İçeriğe atla

2015 Rus Suhoy Su-24 uçağının düşürülmesi

Vikipedi, özgür ansiklopedi
2015 Rus Suhoy Su-24 uçağının düşürülmesi
Suriye İç Savaşı ve Lazkiye Taarruzu (2015-16)

Suhoy Su-24M tipi düşürülen uçak Hmeymim Hava Üssü'nde. 7 Kasım 2015
Tarih24 Kasım 2015
Bölge
Suriye-Türkiye sınırı
Sebep Sınır ihlâli
Sonuç  • Türkiye, Rusya uçağını düşürdü
 • Rusya, Türkiye ile tüm askeri temaslarını askıya aldı
 • Muhalifler 2 Rus askerini öldürdü, 1 Rus helikopterini düşürdü
Taraflar

Türkiye Türkiye

SMDK

Rusya Rusya

Güçler

 • 2 F-16

 • BGM-71 TOW		  • 2 Suhoy Su-24M
 • 2 Mil Mi-8
Kayıplar
 • 1 Suhoy Su-24M
 • 1 Mil Mi-8
 • 2 Rus askeri öldürüldü
2 sivil Türk vatandaşı yaralandı.[2] 1 Rus askeri kurtarıldı.[3]

2015 Rus Su-24 uçağının düşürülmesi, 24 Kasım 2015 tarihinde Rusya Hava Kuvvetleri'ne ait Suhoy Su-24 tipi uçağın sınır ihlali gerçekleştirmesinden dolayı Türk Hava Kuvvetleri tarafından düşürülmesi olayıdır. Aynı zamanda 1950'li yıllardan beri ve Soğuk Savaş süreci sonrası ilk kez bir NATO üyesi ülke tarafından doğrudan Rus uçağı düşürüldü.[4] Rusya, Suriye İç Savaşı'na müdahil olduğundan beri ilk ciddi kaybını bu olay neticesinde yaşadı.[5]

Türk Silahlı Kuvvetleri Genelkurmay Başkanlığı'nın yaptığı açıklamaya göre Türk hava sahasını ihlal eden uçak, beş dakika içerisinde on defa uyarılmasına rağmen sınır ihlaline son vermeyince angajman kuralları gereği iki Türk F-16 uçağı tarafından vuruldu.[6] Uçak, Suriye Türkmen Ordusu'nun kontrolündeki Bayırbucak bölgesine düştü.[7] Uçaktaki iki pilot paraşüt ile atlamasına rağmen, pilotlardan biri Suriye Türkmen Ordusu'na bağlı 10. Tümen tarafından ölü olarak ele geçirildi.[8] Diğer pilot sağ olarak Lazkiye'deki Rus üssüne ulaştırıldı.[3] Helikopterle pilotları arama sırasında muhalifler tarafından bir helikopter düşürüldü ve bir Rus deniz piyadesi vuruldu.[9] Düşen uçağın parçalarının etrafa savrulmasından dolayı Hatay'ın Yayladağı ilçesinde de iki Türk vatandaşının yaralanmasına sebebiyet verdi.[2] Rusya Savunma Bakanlığı ise uçağın Türk hava sahasını ihlal etmediği iddiasında bulundu.[10] ABD öncülüğünde IŞİD'e karşı yapılan Doğal Kararlılık Operasyonu'nun Sözcüsü Albay Steve Warren ise Rus uçağının sınır ihlaline karşı on defa uyarıldığını doğruladı.[11] NATO ise ellerindeki verilerin Rus uçağının Türk hava sahasını ihlâl ettiği yönünde olduğunu açıkladı.[12]

Arka planı

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ana maddeler: Suriye İç Savaşı, Lazkiye Taarruzu (2015-16), Suriye İç Savaşı'nda Türkiye'nin tutumu ve Suriye İç Savaşı'nda Rusya'nın askerî müdahalesi

22 Haziran 2012 tarihinde Suriye tarafından ihtar yapılmadan Türk Hava Kuvvetleri'ne ait RF-4E Phantom keşif uçağı düşürüldü.[13] Olay çerçevesinde Türk Silahlı Kuvvetleri, Suriye'ye karşı angajman kurallarını değiştirdi ve Suriye sınırı boyunca askeri hazırlık yaptı.[14] Yeni angajman kuralları gereği, Suriye tarafından sınıra yaklaşan her askeri unsur tehdit olarak değerlendirilerek askeri hedef muamelesi görmeye başladı.[15]

Rusya, Suriye İç Savaşı'na doğrudan müdahil olan birkaç ülkeden biri olmakla birlikte, 30 Eylül 2015 tarihinden itibaren Suriye'de Esad hükûmetinin yanında, IŞİD ve hükûmet karşıtı gruplara karşı hava saldırısına başladı. Rusya'nın Esad hükûmeti yanında Suriye'de operasyonlara başlaması ile uçakları birçok defa Türk hava sahasını ihlâl etti. Ekim 2015'in başlarında beri Türkiye ve NATO, Rusya'yı Türk hava sahasını ihlal etmemesi için uyardı.[16] Yaklaşık iki aydan beri beş defa sınır ihlâli konusunda Rus makamları uyarıldı.[17] En son ikaz 15 Ekim 2015 tarihinde Türkiye Genelkurmay Başkanlığı Karargahı'nda gerçekleştirildi. Dokuz kişilik Rus heyeti ile on iki kişilik Türk heyeti toplandı. Rus heyetine "altı çizilerek angajman kurallarının en sıkı şekilde uygulanacağı" söylendi.[18] NATO Genel Sekreteri Jens Stoltenberg, bu sınır ihlâlleri için "pek kaza gibi durmadığını" ve "bir ülkenin hava sahasının ihlal edilmesi kabul edilemeyeceğini" söyledi. "Türkiye'nin hava sahasının aynı zamanda NATO'nun hava sahası" olduğunu belirtti.[19]

Kasım 2015'in ortalarında ise Türkiye, Bayırbucak bölgesinde Rusya'nın sivil Türkmen köylerine karşı girişilen hava saldırılarına tepki gösterdi. Bunun için Rusya Federasyonu'nun Ankara Büyükelçisi Andrey Karlov, Türkiye Dışişleri Bakanlığı'na çağrıldı. Bu çatışmalar sonucunda yeni sığınmacıların Türkiye'ye akın etmek isteyeceğini, en başta bunun sınır güvenliği konusunda sorunlar çıkaracağı söylendi. Bunun terörle mücadele olmadığı ve sivil Türkmen köylerinin bombalandığı, Rusya'nın bu tutuma devam etmesi durumunda ciddi sonuçlar doğabileceği ve bir an önce operasyona son verilmesi istendi.[20] Türkiye hükûmeti, Esad hükûmetinin Bayırbucak Türkmenlerine yönelik saldırılarını durdurması ve Rus uçaklarının bombardımanının sona ermesi için Birleşmiş Milletler'e başvurdu. Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi'ne Türkmenlere yapılan saldırının değerlendirilmesi için toplanma çağrısı yapıldı.[21] Son üç gün içerisinde Suriye hükûmeti ve hükûmet karşıtı güçler arasındaki çatışmalar nedeniyle yaklaşık 2000 insan bölgeden ayrılmak zorunda kaldı. Rus hükûmeti ise bölgede IŞİD ve IŞİD destekçisi gruplar olduğunu iddia ederek Esad hükûmetinin gerçekleştirdiği operasyona doğrudan destek verdi.[22]

Düşürülme

[değiştir | kaynağı değiştir]
Olayın ardından Türk Silahlı Kuvvetleri Genelkurmay Başkanlığı resmi sitesinden radar iz haritası yayınlanmış, haritada maviyle gösterilen hat Türkiye sınırı, kırmızı hat ise Rus uçağının Türkiye sınırını ihlal ederek izlediği yol olup, Türkiye sınırları içinde Türk F-16'larınca vurulmuş. Söz konusu sınır ihlâlinin giriş ve çıkış noktaları da pembe ile gösterilmiş.[23]
Harita, Rusya Savunma Bakanlığı tarafından yayınlandı. İddiaya göre haritadaki kırmızı çizgi Rus Su-24M'lerin takip ettiği güzergahı ve mavi çizgi ise Türk F-16'ların takip ettiği güzergahı göstermektedir. Kesik beyaz çizgiler ise sınırı göstermektedir. Rusya'nın iddiası Türk uçaklarının geçici olarak Suriye hava sahasını ihlâl ettikleri ve Suriye sınırları içerisinde Rus uçaklarına ateş ettikleridir.[24]
Yayınlanan ikinci resmi bir haritada savaş uçağın değişik (kırmızı) güzergahı görünmektedir.

Türk Hava Kuvvetleri'ne ait keşif amaçlı uçuş gerçekleştiren iki adet F-16 tipi savaş uçağı tarafından 24 Kasım 2015 tarihinde 09:24 saatinde Rus Hava Kuvvetleri'ne ait Suhoy Su-24 tipi bir saldırı uçağı düşürüldü. Türkiye'nin New York'taki Birleşmiş Milletler Daimi Temsilciliği tarafından Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi Başkanı Büyükelçi Matthew Ryeroft ve Birleşmiş Milletler Genel Sekreteri Ban Ki-Moon'a yazılan mektuba göre milliyeti bilinmeyen iki adet[25] Su-24 uçağı Yayladağı yakınındaki Türk hava sahasına yaklaştı. Acil telsiz kanalından uçaklara beş dakika içerisinde on defa hemen geri dönmeleri yönünde[26] 26 Haziran 2012 tarihli yeni askeri angajman kurallarına dayanılarak uyarıda bulunuldu. Uyarıları dinlemeyen uçaklar, 09:24'te 19.000 feet yükseklikte 17 saniye süresince 1.36 mil (2.19 km) boyunca Türk hava sahasını ihlâl etti. İhlalin ardından bir Rus uçağı Suriye hava sahasına geri döndü. Diğer Türk hava sahasında bulunan uçağa ise Türk F-16 uçakları angajman kurallarını dikkate alarak ateş açtı. Ateş edilen uçak Suriye sınırlarını içerisinde bir noktaya düştü.[27] Anadolu Ajansı tarafından Türk askeri kaynaklarına dayandırılarak hava sahasına dair ihlâli gösteren, Rus Su-24 uçağının iz analizi haritası ortaya çıkarıldı. Haritada Türkmen Dağı'nda düşmeden ve Türk savaş uçakları tarafından vurulmadan önce Rus saldırı uçağının Yayladağı üzerinde Türk hava sahası ihlâlini gösteren detaylar bulundu.[28] Türkiye Genelkurmay Başkanlığı tarafından daha sonra ise on kez Rus uçaklarının uyarıldığını gösteren ses kaydı yayımlandı. Ses kaydında İngilizce olarak "Hemen yönünüzü güneye doğru çevirin"[29] denilerek, uçaklar sınır bölgesine yaklaştıkça ikaz sayısının arttırıldığı söylendi. Rus savaş uçağına Diyarbakır'daki Birleşik Komuta ve İhbar Merkezi tarafından ikazlar yapıldı.[30]

Rusya Savunma Bakanlığı'nın yaptığı açıklamaya göre ise Hmeymim Hava Üssü'ne geri dönüş rotasında olan Su-24 saldırı uçağı, Türk sınırından bir kilometre uzaklıkta ve 6 bin metre yükseklikte olduğu sırada Türk F-16'ları tarafından Suriye sınırları içerisinde düşürüldü.[31] Yaptıkları analizler sonucunda ise kesinlikle Türk sınırını ihlâl etmediklerini iddia etti. İlk açıklamalarında ise uçağın büyük ihtimal Suriye sınırları içerisinden karadan edilen ateş sonucunda düşürüldüğü söylenmişti. Ateş edilen uçaktan atlayarak Kürt Dağı'na düşen ve Esad hükûmetine bağlı askerler tarafından sağ olarak bulunarak Lazkiye'deki Rus üssüne ulaştırılan Rus pilot Konstantin Murachtin, Türk uçakları tarafından " telsiz ya da göz teması olarak hiçbir ikaz almadıklarını ve Türk hava sahasını ihlâl etmediklerini" iddia etti.[32]

Pilotlar

[değiştir | kaynağı değiştir]

İki pilot uçağın ateş alması ile birlikte paraşütle atladı. Atlayışları sırasında muhalifler tarafından ateş açıldı. Paraşütle atlayan pilotlardan biri Suriye Türkmen Ordusu kontrolündeki Türkmen Dağı'na düştü. Ölü bedeni Suriye Türkmen Ordusu'na mensup 10. Tümen tarafından bulundu. Rusya Genelkurmay Başkanlığı yaptığı açıklama ile Suriye sınırları içerisinde karadan açılan ateş sonucunda paraşütle atlayan iki pilottan birinin öldürüldüğünü onayladı.[33] Diğer pilot ise Ensar-üş Şam kontrolündeki Kürt Dağı'na düştü.[34] Rusya'nın Paris Büyükelçisi Aleksandr Orlov, Europe 1 adlı radyoya yaptığı açıklamada paraşütle atlamayı başaran diğer pilotun Suriye Silahlı Kuvvetleri tarafından sağ olarak bulunduğunu söyledi. Kürt Dağı'na paraşütle inen asker, bölgedeki muhaliflerden kaçmayı başardı. Lazkiye'deki Rusya'ya ait hava üssüne getirildiğini belirtti.[35] Rusya Savunma Bakanı Sergey Şoygu'da pilotun Hmeymim Hava Üssü'ne sağ olarak getirildiğini onayladı.[3] Suriye Türkmen Ordusu'na bağlı 2. Sahil Tümen Komutanı Yardımcısı Alparslan Çelik ise pilotlara paraşütle yere inerlerken ateş açıldığı ve ikisinin de ölü olarak ele geçirildiğini iddia etmişti.[36]

İki Rus Mi-8 helikopteri, Rus Suhoy Su-24M uçağındaki pilotları kurtarma ve arama çalışmaları kapsamında alana gönderildi.[37] Helikopterlerin ikisi de Suriye Türkmen Ordusu'na mensup muhalifler tarafından düşük yoğunluklu ateş altında kaldı ve bir Rus deniz piyadesi öldürüldü.[9] Tarafsız bölgeye iniş yapıldıktan sonra zarar gören helikopter terkedildi ve mürettebatın tamamı tahliye edildi.[38] Özgür Suriye Ordusu'na bağlı 1. Sahil Tümeni'ne mensup muhalifler tarafından ABD yapımı BGM-71 TOW tanksavar füzesi ile imha edildi.[39]

Tepkiler

[değiştir | kaynağı değiştir]

ABD

[değiştir | kaynağı değiştir]

Rusya

[değiştir | kaynağı değiştir]
  • Rusya Devlet Başkanı Vladimir Putin, "Rus uçağının Türkiye'ye karşı tehdit oluşturmadığını, Türk F-16 uçakları tarafından vurulduğu sırada Suriye-Türkiye sınırından 1 kilometre uzakta olduğunu ve sınırdan yaklaşık 4 kilometre uzak bir noktaya düştüğünü" iddia etti. "Rusya ve Türkiye ilişkileri bakımından çok ciddi sorunlara neden olacağını" söyledi.[42] Bir başka açıklamasında ise "Türkiye'nin bilerek Rusya ve Türkiye ilişkilerini çıkmaza sürüklediğini ve Türkiye'den hâlâ özür beklediklerini" söyledi.[43]
  • Rusya Başbakanı Dmitriy Medvedev, "Rus uçağının düşürülmesinin Rusya ve NATO arasındaki gerilimin artmasına neden olduğunu" söyledi.[44]
  • Rusya Dışişleri Bakanı Sergey Lavrov, savaş uçağının düşürülmesi sonrası 25 Kasım 2015 tarihinde Türkiye'ye yapacağı ziyareti iptal etti.[45] "Türkiye'de en az Mısır kadar terör tehdidinin yüksek olduğunu" iddia ederek Rus turistlere Türkiye'ye gitmemelerini söyledi.[46] Aynı zamanda "planlı bir provokasyon olduğunu" iddia etti ve "Türkiye ile savaşa girmediklerini" belirtti.[47]

Türkiye

[değiştir | kaynağı değiştir]
  • Türkiye Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan, "Hava sahasının ihlal edilmesi sonucu angajman kuralları gereği müdahalenin yapıldığını, Türkiye'nin sınırlarını koruma hakkına her ülkenin saygı duyması gerektiğini ve Esad rejiminin ayakta tutulması için rejim ile müttefiklerinin IŞİD bahane edilerek o bölgede kendi topraklarını korumaya çalışan Bayırbucak Türkmenlerine saldırdığını" söyledi.[48][49] Cumhurbaşkanlığı Sarayı'nda Muhtarlar Toplantısı sırasında Rusya'nın gösterdiği tepki üzerine yaptığı konuşma da ise "Rusya'ya ne de başka herhangi bir ülkeye karşı doğrudan askeri müdahale söz konusu olmadığını" ve "aynı ihlâl bugün yapılsa Türkiye'nin yine aynı karşılığı vereceğini" söyledi.[50] CNN'e verdiği röportajda "Türkiye'nin Rusya'dan özür dilemeyeceğini ve sınır ihlâlinde bulunan Rusya'nın özür dilemesi gerektiğini" söyledi.[51]
  • Türkiye Başbakanı Ahmet Davutoğlu, "Türkiye'nin sınırlarını kim ihlâl ederse ona karşı her türlü tedbiri almanın hakları ve görevi olduğunu" belirtti.[52] TBMM'deki AK Parti grup toplantısında ise "Angajman kurallarının Rusya dahil tüm dünya tarafından bilindiğini, son hadisede ikazlara rağmen Rus makamlarınca dikkate alınmadığını ve gerekli tedbirleri bu yüzden almaları gerektiğini" söyledi. Aynı zamanda "Bayırbucak bölgesinde IŞİD unsurlarının bulunmadığını ve bölgedeki masum halka yapılan saldırılara göz yumamayacaklarını" belirtti.[53]

NATO

[değiştir | kaynağı değiştir]
  • NATO Genel Sekreteri Jens Stoltenberg, "ellerindeki verilerin Rus uçağının sınır ihlâli yaptığı yönünde olduğunu, Türkiye'nin açıklamalarının doğru olduğunu ve Rusya'nın hedef aldığı yerlerin çoğu IŞİD'in bulunmadığı mekanlar olduğunu" söyledi.[12]

Sonrası

[değiştir | kaynağı değiştir]

Rusya

[değiştir | kaynağı değiştir]

Rusya Genelkurmay sözcüsü Sergey Luskov, olay sonrası Suriye'de faaliyetlerine devam edeceklerini söyleyerek üç adımlık karar metnini açıkladı. Bundan sonra savaş uçakları koruması altında tüm hava saldırlarının gerçekleştirileceğini, Lazkiye açıklarına Moskva kruvazörünün gönderileceğini belirtti.[54] Aynı zamanda Moskva kruvazörünün hava savunma sistemi S-300 füzelerine benzer Fort sistemiyle donatıldığını duyurdu. Herhangi bir tehlike anında potansiyel tüm tehditleri vurabileceklerini söyledi. Türkiye ile var olan askeri düzeydeki tüm ilişkileri askıya aldıklarını da vurguladı. Rusya Savunma Bakanı Sergey Şoygu, Lazkiye'deki Himeymim Hava Üssü'ne S-400 hava savunma sistemi yerleştirme kararı aldıklarını söyledi. Rusya Devlet Başkanı Vladimir Putin tarafından kararın onaylandığı duyuruldu.[55] Rusya Devlet Başkanlığı sözcüsü Dimitri Peskov da, Suriye-Türkiye sınırındaki Rus askeri faaliyetlerinin devam edeceğini söyledi. Anadolu Ajansı'nın belirttiğine göre olay sonrası Rus uçakları eşliğinde Esad hükûmeti ve muhalifler arasındaki çatışmalar, Kızıldağ'ın güney kesiminde kalan yerleşkelerde yoğunlaşmaya başladı.[56]

Rusya Başbakanı Dimitri Medvedev, "Türkiye ile ortak ekonomik projelerin iptal edilebileceğini" ve "Türk şirketlerinin de Rusya ekonomik pazarındaki konumlarını kaybedebileceğini" belirtti.[44] Aynı zamanda "Gıda ithalatına yönelik Türkiye'ye kısıtlama getirilebileceğini, yatırım görüşmelerine son verilebileceğini ve gümrük vergileriyle ilgili ağırlaştırıcı düzenlemelere gidilebileceğini" söyledi.[57]

Uçağın düşürülmesinden sonra Türkiye'nin Moskova Büyükelçiliği önünde Rusya Liberal Demokrat Partisi Moskova Bölümü Başkanı Boris Çernışov'un önderliğinde toplanan kalabalık, büyükelçilik binasına taşlarla saldırdı. Türkiye'nin Moskova Büyükelçiliği Basın Sekreteri Orhan Gazigil ise saldırı sonucunda binanın ikinci ve üçüncü katlarında hasar oluştuğunu, ofislerin içerisine taşlar düştüğünü söyledi. Yaralanan kişiler olma ihtimalinin bulunduğunu söyledi.[58]

Türkiye

[değiştir | kaynağı değiştir]

Olay sonrası Türk Silahlı Kuvvetleri tarafından kara ve hava birliklerine teyakkuz emri verildi. Hazır durumda bulunmaları ve güvenlik seviyesinin en üst noktada tutulması istendi.[17] Türk Hava Kuvvetleri ise Suriye-Türkiye sınır hattında 24 Kasım 2015'te 18 F-16 savaş uçağı ile keşif ve devriye uçuşlarına devam etti.[59] 24 Kasım günü Yayladağı sınırına tank sevkiyatı yapmakta olan Türk Silahlı Kuvvetleri, 25 Kasım günü ise mobil obüs topu getirdi. Suriye sınırındaki askerî birliklere takviye amacı ile getirildiği söylendi.[60]

Beyoğlu'nda bulunan Rusya'nın İstanbul Başkonsolosluğu önünde toplanan yaklaşık 100 kişilik kalabalık, uçak düşürülmesi olayı sonrasında Suriye Türkmenleri lehinde protesto eylemi gerçekleştirdi. Polis konsolosluk önünde önlem aldı. "Katil Rusya", "Katil Çin" ve "Katil Eset" pankartları taşıyan grup, "Dünya, Bayırbucak Türkmenleri'ne yapılan zulme sessiz kalmamalı, seyirci olmamalı" diye açıklama yaptıktan sonra olaysız bir şekilde dağıldı.[61]

27 Haziran 2016 günü Türkiye Cumhurbaşkanı Erdoğan'ın, Türkiye'nin Rus uçağını düşürmesi sonucu uçağın pilotunun ölmüş olması nedeniyle 'özür dilediğini' ifade ettiği belirtildi.[62]

İkili ilişkilere etkisi

[değiştir | kaynağı değiştir]

Rusya'nın resmî özür beklentisinin[63] Türkiye tarafınca karşılanmamasını[64] takip eden süreçte Rusya Türk malı ürünlerin ithalatında kısıtlama, Türk vatandaşlarının Rus şirketlerinde işe alımında kısıtlama,[65] Rus turistlerin Türkiye tatil paketlerinin iptali, Türklerin Rusya'ya vizesiz girişinin askıya alınması[66] gibi bazı yaptırımlar uyguladı.[67] Zamanla yaptırımlarda hafifletmeye giden[68] Rusya ile ilişkiler Türkiye'nin özür dilemesiyle[62][69] normalleşme evresine girmiştir.[70][71][72]

15 Temmuz 2016 tarihli darbe girişimi sonrasında Rus uçağını düşüren pilotların darbeye karıştıkları gerekçesiyle tutuklanmaları[73] uçağın Türkiye hükûmetinden habersiz olarak düşürülmüş olabileceği ihtimalini ortaya çıkarmıştır.[74]

Ayrıca bakınız

[değiştir | kaynağı değiştir]

Kaynakça

[değiştir | kaynağı değiştir]
  1. ^ "Rus pilotlar Türkmenler tarafından böyle vuruldu". İhlas Haber Ajansı. 24 Kasım 2015. 28 Kasım 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Aralık 2015. 
  2. ^ a b "Suriye sınırında uçak düşürüldü". Hürriyet. 24 Kasım 2015. 24 Kasım 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Kasım 2015. 
  3. ^ a b c "Downed Su-24 Pilot Found 'Safe And Sound', Taken to Hmeymim Base" (İngilizce). Sputnik. 25 Kasım 2015. 25 Kasım 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Kasım 2015. 
  4. ^ "Russia confirms its jet was shot down near Turkish border" (İngilizce). Associated Press. 24 Kasım 2015. 26 Kasım 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Kasım 2015. 
  5. ^ "'Erdoğan, Rusya ile savaş çıkarmak için Suriye'de Rus uçağı vurmayı planlıyordu'". Sputnik Türkiye. 25 Kasım 2015. 25 Kasım 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Kasım 2015. 
  6. ^ "Basın Açıklaması: Hava Sahası İhlali". Türk Silahlı Kuvvetleri Genelkurmay Başkanlığı. 24 Kasım 2015. 24 Kasım 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Kasım 2015. 
  7. ^ "Turkey downing of Russia jet 'stab in the back' - Putin" (İngilizce). BBC. 24 Kasım 2015. 24 Kasım 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Kasım 2015. 
  8. ^ "Rus pilot öldü mü?". Al Jazeera Türk. 24 Kasım 2015. 24 Kasım 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Kasım 2015. 
  9. ^ a b "One Dead as Russian Mi-8 Helicopter Attacked During Rescue Mission in Syria" (İngilizce). Sputnik. 24 Kasım 2015. 24 Kasım 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Kasım 2015. 
  10. ^ "Putin: Terör işbirlikçileri tarafından sırtımızdan bıçaklandık". Sputnik Türkiye. 24 Kasım 2015. 24 Kasım 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Kasım 2015. 
  11. ^ "U.S. says Turkish shootdown of Russian jet was 'at the border'" (İngilizce). Reuters UK. 24 Kasım 2015. 24 Kasım 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Kasım 2015. 
  12. ^ a b "NATO: Rusya çoğunlukla IŞİD'i hedef almıyor". Al Jazeera Türk. 24 Kasım 2015. 24 Kasım 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Kasım 2015. 
  13. ^ "'Türk uçağını Suriye düşürdü'". Milliyet. 23 Haziran 2012. 25 Kasım 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Kasım 2015. 
  14. ^ "Angajman kuralları değişti askeri hareketlilik arttı". Habertürk. 28 Haziran 2012. 25 Kasım 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Kasım 2015. 
  15. ^ "Turkey downs Russian jet; Putin warns of 'significant consequences'" (İngilizce). Star Advertiser. 24 Kasım 2015. 25 Kasım 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Kasım 2015. 
  16. ^ "Syria conflict: Russia violation of Turkish airspace 'no accident'" (İngilizce). BBC. 6 Ekim 2015. 12 Kasım 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Kasım 2015. 
  17. ^ a b "Türkiye tüm hava ve kara birliklerini teyakkuza geçirdi". CNN Türk. 25 Kasım 2015. 25 Kasım 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Kasım 2015. 
  18. ^ "'Ruslara son ikaz 15 Ekim'de Genelkurmay'da yapıldı'". Anadolu Ajansı. 26 Kasım 2015. 26 Kasım 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Kasım 2015. 
  19. ^ "NATO'dan Rusya'ya İki Günde İkinci Uyarı". Amerika'nın Sesi. 6 Ekim 2015. 25 Kasım 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Kasım 2015. 
  20. ^ "Türkiye'den Rusya'ya 'Bayırbucak' uyarısı". Hürriyet. 20 Kasım 2015. 21 Kasım 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Kasım 2015. 
  21. ^ "Ankara, Türkmenler için BM'ye başvurdu". Zaman. 24 Kasım 2015. 25 Kasım 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Kasım 2015. 
  22. ^ "Turkey downs Russian warplane near Syria border, Putin warns of 'serious consequences'" (İngilizce). Reuters. 25 Kasım 2015. 25 Kasım 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Kasım 2015. 
  23. ^ "Türkiye ve Rusya arasında harita düellosu". Bloomberg HT. 25 Kasım 2015. 30 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Kasım 2015. 
  24. ^ Natasha Bertrand (25 Kasım 2015). "War of the maps: Turkey released a map showing where Russia violated its airspace, and Russia countered". Business Insider. 25 Kasım 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Kasım 2015. 
  25. ^ "Turkey tells U.N. it shot down plane, defends right to do so" (İngilizce). Reuters. 24 Kasım 2015. 25 Kasım 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Kasım 2015. 
  26. ^ "Turkish Jets Shoot Down Russian Warplane Near Syria Border" (İngilizce). Buzzfeed. 24 Kasım 2015. 24 Kasım 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Kasım 2015. 
  27. ^ "Türkiye'den BM'ye mektup: İhlal 17 saniye sürdü". Radikal. 24 Kasım 2015. 25 Kasım 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Kasım 2015. 
  28. ^ "Su 24 tipi uçağın iz analizi Suriye sınırında hava sahası ihlalini ortaya koydu". Anadolu Ajansı. 24 Kasım 2015. 25 Kasım 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Kasım 2015. 
  29. ^ "Putin presses for Turkey apology over Syria jet attack" (İngilizce). BBC. 26 Kasım 2015. 26 Kasım 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Kasım 2015. 
  30. ^ "Genelkurmay Rus uçağına yapılan uyarıların ses kaydını yayımladı". Anadolu Ajansı. 26 Kasım 2015. 26 Kasım 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Kasım 2015. 
  31. ^ "Минобороны РФ: российский Су-24 сбили при возвращении на авиабазу в Сирии" (Rusça). TASS. 24 Kasım 2015. 25 Kasım 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Kasım 2015. 
  32. ^ "Rus pilot: Uyarı almadık". Deutsche Welle. 25 Kasım 2015. 26 Kasım 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Kasım 2015. 
  33. ^ "Rusya Genelkurmay Başkanlığı: 'Pilotlardan biri...'". İhlas Haber Ajansı. 24 Kasım 2015. 25 Kasım 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Kasım 2015. 
  34. ^ Göksedef, Ece (24 Kasım 2015). "'Pilotlardan biri öldü'". Al Jazeera Türk. 24 Kasım 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Kasım 2015. 
  35. ^ "İkinci Rus pilot 'kaçmayı başardı'". Al Jazeera Türk. 25 Kasım 2015. 25 Kasım 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Kasım 2015. 
  36. ^ "Türkmen komutan: Pilotların ikisini de vurduk". Doğan Haber Ajansı. 24 Kasım 2015. 24 Kasım 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Kasım 2015. 
  37. ^ "Rusya: Kurtarma helikopterindeki askerimiz de öldü". Al Jazeera Türk. 24 Kasım 2015. 24 Kasım 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Kasım 2015. 
  38. ^ "Bayırbucak'ta Rus helikopterinin düşürüldüğü iddiası". Anadolu Ajansı. 24 Kasım 2015. 25 Kasım 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Kasım 2015. 
  39. ^ "FSA video claims Russian-made helicopter hit with US-made TOW missile near Su-24 crash site" (İngilizce). RT. 24 Kasım 2015. 24 Kasım 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Kasım 2015. 
  40. ^ "Obama: Türkiye'nin topraklarını koruma hakkı var". Al Jazeera Türk. 24 Kasım 2015. 24 Kasım 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Kasım 2015. 
  41. ^ "Obama: 'Turkey has the right to defend its airspace'" (İngilizce). BBC. 24 Kasım 2015. 24 Kasım 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Kasım 2015. 
  42. ^ "Putin: Çok ciddi sonuçları olacak". Al Jazeera Türk. 24 Kasım 2015. 24 Kasım 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Kasım 2015. 
  43. ^ "Turkey Refuses To Apologise For Downing Jet" (İngilizce). Sky News. 26 Kasım 2015. 26 Kasım 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Kasım 2015. 
  44. ^ a b "Medvedev: Türkiye ile ortak projeleri iptal edebiliriz". Al Jazeera Türk. 25 Kasım 2015. 25 Kasım 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Kasım 2015. 
  45. ^ "Lavrov cancels Turkey visit over downing of Russian military jet" (İngilizce). RT. 24 Kasım 2015. 24 Kasım 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Kasım 2015. 
  46. ^ "Lavrov: Ben gitmiyorum, siz de gitmeyin". Al Jazeera Türk. 24 Kasım 2015. 24 Kasım 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Kasım 2015. 
  47. ^ "Russian FM Lavrov's Address Following Downing of Su-24 by Turkey (VIDEO)" (İngilizce). Sputnik. 25 Kasım 2015. 25 Kasım 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Kasım 2015. 
  48. ^ "Erdoğan: IŞİD diye Türkmenler vuruluyor". Al Jazeera Türk. 24 Kasım 2015. 24 Kasım 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Kasım 2015. 
  49. ^ "Turkey's President Erdogan defends downing of Russian warplane" (İngilizce). BBC. 24 Kasım 2015. 24 Kasım 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Kasım 2015. 
  50. ^ "Erdoğan: Aynı ihlâl bugün yapılsa aynı karşılığı veririz". Al Jazeera Türk. 26 Kasım 2015. 26 Kasım 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Kasım 2015. 
  51. ^ "Erdogan Says Turkey Will Not Apologize for Downing Russian Su-24" (İngilizce). Sputnik. 26 Kasım 2015. 26 Kasım 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Kasım 2015. 
  52. ^ "Davutoğlu: Her türlü tedbir hakkımız ve görevimiz". Al Jazeera Türk. 24 Kasım 2015. 24 Kasım 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Kasım 2015. 
  53. ^ "Başbakan Davutoğlu: Türkiye'nin hava sahasına sahip çıkması en tabi hakkıdır". Anadolu Ajansı. 25 Kasım 2015. 25 Kasım 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Kasım 2015. 
  54. ^ "Russian Cruiser Moskva Will Cover Air Groups in Syria With Fort Air Defense" (İngilizce). Sputnik. 25 Kasım 2015. 25 Kasım 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Kasım 2015. 
  55. ^ "Rusya'dan S-400 hamlesi". Al Jazeera Türk. 25 Kasım 2015. 25 Kasım 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Kasım 2015. 
  56. ^ "Kremlin: Saldırılar sürecek". Al Jazeera Türk. 25 Kasım 2015. 25 Kasım 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Kasım 2015. 
  57. ^ "Medvedev: Rus uçağının düşürülmesi 'saldırganlık eylemi'". Sputnik Türkiye. 26 Kasım 2015. 26 Kasım 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Kasım 2015. 
  58. ^ "Moskova'daki Türk Büyükelçiliği binası taşlandı". Sputnik Türkiye. 25 Kasım 2015. 25 Kasım 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Kasım 2015. 
  59. ^ "Sınırda 18 jetle devriye uçuşu". Anadolu Ajansı. 25 Kasım 2015. 25 Kasım 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Kasım 2015. 
  60. ^ "Türkiye sınıra F-16 yığınağı yapıyor". Sputnik Türkiye. 25 Kasım 2015. 25 Kasım 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Kasım 2015. 
  61. ^ "Rus Konsolosluğu önünde "Türkmen" protestosu". CNN Türk. 24 Kasım 2015. 25 Kasım 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Kasım 2015. 
  62. ^ a b "Kremlin: Erdoğan özür diledi". bbc.com. 27 Haziran 2016. 30 Haziran 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Temmuz 2016. 
  63. ^ "Putin: Özür bekliyoruz". aljazeera.com.tr. 26 Kasım 2015. 31 Temmuz 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Temmuz 2016. 
  64. ^ "Erdoğan: Rusya'dan özür dilemeyeceğiz". sabah.com.tr. 26 Kasım 2015. 31 Temmuz 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Temmuz 2016. 
  65. ^ "Rusya Devlet Başkanı Putin, Türkiye'ye yönelik ekonomik yaptırımları imzaladı". bbc.com. 28 Kasım 2015. 31 Temmuz 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Temmuz 2016. 
  66. ^ "Rusya'nın yaptırımları hangi sektörleri etkileyecek?". sputniknews.com. 1 Aralık 2015. 31 Temmuz 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Temmuz 2016. 
  67. ^ "Beş soruda Rusya'nın Türkiye'ye yaptırımları". dw.com. 10 Şubat 2016. 31 Temmuz 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Temmuz 2016. 
  68. ^ "Rusya yumuşuyor". turkiyegazetesi.com.tr. 13 Mart 2016. 31 Temmuz 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Temmuz 2016. 
  69. ^ "Rusya'nın 'Özür diledi' dediği Erdoğan: Üzüntü duyduğumu ifade ettim". diken.com.tr. 27 Haziran 2016. 31 Temmuz 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Temmuz 2016. 
  70. ^ "Rusya'dan Türkiye'ye yanıt". hurriyet.com.tr. 28 Haziran 2016. 31 Temmuz 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Temmuz 2016. 
  71. ^ "Rusya ile ilişkiler normalleşiyor". ulusalkanal.com.tr. 15 Temmuz 2016. 31 Temmuz 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Temmuz 2016. 
  72. ^ Jones, Dorian (31 Temmuz 2016). "Türkiye-Rusya İlişkileri Normalleşme Yolunda". amerikaninsesi.com. 31 Temmuz 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Temmuz 2016. 
  73. ^ "Rus uçağını düşüren pilotlar darbe suçundan tutuklandı". farsnews.ir. 19 Temmuz 2016. 31 Temmuz 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Temmuz 2016. 
  74. ^ Safarov, Fuad (16 Temmuz 2016). "Bu güçler Rus savaş uçağını Erdoğan'dan habersiz düşürmüş olabilirler". sputniknews.com. 31 Temmuz 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Temmuz 2016. 
"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=2015_Rus_Suhoy_Su-24_uçağının_düşürülmesi&oldid=33846235" sayfasından alınmıştır