Bazı kelimeler ve Türkçe karşılıkları

Zazaca	Türkçe
Namê to çıko/çıto/çıçiyo?	Adın ne?
Name şıma çıko/çıto/çıçiyo?	Adınız nedir?
Tı çend serriya / Tı çend serriya?	Kaç yaşındasın?
Senêna, weşiya? / Çıturia, wesa? / Tı senina hola?	Nasılsın iyi misin?
Se kena, weşiya?	Nasılsın, iyi misin?
Tı weş be / merxudar be	Sağol (teşekkür).
Teşekur kenan / Homa razi bo	Teşekkür ederim.
Homa to ra razi bo	Allah senden razı olsun.
No çıko? / No çıçiyo?	Bu nedir?
Tı se kena?	Ne yapıyorsun?
Şıma xeyr amey	Hoş geldiniz
esto (eril) / esta (dişil)	var
çino/ çıniyo (eril) / çiniya (dişil)	yok
Eya	evet
Nê	hayır
şo	git
bê	gel
vace	söyle
Tı se vana	Ne diyorsun?
keye/çê	ev; aile

Renkler

Zazaca	Türkçe
kewe, kiho	mavi
kesk, aşıl	yeşil
gewr	gri
zerd	sarı
sur	kırmızı
sipê, sipî	beyaz
sîya	siyah
qewa	kahverengi
kej	sarışın (insanlar için)

Akrabalık

Zazaca	Türkçe
maye, mar	anne
pi, per	baba
waye	kız kardeş
bıra, bırar	erkek kardeş
maye u pi	ebeveyn
ded, ap	amca
nacnîye, emcinî	amcanın karısı
xal	dayı
xalceniye, xalcıni	dayının karısı
emike/amike	hala
xalıke	teyze
veyve	gelin
zama	damat

Bazı kelimeler ve Türkçe, İngilizce, Farsça karşılıkları

Zazaca	Türkçe	İngilizce	Farsça	Kurmancca	Soranca
balışna	yastık	pillow	bâleş	balif	Serin
şayene	yapabilmek	can	şuden (olmak fiilinin şimdiki zaman hali) tevanisten	kanin/karin/şa kırın	twanin
tiya-uca	ora-bura	there-here	anca-inca	wıra-vıra	êre, lewê
şıma kendêne	(Siz) yapıyordunuz	You were doing	(şoma) mikerdid	we dıkır	(êwe) detankırd
o nêşeno	O yapamıyor.	He can't	u nêmituned	ew nıkare/nıkane, ew neşêt (güneydoğu lehçeleri), ew şa nake (batı)	ew natwanêt
herinayene	satın almak	to buy	xariden	kırin	kırin
esto	var	available	hest	heye	heye
masayene	şişmek	to swell	Amasadan	perçıftın
bermayene	ağlamak	to cry	gerye kerden	gırin/gıriyan	gırin
şımıtenene	içmek	to drink	aşamiten	vexwarın/vexwartın	xwardınewe
mı rê	bana	to me	beraye men/beram	jı mın ra/jı bo mın	bo mın/bom
to rê	sana	to you	beraye tu/berat	jı te ra/jı bo te	bo to/bot
şıma rê	size	to you	baraye şuma/beratan	jı we ra/jı bo we	bo êwe/botan
ma rê	bize	to us	baraye ma/beraman	jı me ra/jı bo me	bo ême/boman
biya!	Getir!	Bring!	bavar!	bine!	bıhêne!
Ewro tı çıturiya?	Bugün nasılsın?	How are you today?	Emruz to çetori?	İroj tu çawani? (diğer yöreler: çıtoni? çıngi? çerri?)	emro to çonit?
waştene	istemek	to want	xâsten	xwastın	xwastın
mardene	saymak	to count	Şamorden	hêjmartın	hêjmardın
Namê şıma çıyo?	Adınız nedir?	What is your name?	Name şoma çist?	Nave we çıye?	Nawi êwa çiye/Nawtan çiye?
raresnayene	yetiştirmek	bring up	resaden
gırewtene	almak	take	gireften	gırtın	gırtın
kerdene	yapmak, etmek	do	kerden	kırın	kırdın
merdım	adam, insan	people	merdum	merıv	merdım
estor	at	horse	asp/astar	esp/hesp	esp
engure	üzüm	grape	engur	tırı	tıre
ardene	getirmek	bring	averden	anin	hênan/awırdın
homa	tanrı	god/deity	xoda	xwade/xwede	xwa, xwade
engışte	parmak	finger	angoşt	tıli	engust, pence
mase	balık	fish	mahi	masi	masi
tari	karanlık	dark	tarîk	tari	tari
vızêr	dün	yesterday	dirouz	doho	dwênê
waşti	sözlü/nişanlı	fiance	nâm-zad	dergist	desgir
awe	su	water	âb	av	aw
xoz	domuz	pig	xok		beraz

Zaza edebiyatı

Tarihte, Zazaca hakkında ilk metinler, bilimsel Alevilik üzerine İsa Beg bin Ali, tarafından yazılmış Zazaca el yazmasıdır. Bu el yazması Osmanlılar tarafından yazmalarda kullanılan, Nesih yazı tipinde yazılmıştır. El yazmasının birinci bölümünün birinci sayfasında tarih olarak, Hicri 1212 tarihi yazılmış olup Miladi olarak 1798 yılına tekabül etmektedir.

Osmanlı-Rus (Kırım Savaşı) sonucunda esir düşen Zaza kökenli askerler arasında dolaşarak araştırma ve derlemeler yapan dilbilimci Peter Lerch 1857 yılında Petersburg’da bunları yayınlamıştır. Daha sonraki tarihlerde A. V. Le Coq gibi bazı dilbilimciler tarafından da bazı Zazaca metinler derlenmiştir.

Zazaca yazılmış ve klasik Zazaca edebiyatının başlangıcı sayılabilecek ilk kitap Ahmedê Xasî tarafından yazılan ve 1899'da Diyarbakır'da yayınlanan "Mewlid" eseridir. Zazaca yayınlanmış ikinci kitap da yine "Biyîşa Pêxamberî" isimli bir mevlid olup, Osman Efendiyo Babij tarafından 1903 yılında yazılmış, ancak 1933'te Şam'da Kürt dilbilimci Celadet Bedirxan tarafından yayınlanmıştır. Zazaca yazılmış üçüncü kitaplar 1947-1948 yıllarında Muhammedê Şêx Ensarî tarafından yazılmış olan Raro Raşt ve Me'lumatê Dînîye isimli akaid ve fıkıh alanında yazılmış iki manzum eser olup, bu kitaplar Bilal Zilan'ın hazırladığı bir yüksek lisans tezi ile ilk defa gün yüzüne çıkarılmıştır. Diyarbakır'ın Hani ilçesinden, Mela Mehmedê Nêribî'nin (Mehmet Demirbaş) da 1975 yılında yazmaya başladığı ve 2005 yılında tamamladığı Zazaca şiir ve kasidelerden oluşan bir divanı mevcuttur. El yazması olan divan 300 sayfadan oluşmaktadır. Klasik Zaza edebiyatı, temelde klasik Kurmancî edebiyatının etkisinde gelişmiştir.

1963'te "Kürtçe-Türkçe Gazete" şiarıyla yayına başlayan ve ismi de Zazaca olan Roja Newé (Türkçe anlamı: Yeni Gün) gazetesinde yayınlanan iki Zazaca derleme metniyle, Zazaca metinler ilk defa bir gazetede yayınlanmış oldu. Sonraki süreçte, Özgürlük Yolu/Riya Azadî, Roja Welat ve Devrimci Demokrat Gençlik gibi dergi ve gazetelerde bazı Zazaca metinler yayınlanmıştır. Bu metinler daha çok folklorik ürünlerdir.

Modern Zazaca edebiyatının başlangıcı 1979'dan itibaren Tirêj dergisinde yayınlanan Zazaca edebi ürünler sayılmaktadır. İlk Zazaca öykü dilbilimci yazar Malmîsanij tarafından Tîrêj dergisi'nin 2. sayısında yayımlanan "Engıştê Kejê" (Türkçe anlamı: Kejê'nin parmakları) isimli hikâyedir.

Zazaca edebiyatının asıl gelişmesi ise 1980 sonrası Avrupa'ya göç eden Zazalar tarafından çıkarılan dergiler ve yazılan kitaplar ile başlamıştır. Bu dönemde Türkiye ve Avrupa'da birçok dergi çıkarılmıştır. Tamamı Zazaca çıkan Kormışkan, Tija Sodıri, Vate, Miraz, Şewçila, Ma, Ewro, Piltane ve Vir dergilerinin yanı sıra, ağırlıklı olarak Zazaca çıkan Piya, Ayre, Ware, ZazaPress, Pir, Raştiye, Raya Zazaistani, Vengê Zazaistani, Zazaki, Zerq, Desmala Sure, Waxt, Çıme gibi Zazaca dergiler yayımlanmıştır. Bu dergilerden Vate ve Vir dergileri hâlen yayınını sürdürmektedir. NewePel gazetesi de tümüyle Zazaca yayımlanan ilk gazete olarak (2011-2017 arası), çoğu yeni yazarlara ait çeşitli edebi ürünlere yer vermiştir. İstanbul'da Tij Yayınları ve Vate Yayınevi tarafından Zazaca kitaplar yayınlanmaktadır. 2012'de Diyarbakır'da kurulan Roşna Yayınları da şimdiye kadar 60'ın üzerinde Zazaca kitap yayınlamıştır. Yayınlanan kitaplar arasında birçok şiir, hikâye ve roman gibi edebi ürünler bulunmaktadır. Zazaca öyküde Roşan Lezgin, romanda ise Deniz Gündüz'ün ismi öne çıkmaktadır.

Zazaca yazıya geç geçirildiği için sözlü edebiyatı oldukça zengindir. Zazacada deyr (türkü), kılam (şarkı), dêse (ilahi), şanke (fabl), hêkati (öykü), qesê werênan (atasözleri ve deyimler) gibi sözlü edebiyat ürünleri oldukça fazladır.

Zazacanın TV-radyo yayınları ve sinemada kullanımı

2004'te yapılan AB uyum paketlerinden sonra, TRT Pazartesi günleri otuz dakikalık Zazaca yayın yapmaktaydı. TRT-6'nın kurulmasından sonra Türkiye'de devlet eliyle başlayan Kürtçe yayıncılıkla, Zazaca haber başta olmak üzere birçok Zazaca program bu kanalda yayınlanmaya başlandı. 2021 yılında Zaza Federasyonu tarafından Türksat uydusunda da yer alan Zazaca dilinde yayın yapan Zaza TV kanalı yayın hayatına başladı.

Ayrıca Yol TV, Su TV, TV10 gibi Alevi televizyonlarında Zazaca müziğe ve programlara yer verilmektedir. İlk Kürtçe kanal olan Med TV'den bu yana Kürt kanallarında Zazaca müzik ve programların yer aldığı görülmektedir. Nûçe TV, Gün TV, Rehber TV gibi kanallarda da Zazaca programlar bulunmaktadır. 2015 yılında açılan Zarok TV adlı çocuk kanalı bazı programlar dışında tüm çizgi filmlerde Kurmancca'nın yanında Zazaca da yayın yapmaktadır. 21 Mart 2016 itibarıyla ağırlıklı olarak Zazaca yayın yapmaya başlayan Jiyan TV, Türkiye'de Zazaca ağırlıklı yayın yapan ilk TV sayılmaktadır. Uzun ömürlü olmayan bu TV aynı yıl ilan edilen OHAL kapsamında kapatıldı.

Yılmaz Güney'in Duvar (1983) filmi, tarihte Zazacanın sinemada kullanıldığı ilk film olması nedeniyle önemlidir. Mahsun Kırmızıgül de Beyaz Melek (2007) ve Mucize (2015) isimli filmlerinde Zazaca diyaloglara yer vermiştir. Kürt sineması kapsamında değerlendirilen Nuray Şahin'in Tüyü Takip Et/Perre Dıma So, 2004, Aynur Saray'ın Zara (2009), Kazım Öz'ün Zer (2017) isimli çok dilli uzun metraj filmlerinde bazı Zazaca (Kırmancki) sahnelere de yer verilmiştir.

Hinar Salem'in My Sweet Pepper Land (2013) filmi Kurmancca, Soranca ve Zazaca (Kırmancki) olarak çekilmiş çeşitli uluslararası film festivallerinden ödüller almıştır. Mehmet Ali Konar'ın Hewno Bêreng (Renksiz Rüya) isimli filmi ise Zazaca (Kırdki) ağırlıklı çekilmiş uzun metrajlı bir film olup, Kurmancca diyaloglara da yer verilmiştir. Film, 29. Ankara Uluslararası Film Festivali’nde (19-29 Nisan 2018) En İyi Film, En İyi Erkek Oyuncu, Onat Kutlar En İyi Senaryo, En İyi Görüntü Yönetmeni, En İyi Özgün Müzik, SİYAD En İyi Film Ödülü olmak üzere 6 dalda birden ödül alırken; 37. Uluslararası İstanbul Film Festivali'nde (6-17 Nisan 2018) ise mansiyon ödülü aldı.

Fahrettin Ozdemir'in Kekê (2011) isimli amatör filmi ile Lütfü İrdem'in Pîrebok (2019) adlı gösterimi yapılmamış filmi ise tamamen Zazaca çekilmiş uzun metrajlı filmlerdir.

Mehmet Ali Konar'ın Baba (2010) isimli filmi Zazaca ilk kısa film olarak kabul edilmekte olup, Roşan Lezgin'in bir hikayesinden sinemeya uyarlanmıştır. Kamer Erdogan'ın Sipe (2012), Yücel Yavuz'un General (2012), Çetin Baskın'in Geyrayîş (2012), Gökhan Tunç'un Zimisto Bivejîyo (2013) ile Zimisto Vêrd Ra (2017), Caner Canerik'in Vilika Kowu (2015), Sedat Barış'ın Pîyê Min Toz Şeker (2016), lütfü Erdem'in Cênîya Nêeysayî (2016) ile Fotografkêş (2018) ve Burhan Ateş'in Vîr (Bellek, 2017) adlı filmleri tamamen Zazaca çekilmiş diğer kısa filmlerdir. "Vîr" filmi Belçika’da düzenlenen “Move Me Film Festivali”nde “Uluslararası En İyi Kısa Film” ödülüne layık görülmüştür.

Caner Canerik tarafından çekilen Was (Ot, 2006), Sayd (2007), Pheti (2007), Pirde Sur (2008), Muya Şha (2009) Bava Duzgin (2009), Raa Haq (2009), Bertij (2010), Muxtar (2014), Gulsosin (2015), Sîpela (2016) isimli belgesel filmler de Zazaca (Kırmancki) ağırlıklıdır. Veli Kahraman tarafından çekilen Zazaca ağırlıklı 2012 yapımı Ana Dilim Nerede (Zonê Ma Koti Yo) filmi 31. Uluslararası İstanbul Film Festivali, 34. Moskova Film Festivali başta olmak üzere birçok yarışmada aday gösterilmiş ve ödüller almıştır. Piran Baydemir tarafından çekilen Fecîra isimli Zazaca (Kırmancki) belgesel 50. Uluslararası Antalya Altın Portakal Film Festivali'nde (4-11 Ekim 2013) en iyi belgesel ödülünü almıştır. Pîran Baydemîr'in Yo Roj Di (2010) ve Rezon Se[r] (2012) ve Ozan Munzur'un Jiare (Ziyaret, 2010) isimli kısa filmleri de belgesel tarzında çekilmiştir.

Zazaca üzerine yapılan bilimsel çalışmalar

• Lerch, Peter I. (1857/58): Forschungen über die Kurden und die Iranischen Nordchaldäer. St. Petersburg 14 Eylül 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Müller, Friedrich (1865): Beiträge zur Kenntniss der neupersischen Dialekte: Zaza-Dialekt der Kurdensprache (Aus dem November-Hefte des Jahrganges 1864 der Sitzungsberichte der phil.-hist. Classe der kais. Akademie der Wissenschaften, XLVIII. Bd., besonders abgedruckt), cîld: 3
• Von Le Coq, Albert (1903), Kurdische Texte I 14 Eylül 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.-II, Reichsdruckerei, Berlin
• Mann, Oskar - Hadank, Karl 1932: Die Mundarten der Zaza, hauptsächlich aus Siverek und Kor. Leipzig.
• Kurdoev, Kanat Kalashevich (1977), Ḥālatakānī jins u bīnāy barkār la zāzādā: On gender and number in the Zaza dialect of Kurdish, Tercüme: Azīz Ibrāhīm, Chāpkhānay Kōrī Zānyārī Kurd, Baghdad 1977.
• Lynn Todd, Terry. (1985) " A Grammar of Dimili " 30 Mart 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. University of Michigan
• Asatrian, Garnik. S./Gevorgian, N. Kh. (1988): " Zaza Miscellany: Notes on some religious customs and institutions." In: Hommage et Opera Minora(Acta Iranica). Volume XII. Leiden
• Sandonato, M. (1994): Zazaki Typological studies innegation, eds. Peter Kahrel, René van den Berg. S. (125-142.) Amsterdam
• Jost, Gippert. (1996) "Zazacanın Tarihsel Gelişimi" 7 Mart 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Frankfurt University
• C.M. Jacobson (1993): Rastnustena Zonê Ma - Handbuch, für die Rechtschreibung der Zaza-Sprache. Verlag für Kultur und Wissenschaft, Bonn
• C.M. Jacobson (1997): Zazaca okuma yazma el kitabi. Verlag für Kultur und Wissenschaft, Bonn.
• Ayyoubi, K. Rakhmanovich & Smirnova, Iraida A./Ed. Yusupova, Zare Aliyevna (1998), The zaza dialect of the Kurdish Language (Dersim), Moscow: Center for Kurdish Studies, 102 r. (И.А.Смирнова, К.Р.Эйюби. Курдский диалект заза /Отв. ред. З. А. Юсупова. М.: Центр курдских исследований, 1998. 102 с.)
• Paul, Ludwig. (1998) "The Position of Zazaki Among West Iranian languages" 9 Nisan 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. University of Hamburg
• J. Kenstowicz, Michael (2004), Studies in Zazaki Grammar, MITWPL.
• Ann Walter, Mary (2004), "Vowel Adaptation in Zazaki", Workshop on theoretical approaches to language contact 27th Generative Linguistics in the Old World, Selanik, 18-21 April 2004
• Gajewski, Jon. (2004) "Evidentiality in Zazaki" 9 Temmuz 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Massachusetts Institute of Technology
• Larson, Richard. and Hiroko, Yamakido. (2006) "Zazaki as Double Case-Marking" 3 Eylül 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Stony Brook University
• Gippert, Jost (2007-2008): Zur dialektalen, Stellung des Zazaki: Die Sprache Zeitschrift für Sprachwissenschaft. Wiesbaden
• Aygen, Gülşat (2010). Zazaki/Kirmanckî Kurdish. Volume 479 of Languages of the World. Lincom Europa.

Okuma listesi

• Blau, Gurani et Zaza in R. Schmitt, ed., Compendium Linguarum Iranicarum, Wiesbaden, 1989, 3-88226-413-6, pp. 336–40 (About Daylamite origin of Zaza-Guranis)
• Gajewski, Jon. (2004) "Zazaki Notes" Massachusetts Institute of Technology.
• Gippert, Jost. (1996) "Historical Development of Zazaki" University of Frankfurt
• Haig, Geoffrey & Öpengin, Ergin. (2014). "Introduction to Special Issue: Kurdish - A critical research overview 1 Mayıs 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.". Kurdish Studies 1 Mayıs 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Volume: 2, No: 2, pp. 99–122 (University of Bamberg, Germany)
• Larson, Richard. and Yamakido, Hiroko. (2006) "Zazaki as Double Case-Marking" 3 Eylül 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Stony Brook University and University of Arizona.
• Lynn Todd, Terry. (1985) "A Grammar of Dimili" University of Michigan
• Extra, Guus. and Gorter Durk. (2001) The Other Languages of Europe.
• Raymond Gordon, Jr. (2005) Editor. Ethnologue: Languages of the World. Fifteenth Edition. (Zazacanın Sınıflandırılması)
• Paul, Ludwig. (1998) "The Position of Zazaki Among West Iranian languages" 9 Nisan 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. University of Hamburg (Zazacanın Sınıflandırılması)
• Paul, Ludwig: Zazaki - Versuch einer Dialektologie. Reichert Verlag, 1998, Wiesbaden.
• Werner, Brigitte. (2007) "Features of Bilingualism in the Zaza Community" 29 Aralık 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Marburg, Germany
• Arslan, İlyas. 2016. Verbfunktionalität und Ergativität in der Zaza-Sprache 2 Aralık 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Dissertation, Universität Düsseldorf.
• Grûba Xebate ya Vateyî, Rastnuştişê Kirmanckî (Zazakî), Vate yayınları, İstanbul 2005
• Mesut Keskin, Zur dialektalen Gliederung des Zazaki. Magisterarbeit, Frankfurt 2008. 19 Temmuz 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.

Dış bağlantılar

Vikipedi

Özgür Ansiklopedi Vikipedi'nin Zazaca (diq) sürümü

Wikimedia Incubator

Wikimedia Incubator'de Zazaca Vikisözlük deneme projesi bulunmaktadır.

• http://www.zazaki.de 25 Şubat 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Zazas and Zazaki. (Zaza Edebiyatı)
• http://www.zazaki.net/ 1 Ağustos 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Modern Kırmancca (Zazaca) Edebiyatı