Karaçay-Balkarca
| Karaçay-Balkarca | |
|---|---|
| Davluca | |
| Къарачай-Малкъар тил (Qaraçay-Malqar til) | |
| Ana dili olanlar | Rusya |
| Bölge | Kabardino-Balkarya, Karaçay-Çerkesya, Afyonkarahisar |
| Etnisite | Karaçaylar, Balkarlar |
| Konuşan sayısı | 310.000 (2010) |
| Dil ailesi | Türkî
|
| Diyalektler | Karaçayca
Balkarca
|
| Yazı sistemi | Kiril alfabesi (eskiden Arap ve Latin) |
| Resmî durumu | |
| Resmî dil |  Karaçay-Çerkesya Kabardino-Balkarya |
| Dil kodları | |
| ISO 639-2 | krc |
| ISO 639-3 | krc |
 | |
| Bu sayfa UFA fonetik Unicode semboller içerir. Doğru bir görüntüleme desteğiniz bulunmadığı takdirde, soru işaretleri, kutular veya diğer Unicode karakterleri görebilirsiniz. IPA sembolleri ile ilgili rehberi okumak için, bakınız Yardım:IPA. | |
Karaçay-Balkarca (Karaçay-Balkarca: Къарачай-Малкъар тил, romanize: Qaraçay-Malqar til), Karaçay-Malkarca ya da Davluca, Kuzey Kafkasya'da yaşayan Karaçaylar ve Balkarların konuştukları dil. İki halkın dilleri birbirine çok yakın olduğu için ortak bir adla adlandırılmaktadır.
Karaçay-Balkarca, Türk dillerinin Kıpçak grubuna bağlıdır. Karaçayca, çoğunluğu Karaçay-Çerkesya'da yaşayan Karaçayların lehçesidir. Balkarca konuşan Balkarların çoğunluğu ise Kabardino-Balkarya'da yaşar. Bu bölgelerin haricinde Avrupa Rusyası'ndan göçen göçmenler dolayısıyla Afyonkarahisar'da da yoğun bir Karaçay-Balkarca konuşan kitle bulunmaktadır.
Tarihçe
[değiştir | kaynağı değiştir]Karaçay ve Balkarlar, günümüzde Rusya'nın güneyinde yer alan Kuzey Kafkasya'daki Karaçay-Çerkesya ve Kabardino-Balkarya adlı iki özerk cumhuriyette yaşamaktadırlar. Kafkasya'nın Orta Kafkaslar olarak adlandırılan merkezî bölümünde, Kafkasların en yüksek dağı olan Elbruz Dağı ve çevresindeki yüksek dağlık arazide, Kuban Nehri'nin kaynak havzasındaki vadilerde hayatlarını sürdürmekte olan Karaçay-Balkar Türklerinin etnik kökenleri tarih boyunca bu bölgede hâkimiyet kurmuş olan İskitlere kadar dayandırılmaktadır. 4. yüzyılda Kafkasların kuzeyine gelen Hunların, Kuban Nehri boylarında yaşayan Kafkas kavimlerini boyundurukları altına aldıkları bilinmektedir. Hunların bir kabilesini oluşturan Ön Bulgarların Kafkasya'da Kuban Nehri boylarına yerleşerek burada hâkimiyet kurmaları ile birlikte günümüzdeki Karaçay-Balkar halkının etnik kökeninin temelinin Kafkasya'da atılmış olduğu kabul edilmektedir. Son yıllarda Kafkasya'nın Karaçay-Balkar bölgesinde ortaya çıkarılan runik harfli yazıtların dilinin çözülmesi Karaçay-Balkar halkının etnik kökeni ile ilgili birçok sorunun aydınlatılmasına yardımcı olmuştur. Tuna Bulgarcası ile yazıldıkları ispatlanan bu yazıtların Karaçay-Balkar Türklerinin atalarını meydana getiren Hun-Bulgar Türklerine ait olduklarının ortaya konulması, Karaçay-Balkarcanın kökeni konusuna da açıklık getirmiştir. Bugün Karaçay-Balkarcada yaşamakta olan bürtük, çum, eger, qavra, keli, kürüç gibi kelimelerin Tuna Bulgarcası döneminden kaldığı bilinmektedir.
Dilbilim araştırmaları Karaçay-Balkarcanın ana çizgileri ile tipik bir Kıpçak grubu üyesi olduğunu ortaya koymaktadır. Karaçay-Balkarca, Türk dillerinin Kıpçak kolunun Kafkasya'daki güney bölümünü meydana getirir. Sovyet Türkologlarından Aleksandr Samoyloviç'in 1922 yılında yayımlanan Nekotorie dopolneniya k klassifikatsi turetskih yazıkov (Некоторые дополнения к классификаци турецких языков) adlı eserindeki Türk lehçeleri sınıflamasına göre Karaçay-Balkarca, Türk lehçelerinin z kolunun y bölümünün tav, bol-, kalgan grubuna girer. Buna göre Karaçay-Balkarcada eski Türkçe azak/adak yerine ayak, tag (dağ) yerine tav, olmak yerine bolmak, kalan yerine kalgan biçimleri kullanılır. Bunlardan başka Karaçay-Balkarcada ben yerine men biçiminin kullanılması, kelime başında y- sesinin c- sesine dönüşmesi de Kıpçakçanın özellikleridir.
Karaçay-Balkarlılar dillerini Tav til (dağ dili) ya da Tavça (dağca) biçimlerinde adlandırırlar. Karaçay-Balkarca, tarihî gelişimi içerisinde iki önemli ağza ayrılmıştır. Bunlar ilk bakışta sanıldığı gibi Karaçay ve Balkar lehçeleri değildir. Çünkü Karaçay bölgesinde ve Balkar topraklarının Bashan, Çegem vadilerinde konuşulan dil birbirinden farklı olmayıp Karaçay-Balkar halkının %90'ı tarafından konuşulan bu lehçe, Karaçay-Balkar yazı dilini meydana getirir. İkinci ağız ise Balkar bölgesinin Çerek vadisinde konuşulan Çerek diyalektidir. Holam ve Bızıngı vadilerinde konuşulan dil de Çerek ağzının etkisi altındadır.
Alfabe
[değiştir | kaynağı değiştir]İslam'ın 17. yüzyıl sonları gibi oldukça geç bir tarihte Karaçay-Balkarlılar tarafından kabul edilmesi sebebiyle Arap harflerine dayalı alfabenin Karaçay-Balkar Türkleri tarafından öğrenilip kullanılması da gecikmiştir. 18. yüzyıl sonları ile 19. yüzyıl başlarında Küçük Bayramuk ve Yusuf Haçir gibi ilk din adamlarının Karaçay-Balkar halkına İslam'ı öğretmek amacıyla Arap harfleriyle yazdıkları dinî manzumeler, Karaçay-Balkar yazılı edebiyatının başlangıcını oluşturduğu gibi Arap harflerine dayalı Karaçay-Balkar alfabesinin de ilk adımlarını teşkil etmektedir. 1859 yılında doğan Kâzim Meçi'nin Arap harfleriyle Karaçay-Balkarca olarak kaleme aldığı eserleri aynı zamanda Arap harflerine dayalı Karaçay-Balkar alfabesinin gelişmesine ve halk tarafından benimsenmesine de yardımcı olmuştur. İsmail Akbay'ın 1916 yılında Tiflis'te yayımladığı Ana Til adlı eseri Karaçay-Balkarcada Arap harfleriyle basılmış ilk matbu eserlerdendir. 1916-1924 yılları arasında Arap harflerine dayalı alfabeyi kullanan Karaçay-Balkarlılar, 1924-1937 yılları arasında Karaçay-Balkarca için düzenlenmiş Latin alfabesini kullanmışlardır. 1938 yılında Kiril harflerine dayalı Karaçay-Balkar alfabesini kullanmaya başlayan Karaçay-Balkar Türklerinin bu alfabelerinde de 1966 yılında birtakım değişiklikler yapılarak son şekli verilmiştir.
| Karaçay-Balkar Arap alfabesi (1916-1924) | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Harf | ﺍ | ﺏ | پ | ت | ج | چ | خ | د | ر | ز | ژ | س | ش | غ | ف | ق | ك | گ | ك | ل | م | ن | ھ | و | ۉ | ﯜ | ۆ | ه | ى | ى | ې | ||||||||||||
| Ses | a | b | p | t | c | ç | h | d | r | z | j | s | ş | ğ | f | q | k | g | ŋ | l | m | n | h | u | ü | o | ö | e | i | y | ı | ||||||||||||
| Karaçay-Balkar Latin alfabesi (1924-1937) | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Harf | Aa | Bв | Çç | Cc | Dd | Ee | Ff | Gg | Ƣƣ | Xx | Ьь | İi | Ƶƶ | Kk | Ll | Mm | Nn | Ꞑꞑ | Oo | Ɵɵ | Pp | Rr | Ss | Şş | Tt | Uu | Yy | Vv | Jj | Zz | |||||||||||||
| Ses | a | b | c | ç | d | e | f | g | ğ | h | ı | i | j | k | q | l | m | n | ŋ | o | ö | p | r | s | ş | t | u | ü | v | y | z | ||||||||||||
| Karaçay-Balkar Kiril alfabesi (1937-günümüz) | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Harf | Aa | Бб | Вв | Гг | Гъгъ | Дд | Дждж | Ее | Ёё | Жж | Зз | Ии | Йй | Кк | Къкъ | Лл | Мм | Нн | Нънъ/ Нгнг |
Оо | Пп | Рр | Сс | Тт | Уу | Ўў | Фф | Хх | Цц | Чч | Шш | Ыы | Ээ | Юю | Яя | ||||||||||||
| Ses | a | b | v | g | ğ | d | c | ye | ö | j | z | i | y | k | q | l | m | n | ŋ | o | p | r | s | t | u | w | f | h | ts | ç | ş | ı | e | ü/yu | ya | ||||||||||||
Kabardey-Balkar'da ж yerine дж yazarken Karaçay-Çerkesya'da нг yerine нъ bulunur. Bazı baskılarda, özellikle Sovyet döneminde, /w/ sesi için у́ veya ў harfi kullanılır.
Yazılış özellikleri
[değiştir | kaynağı değiştir]
Karaçay-Balkar alfabesindeki Вв (v) harfi yalnızca Rusçadan geçen kelimelerde kullanılan diş-dudak ünsüzü /v/ sesini karşılar: Вaгoн (vagon), Зaвoд (zavod) gibi. Гг harfi ile Кк harfiyse ön damak ünsüzü /g/ ve /k/ seslerini karşılarken ГЪгъ ve КЪкъ harfleri arka damak ünsüzü /ğ/ ve /q/ seslerini karşılar: кeлгeн (kelgen), къaлгъaн (qalġan) gibi.
ДЖдж harfi Karaçay alfabesinde /c/ sesini karşılar. Bu harf, Balkar alfabesinde 1970'lere kadar yer alırken yerini /j/ sesini karşılayan Жж harfine bırakmıştır. Böylece Karaçay-Balkar lehçesinin Karaçay ve Balkar dilleri biçiminde bölünmesi amaçlanmış ve Balkar imlasında /j/ sesi hâkim kılınmıştır.
Karaçay-Balkar alfabesinde Уу harfi günümüz imlasında hem /u/, hem de çift dudak ünsüzü /v/ (w) seslerini karşılamaktadır. 1970'li yıllara kadar çift dudak ünsüzü /v/ (w) sesi için Ўў harfi kullanılmaktayken imlayı karıştırmak pahasına bu harf alfabeden çıkarılmıştır. Bugün /u/ ve /v/ (w) sesleri için aynı harf kullanılmaktadır.
Karaçay-Balkar alfabesinde Ээ harfi söz başındaki /e/ ünlüsünü yazmak için kullanılır. Söz içinde bu ses /e/ harfi ile gösterilir: Элбeр (elber), Эгeч (egeç), Эмeн (emen) gibi.
Karaçay-Balkar alfabesinde Юю harfi /ü/ sesini karşılar: Юйлю (üylü), Юзюмдю (üzümdü), Юзюк (üzük) gibi. Ancak /o/ ve /u/ seslerinden sonra yazıldığında bu harf /-yu/ hecesini karşılar: боюнчакъ (boyunçaq), тоюм (toyum), уюкъ (uyuq), уютхуч (uyuthuç) gibi.
Karaçay-Balkar alfabesinde Яя harfi /-ya/ hecesini karşılar: джаякъ (cayaq), бояу (boyav), джая (caya), къоян (qoyan) gibi.
Bazı kelimelerin yazılışında Яя harfinin /â/ sesini karşıladığı görülmektedir: кямар (kâmar), некях (nekâh), гяхиник (gâhinik), мекям (mekâm) gibi.
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]
- Bayramkullanı, A. M.; Orusbiylanı, İ. H. M. (1970). Qaraçay-Malqar Tilni Grammatikası (Rusça). Çerkessk.
- Bayramkullanı, A. M.; Orusbiylanı, İ. H. M. (1985). Qaraçay Til (Rusça). Çerkessk.
- Goçiyeva, S. A.; Süyünçev, H. İ., (Ed.) (1989). Qaraçay-Malqar Orus Sözlük: Karaçayevo-Balkarsko, Russkiy, Slovar (Rusça). Moskova.
- Orusbiylanı, İ. H. M.; Süyünçev, H. İ. (1964). Qaraçay-Malqar Tilni Orfografiyası (Rusça). Stavropol.
- Tavkul, Ufuk (2000). Karaçay-Malkar Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. ISBN 9789751613516.
- Tavkul, Ufuk (2007). "Karaçay-Malkar Türkçesi". Ercilasun, Ahmet Bican (Ed.). Türk Lehçeleri Grameri. Ankara: Akçağ Yayınları. ss. 883-938. ISBN 9789753388856.
İşbu madde Ufuk Yavkul tarafından CC BY-SA 3.0 lisansı altında yayımlanan metin içermektedir.
