İklim değişikliği: Revizyonlar arasındaki fark

Bağlantıları değiştir
Vikipedi, özgür ansiklopedi
Etkileşimli olarak geçmişe göz at
[kontrol edilmiş revizyon][kontrol edilmiş revizyon]
← Önceki sürümle aradaki farkSonraki sürümle aradaki fark →
İçerik silindi İçerik eklendi
GörselVikimetin
Buzuldiyar (mesaj | katkılar)
Devriyeler
7.345 değişiklik
Etiket: Elle geri alma
MRTFR55 (mesaj | katkılar)
Devriyeler
49.490 değişiklik
"Climate change" sayfasının çevrilmesiyle oluşturuldu.
Etiketler: Anlam ayrımı bağlantıları İçerik Çevirmeni İçerik Çevirmeni 2
1. satır: 1. satır:
{{Genişlet dil|topic=|langcode=en|otherarticle=Climate Change|tarih=Aralık 2022}}
{{güncelle|sebep=HİDP 6. raporu}}
{{Hakkında|günümüzdeki iklim değişikliği nedenleri ve etkileri ile ilgilidir|dünya tarihinin herhangi bir dönemindeki iklim eğilimi|İklim değişkenliği ve değişiklikleri|Geçmiş dönemlerdeki iklim koşullarını araştıran bilim dalı|paleoklimatoloji}}
[[Dosya:Global Temperature Anomaly.svg|küçükresim|300px|sağ|Sıcaklık indeksi]]
[[Dosya:Greenhouse-gas-emission-scenarios-01.png|küçükresim|300px|Küresel sera gazı emisyonlarının gelecekteki potansiyel senaryoları. Tüm ülkeler Paris iklim anlaşmasında belirlenen mevcut taahhütlerini yerine getirirse, 2100 yılına kadar ortalama ısınma, Paris Anlaşması'nın “2°C'nin çok altında” ısınmayı sürdürme hedefinin çok ötesine geçecektir.]]
'''İklim değişikliği''' ya da '''Küresel ısınma,'''{{refn|group="not"|Dünya ikliminin değişmesinin nedeni atmosferin ısınması olduğu için iki kavram (iklim değişikliği ve küresel ısınma) ortak kullanılmaktadır. Küresel ısınmaya rağmen soğuk geçen günlerin olması uzman olmayan kişiler tarafından yanlış anlamalara sebep olduğu için bilim insanları tarafından "ısınma" yerine "iklim değişikliği" ifadesi tercih edilmektedir.<ref name="boun">{{Web kaynağı | başlık = Küresel Isınma Mı, Küresel Iklim Değişikliği Mi? | url = http://climatechange.boun.edu.tr/kuresel-isinma-mi-kuresel-iklim-degisikligi-mi/ | yayıncı = Boğaziçi Ünivesitesi Center for Climate Change and Policy Studies web sitesi | erişimtarihi = 28 Mayıs 2021 | arşivurl = https://web.archive.org/web/20190916144419/http://climatechange.boun.edu.tr/kuresel-isinma-mi-kuresel-iklim-degisikligi-mi/ | arşivtarihi = 16 Eylül 2019}}</ref>}} [[karbondioksit]] gibi ısıyı tutan gazların atmosferde artmasıyla oluşan ve [[atmosfer]]e salınan [[sera gazları]]nın neden olduğu düşünülen [[sera etkisi]]nin sonucunda, Dünya üzerinde yıl boyunca kara, deniz ve havada ölçülen ortalama sıcaklıkların artması nedeniyle Dünyanın ikliminin değişmesidir. Günümüzde iklim bilimciler ([[Klimatoloji|klimatolog]]) küresel ısınma konusunda hemfikirdirler.<ref name="WWF1">{{Web kaynağı | başlık = Türkiye için düşük karbonlu kalkınma yolları ve öncelikleri | url = http://awsassets.wwftr.panda.org/downloads/20151007_turkiye_icin_duuk_karbonlu_kalknma_yollar_ve_oncelikleri_rapor_1.pdf | yayıncı = Sabancı Üniversitesi İstanbul Politikalar Merkezi, WWF-Türkiye | arşivurl = https://web.archive.org/web/20160904121408/http://awsassets.wwftr.panda.org/downloads/20151007_turkiye_icin_duuk_karbonlu_kalknma_yollar_ve_oncelikleri_rapor_1.pdf | arşivtarihi = 4 Eylül 2016 | erişimtarihi = 31 Ağustos 2016 | ölüurl = evet }}</ref>


Küresel İklim Değişikliği insani [[fosil yakıtlar]] tüketimi, endüstriyel ve tarımsal gibi faaliyetlerinin sonucu olarak atmosferdeki miktarı ve yoğunluğu artan sera gazlarının neden olduğu küresel ısınmanın neden olduğu iklim değişiklikleridir. Bu iklim değişiklikleri kuraklık, çölleşme, yağışlardaki dengesizlik ve sapmalar, su baskınları, tayfun, fırtına, hortum vb. meteorolojik olaylarda artışlar gibi belirtilerle kendini gösterir.<ref name="GalipAkın" >{{dergi kaynağı
|ad1=Galip
|soyadı1=Akın
|başlık=Küresel Isınma Nedenleri ve Sonuçları
|dergi=[[Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi]]
|tarih=2006
|sayı=46-2
|sayfalar=29-43|url=http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/26/918/11444.pdf
|erişimtarihi=7 Nisan 2015
|arşivurl=https://web.archive.org/web/20180602141252/http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/26/918/11444.pdf
|arşivtarihi=2 Haziran 2018
|ölüurl=hayır}}</ref>


 
[[Paris Anlaşması]]na göre, Dünya'nın ortalama sıcaklığı en fazla 2&nbsp;°C olmalıdır. Bu hedeflere ulaşmak için birçok faaliyet şart. En önemlilerin arasında fosil yakıt kullanımının bırakılması ve et tüketiminin azaltılmasıdır.<ref>{{Web kaynağı | başlık = 6 Pressing Questions About Beef and Climate Change, Answered | url = https://www.wri.org/blog/2019/04/6-pressing-questions-about-beef-and-climate-change-answered | arşivurl = https://web.archive.org/web/20191215044014/https://www.wri.org/blog/2019/04/6-pressing-questions-about-beef-and-climate-change-answered | arşivtarihi = 15 Aralık 2019 | erişimtarihi = 24 Şubat 2020 | ölüurl = hayır }}</ref><ref>{{Web kaynağı | başlık = İklim değişikliğine karşı bireyler ne yapabilir? | url = https://www.bbc.com/turkce/vert-fut-46100128 | arşivurl = https://web.archive.org/web/20181202190845/https://www.bbc.com/turkce/vert-fut-46100128 | arşivtarihi = 2 Aralık 2018 | erişimtarihi = 24 Şubat 2020 | ölüurl = hayır }}</ref>


[[Dosya:Change_in_Average_Temperature_With_Fahrenheit.svg|alt=The global map shows sea temperature rises of 0.5 to 1 degree Celsius; land temperature rises of 1 to 2 degree Celsius; and Arctic temperature rises of up to 4 degrees Celsius.|küçükresim| 1956-1976 ortalamasına kıyasla 2011'den 2021'e kadar ortalama yüzey hava sıcaklıkları]]
== Gözlemlenen sıcaklık değişimleri ==
[[Dosya:Global_Temperature_And_Forces_With_Fahrenheit.svg|alt=The graph from 1880 to 2020 shows natural drivers exhibiting fluctuations of about 0.3 degrees Celsius. Human drivers steadily increase by 0.3 degrees over 100 years to 1980, then steeply by 0.8 degrees more over the past 40 years.|küçükresim| [[Sanayi Devrimi]]'nden bu yana ortalama yüzey hava sıcaklığındaki değişim ve bu değişimin nedenleri. İnsan faaliyetleri sıcaklıkların artmasına neden olmuş, doğal güçler de bir miktar değişkenlik katmıştır.<ref>{{harvnb|IPCC AR6 WG1|2021|loc=SPM-7}}</ref>]]
{{Çoklu resim|align=right|direction=vertical|width=320|image2=Global temperature changes.webm
Yaygın kullanımda '''iklim değişikliği''', '''küresel ısınmayı''' (küresel ortalama sıcaklıkta süregelen artış) ve bunun [[Dünya]]'nın [[iklim sistemi]] üzerindeki etkilerini tanımlamaktadır. [[İklim değişkenliği ve değişiklikleri|Daha geniş anlamda iklim değişikliği]], Dünya'nın [[İklim|iklimindeki]] önceki uzun vadeli değişiklikleri de içerir. [[Enstrümantal sıcaklık kaydı|Küresel ortalama sıcaklıktaki mevcut artış]], önceki değişikliklerden daha hızlıdır ve [[İklim değişikliği konusunda bilimsel fikir birliği|esas olarak insanların]] [[Fosil yakıt|fosil yakıtları]] yakmasından kaynaklanmaktadır.<ref>{{harvnb|IPCC SR15 Ch1|2018|p=54|ps=: Since 1970 the global average temperature has been rising at a rate of 1.7°C per century, compared to a long-term decline over the past 7,000 years at a baseline rate of 0.01°C per century (NOAA, 2016; Marcott et al., 2013). These global-level rates of human-driven change far exceed the rates of change driven by geophysical or biosphere forces that have altered the Earth System trajectory in the past (e.g., Summerhayes, 2015; Foster et al., 2017); even abrupt geophysical events do not approach current rates of human-driven change.}}</ref><ref name="Lynas_20212">{{cite journal|url=https://iopscience.iop.org/article/10.1088/1748-9326/ac2966|title=Greater than 99% consensus on human caused climate change in the peer-reviewed scientific literature|date=19 October 2021|issue=11|page=114005|journal=[[Environmental Research Letters]]|volume=16|doi=10.1088/1748-9326/ac2966|last1=Lynas|first1=Mark|last2=Houlton|first2=Benjamin Z.|last3=Perry|first3=Simon|bibcode=2021ERL....16k4005L|s2cid=239032360}}</ref> Fosil yakıt kullanımı, [[ormansızlaşma]] ve bazı [[Tarımdan kaynaklanan sera gazı emisyonları|tarımsal]] ve [[Betonun çevresel etkisi|endüstriyel]] uygulamalar, başta [[karbondioksit]] ve [[Metan emisyonları|metan]] olmak üzere [[Sera gazları|sera gazlarını]] [[Sera gazı emisyonları|artırmaktadır]].<ref name="auto22">{{harvnb|Our World in Data, 18 September|2020}}</ref> Sera gazları, Dünya'nın güneş ışığından ısındıktan sonra yaydığı [[Sera etkisi|ısının bir kısmını emer]]. Bu gazların daha büyük miktarları Dünya'nın alt atmosferinde [[Dünya'nın enerji bütçesi|daha fazla ısı tutarak]] küresel ısınmaya neden olur.
|alt2=Dünya genelindeki sıcaklık değişimlerini gösteren harita
|caption2=1880-2017 yılları arasında yüzey sıcaklık ortalamalarını (on yıl başına °C) gösteren harita.<ref>{{Web kaynağı | url = https://svs.gsfc.nasa.gov/4609 | başlık = SVS: Global Temperature Anomalies from 1880 to 2017 | website = svs.gsfc.nasa.gov | erişimtarihi = 23 Mayıs 2019 | arşivurl = https://web.archive.org/web/20190523160615/https://svs.gsfc.nasa.gov/4609 | arşivtarihi = 23 Mayıs 2019 | ölüurl = evet }}</ref>
|image4=Temperature_reconstruction_last_two_millennia.svg
|alt4=refer to caption and adjacent text
|caption4=Farklı iklim vekillerinden elde edilen verilere göre iki bin yıldaki ortalama yüzey sıcaklıkları. Siyah çizgili kısım ise aletli sıcaklık kaydı verilerini göstermektedir.
}}
1880 ile 2012 yılları arasındaki dönemde, ortalama küresel (kara ve su) yüzey sıcaklığı, bağımsız şekilde üretilen veri kümelerine göre 0,65&nbsp;°C'den 1.06&nbsp;°C'ye olmak üzere 0,85&nbsp;°C'lik artış gösterdi.<ref>
{{harvnb|IPCC AR5 WG1 Summary for Policymakers|2013|s=5}}.</ref> Bununla birlikte, küresel ısınma kapsamında, yüzeye yakın atmosferdeki ortalama sıcaklık artışının, iklim sisteminde depolanan ek enerjinin 1970 yılından beri okyanuslara iletildiğinden bahsetmektedir. Bu da [[buzul]]ların erimesine, kıtalar ile atmosferin ısınmasına yol açmaktadır.


İklim değişikliği nedeniyle [[Çöl|çöller]] [[Çölleşme|genişlerken]], [[Sıcak hava dalgası|sıcak hava dalgaları]] ve [[Orman yangını|orman yangınları]] daha yaygın hale gelmektedir.<ref>{{harvnb|IPCC SRCCL|2019|p=7|ps=: Since the pre-industrial period, the land surface air temperature has risen nearly twice as much as the global average temperature (high confidence). Climate change... contributed to desertification and land degradation in many regions (high confidence).}}; {{harvnb|IPCC SRCCL|2019|p=45|ps=: Climate change is playing an increasing role in determining wildfire regimes alongside human activity (medium confidence), with future climate variability expected to enhance the risk and severity of wildfires in many biomes such as tropical rainforests (high confidence).}}</ref> [[Kuzey Kutbu]]'nda [[Kutupsal amplifikasyon|artan ısınma]] [[Donmuş toprak|donmuş toprakların]] erimesine, [[1850'den günümüze buzulların geri çekilmesi|buzulların geri çekilmesine]] ve deniz buzu kaybına katkıda bulundu.<ref>{{harvnb|IPCC SROCC|2019|p=16|ps=: Over the last decades, global warming has led to widespread shrinking of the cryosphere, with mass loss from ice sheets and glaciers (very high confidence), reductions in snow cover (high confidence) and Arctic sea ice extent and thickness (very high confidence), and increased permafrost temperature (very high confidence).}}</ref> Daha yüksek sıcaklıklar aynı zamanda [[Tropikal siklonlar ve iklim değişikliği|daha yoğun fırtınalara]], kuraklıklara ve diğer [[Ekstrem hava olayları|aşırı hava koşullarına]] neden olmaktadır.<ref>{{Harvnb|IPCC AR6 WG1 Ch11|2021|p=1517}}</ref> [[Dağlık ekosistemler|Dağlarda]], [[Mercan resifi|mercan resiflerinde]] ve [[Kuzey Kutbu'nda iklim değişikliği|Kuzey Kutbu]]'nda yaşanan hızlı çevresel değişim, birçok canlı türünün yer değiştirmesine ya da [[İklim değişikliğinden kaynaklanan yok olma riski|neslinin tükenmesine]] neden olmaktadır.<ref>{{cite web|url=https://19january2017snapshot.epa.gov/climate-impacts/climate-impacts-ecosystems_.html#Extinction|title=Climate Impacts on Ecosystems|access-date=5 February 2019|archive-date=27 January 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20180127185656/https://19january2017snapshot.epa.gov/climate-impacts/climate-impacts-ecosystems_.html#Extinction|date=19 January 2017|quote=Mountain and arctic ecosystems and species are particularly sensitive to climate change... As ocean temperatures warm and the acidity of the ocean increases, bleaching and coral die-offs are likely to become more frequent.|author=EPA|url-status=live}}</ref> Gelecekteki ısınmayı en aza indirme çabaları başarılı olsa bile, bazı etkiler yüzyıllar boyunca devam edecektir. Bunlar arasında [[Okyanus sıcaklığı|okyanus ısınması]], [[Okyanusların asitlenmesi|okyanus asitlenmesi]] ve [[deniz seviyesinin yükselmesi]] yer almaktadır.<ref>{{harvnb|IPCC SR15 Ch1|2018|p=64|ps=: Sustained net zero anthropogenic emissions of {{CO2}} and declining net anthropogenic non-{{CO2}} radiative forcing over a multi-decade period would halt anthropogenic global warming over that period, although it would not halt sea level rise or many other aspects of climate system adjustment.}}</ref>
Uydu sıcaklık ölçümü verilerine göre 1979'dan itibaren, alt [[troposfer]]in ortalama sıcaklığı on yıl başına 0,12 ile 0,135&nbsp;°C (0,216 ve 0,243&nbsp;°F) arasında artış gösterdi.<ref name=":1">{{Web kaynağı | url = http://vortex.nsstc.uah.edu/data/msu/v6.0/tlt/uahncdc_lt_6.0.txt | başlık = UAH v6.0 TLT data | soyadı = | ad = | tarih = | website = nsstc.uah.edu | yayıncı = The National Space Science & Technology Center | biçim = trend data at bottom of file | erişimtarihi = 3 Şubat 2017 | arşivengelli = evet}}</ref><ref name=":0">{{Web kaynağı | url = http://www.remss.com/measurements/upper-air-temperature | başlık = Upper Air Temperature: Decadal Trends | website = remss.com | yayıncı = Remote Sensing Systems | erişimtarihi = 3 Şubat 2017 | arşivurl = https://web.archive.org/web/20170207164728/http://www.remss.com/measurements/upper-air-temperature | arşivtarihi = 7 Şubat 2017 | ölüurl = hayır }}</ref> İklim vekilleri, 1850 öncesindeki bir veya iki bin yıllık dönemde, Orta Çağ Ilıman Dönemi ve [[Küçük Buz Çağı]] gibi bölgesel dalgalanmalara rağmen sıcaklığın görece düzenli olduğunu göstermektedir.<ref>{{harvnb|IPCC AR5 WG1 Ch5|2013|s=386}}</ref>


İklim değişikliği insanları [[İklim değişikliğinin tarım üzerindeki etkileri|gıda]] ve [[su kıtlığı]], artan seller, aşırı sıcaklar, daha fazla hastalık ve [[İklim değişikliğinin ekonomik etkileri|ekonomik kayıplarla]] [[İklim değişikliğinin insan sağlığı üzerindeki etkileri|tehdit etmektedir]]. [[Ekolojik mültecilik|İnsan göçü]] ve çatışmalar da bunun bir sonucu olabilir.<ref name="auto32">{{harvnb|Cattaneo|Beine|Fröhlich|Kniveton|2019}}; {{harvnb|UN Environment, 25 October|2018}}.</ref> [[Dünya Sağlık Örgütü]] (DSÖ) iklim değişikliğini 21. yüzyılda küresel sağlığa yönelik en büyük tehdit olarak nitelendirmektedir.<ref>{{harvnb|IPCC AR5 SYR|2014|pp=13–16}}; {{harvnb|WHO, Nov|2015}}: "Climate change is the greatest threat to global health in the 21st century. Health professionals have a duty of care to current and future generations. You are on the front line in protecting people from climate impacts – from more heat-waves and other extreme weather events; from outbreaks of infectious diseases such as malaria, dengue and cholera; from the effects of malnutrition; as well as treating people that are affected by cancer, respiratory, cardiovascular and other non-communicable diseases caused by environmental pollution."</ref> Toplumlar, [[Kıyı yönetimi|kıyı şeridinin korunması]] veya [[İklimlendirme|klimaya]] erişimin genişletilmesi gibi çabalarla [[İklim değişikliğine adaptasyon|iklim değişikliğine uyum sağlayabilir]], ancak bazı etkiler kaçınılmazdır. Yoksul ülkeler [[İklim adaleti|küresel emisyonların küçük bir kısmından sorumludur]], ancak uyum sağlama konusunda en az yeteneğe sahiptirler ve [[İklim değişikliği kırılganlığı|iklim değişikliğine karşı en savunmasız]] durumdadırlar.
Aletli ölçümlerle tespit edilen sıcaklık artışı, çeşitli bağımsız bilimsel gruplar tarafından belgelenen geniş çaplı gözlemlerle de tutarlılık göstermektedir, kar ve buzla kaplı bölgelerde görülen geniş çaplı erime, okyanuslardaki ısı katkısının artışı, [[nem|özgül nem]] artışı ve bitkilerin çiçek açması gibi [[ilkbahar]]da yaşananların daha erken yaşanması bu gözlemler arasındadır.<ref name=HSGM>{{Web kaynağı | başlık = İklim Değişikliği | url = https://hsgm.saglik.gov.tr/tr/cevresagligi-ced/ced-birimi/406-iklim-de%C4%9Fi%C5%9Fikli%C4%9Fi.html | yayıncı = [[Halk Sağlığı Genel Müdürlüğü]] | erişimtarihi = 13 Temmuz 2019 | arşivurl = https://web.archive.org/web/20190713093249/https://hsgm.saglik.gov.tr/tr/cevresagligi-ced/ced-birimi/406-iklim-de%25C4%259Fi%25C5%259Fikli%25C4%259Fi.html | arşivtarihi = 13 Temmuz 2019 | ölüurl =evet}}</ref><ref name=YEGM>{{Web kaynağı | başlık = İklim Değişikliği Nedir? | url = http://www.yegm.gov.tr/iklim_deg/i_deg_nedir.aspx | yayıncı = [[Türkiye Cumhuriyeti Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı]] | erişimtarihi = 13 Temmuz 2019 | arşivurl = https://web.archive.org/web/20190713092601/http://www.yegm.gov.tr/iklim_deg/i_deg_nedir.aspx | arşivtarihi = 13 Temmuz 2019 | ölüurl = hayır }}</ref> Bu değişikliklerin tesadüf eseri olma olasılığı neredeyse sıfırdır.<ref name=MGM>{{Web kaynağı | başlık = İklim Değişikliği ve Mevcut Durum | url = https://www.mgm.gov.tr/iklim/iklim-degisikligi.aspx | yayıncı = [[Meteoroloji Genel Müdürlüğü]] | erişimtarihi = 13 Temmuz 2019 | arşivurl = https://web.archive.org/web/20190713092009/https://www.mgm.gov.tr/iklim/iklim-degisikligi.aspx | arşivtarihi = 13 Temmuz 2019 | ölüurl = hayır }}</ref>


İklim değişikliğinin birçok etkisi, mevcut 1,2 °C (2,2 °F) ısınma seviyesinde zaten hissedilmektedir. Ek ısınma bu etkileri arttıracak ve [[Grönland buz tabakası|Grönland buz tabakasının]] erimesi gibi [[İklim sistemindeki devrilme noktaları|devrilme noktalarını]] tetikleyebilecektir.<ref>{{harvnb|IPCC AR6 WG1 Technical Summary|2021|p=71}}</ref> 2015 [[Paris Anlaşması]] kapsamında, ülkeler toplu olarak ısınmayı "2 °C'nin oldukça altında" tutmayı kabul etmiştir. Bununla birlikte, Anlaşma kapsamında verilen taahhütlerle, küresel ısınma yüzyılın sonuna kadar yaklaşık 2,7 °C'ye (4,9 °F) ulaşacaktır.<ref name="UNEP20212">{{harvnb|United Nations Environment Programme|2021|p=36|ps=: "A continuation of the effort implied by the latest unconditional NDCs and announced pledges is at present estimated to result in warming of about 2.7&nbsp;°C (range: 2.2–3.2&nbsp;°C) with a 66 per cent chance."}}</ref> Isınmanın 1.5 °C ile sınırlandırılması, 2030 yılına kadar emisyonların yarıya indirilmesini ve 2050 yılına kadar net sıfır emisyona ulaşılmasını gerektirecektir.<ref>{{harvnb|IPCC SR15 Ch2|2018|pp=95–96|ps=: In model pathways with no or limited overshoot of 1.5&nbsp;°C, global net anthropogenic {{CO2}} emissions decline by about 45% from 2010 levels by 2030 (40–60% interquartile range), reaching net zero around 2050 (2045–2055 interquartile range)}}; {{harvnb|IPCC SR15|2018|loc=SPM C.3|p=17|ps=:All pathways that limit global warming to 1.5&nbsp;°C with limited or no overshoot project the use of carbon dioxide removal (CDR) on the order of 100–1000 GtCO2 over the 21st century. CDR would be used to compensate for residual emissions and, in most cases, achieve net negative emissions to return global warming to 1.5&nbsp;°C following a peak (high confidence). CDR deployment of several hundreds of GtCO2 is subject to multiple feasibility and sustainability constraints (high confidence).}}; {{harvnb|Rogelj|Meinshausen|Schaeffer|Knutti|Riahi|2015}}; {{harvnb|Hilaire et al.|2019}}</ref><div class="thumb tmulti tright"><div class="thumbinner multiimageinner" style="width:302px;max-width:302px"><div class="trow"><div class="tsingle" style="width:300px;max-width:300px"><div class="thumbimage" style="height:151px;overflow:hidden">[[File:Bobcat_Fire,_Los_Angeles,_San_Gabriel_Mountains.jpg|alt=Bobcat Fire in Monrovia, CA, September 10, 2020|298x298pik]]</img></div></div></div><div class="trow"><div class="tsingle" style="width:167px;max-width:167px"><div class="thumbimage" style="height:96px;overflow:hidden">[[File:Bleached_colony_of_Acropora_coral.jpg|alt=Bleached colony of Acropora coral|165x165pik]]</img></div></div><div class="tsingle" style="width:131px;max-width:131px"><div class="thumbimage" style="height:96px;overflow:hidden">[[File:California_Drought_Dry_Lakebed_2009.jpg|alt=A dry lakebed in California, which is experiencing its worst megadrought in 1,200 years.|129x129pik]]</img></div></div></div><div class="trow" style="display:flex"><div class="thumbcaption"> İklim değişikliğinin bazı etkileri, sol üstten saat yönünde: Sıcaklık ve kuraklıkla şiddetlenen [[Orman yangını|orman yangınları]], su kaynaklarını tehlikeye atan kötüleşen [[Kuraklık|kuraklıklar]] ve [[Denizde sıcak hava dalgası|denizdeki sıcak hava dalgalarının]] neden olduğu [[mercan ağarması]]. </div></div></div></div>
=== Bölgesel eğilimler ===
[[Category:Pages using multiple image with auto scaled images]]
18. yüzyıldaki [[Sanayi Devrimi]] ile birlikte, Dünya'nın yarımküreleri arasındaki sıcaklık farkı, kuzey yarımküredeki deniz buzulları ve karların erimesiyle birlikte artmaya başladı.<ref>{{Dergi kaynağı|soyadı=Feulner|ad=Georg|yazar2=Rahmstorf, Stefan|yazar3=Levermann, Anders|yazar4=Volkwardt, Silvia|başlık=On the Origins of the Surface Air Temperature Difference Between the Hemispheres in Earth's Present-Day Climate|dergi=Journal of Climate|tarih=Mart 2013|doi=10.1175/JCLI-D-12-00636.1|url=http://journals.ametsoc.org/doi/abs/10.1175/JCLI-D-12-00636.1|erişimtarihi=25 Nisan 2013|sayfalar=130325101629005|kaynak=harv|cilt=26|arşivurl=https://web.archive.org/web/20150330093005/http://journals.ametsoc.org/doi/abs/10.1175/JCLI-D-12-00636.1|arşivtarihi=30 Mart 2015|ölüurl=hayır}}</ref> 20. yüzyılın başından itibaren kutup bölgelerindeki ortalama sıcaklık, Dünya'nın diğer bölgelerine göre yaklaşık iki kat daha hızlı artmaya başladı.<ref>{{Web kaynağı |url=http://www.ipcc.ch/publications_and_data/ar4/wg1/en/tssts-3-1-2.html |başlık=TS.3.1.2 Spatial Distribution of Changes in Temperature, Circulation and Related Variables – AR4 WGI Technical Summary |erişimtarihi=11 Eylül 2017 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20171011184755/http://www.ipcc.ch/publications_and_data/ar4/wg1/en/tssts-3-1-2.html |arşivtarihi=11 Ekim 2017 |ölüurl=hayır}}</ref> Kuzey yarımkürede [[sera gazları]] salınımları güney yarımküreye göre daha fazla gerçekleşirken bu durum, sera gazlarının her iki yarımkürede de yayılacak kadar uzun süre varlığını koruması sebebiyle yarımküreler arasındaki sıcaklık farkına etki etmemektedir.<ref>Ehhalt ''et al.'', [http://www.grida.no/climate/ipcc_tar/wg1/127.htm Chapter 4: Atmospheric Chemistry and Greenhouse Gases] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20120123063256/http://www.grida.no/climate/ipcc_tar/wg1/127.htm |tarih=23 Ocak 2012 }}, [http://www.grida.no/climate/ipcc_tar/wg1/139.htm#4231 Section 4.2.3.1: Carbon monoxide (CO) and hydrogen (H<sub>2</sub>)] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20120409122116/http://www.grida.no/climate/ipcc_tar/wg1/139.htm#4231 |tarih=9 Nisan 2012 }}, [http://www.grida.no/climate/ipcc_tar/wg1/pdf/TAR-04.pdf p. 256] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20120117054647/http://www.grida.no/climate/ipcc_tar/wg1/pdf/TAR-04.pdf |tarih=17 Ocak 2012 }}, in {{Harvnb|IPCC TAR WG1|2001}}.</ref>
Emisyonların azaltılması, fosil yakıtların yakılması yerine düşük karbonlu kaynaklardan elektrik üretilmesini gerektirmektedir. Bu değişim, [[kömür]] ve [[Doğalgaz|doğalgazla]] çalışan [[Fosil yakıtların kullanımdan kaldırılması|enerji santrallerinin aşamalı olarak kapatılmasını]], [[Rüzgâr gücü|rüzgar]], [[Güneş enerjisi|güneş]] ve diğer yenilenebilir enerji türlerinin kullanımının büyük ölçüde artırılmasını ve [[Enerji tasarrufu|enerji kullanımının azaltılmasını]] içermektedir. [[Elektrifikasyon|Karbon emisyonu olmayan kaynaklardan üretilen elektriğin]], ulaşıma güç sağlamak, binaları ısıtmak ve endüstriyel tesisleri işletmek için fosil yakıtların yerini alması gerekecektir.<ref>{{harvnb|United Nations Environment Programme|2019|loc=Table ES.3|p=xxiii}}; {{harvnb|Teske, ed.|2019|p=xxvii, Fig.5}}.</ref><ref>{{harvnb|United Nations Environment Programme|2019|loc=Table ES.3 & p. 49}}; {{harvnb|NREL|2017|pp=vi, 12}}</ref> Karbon, örneğin [[Orman koruması|orman örtüsünün artırılması]] ve topraktaki [[Karbon tarımı|karbonu yakalayan yöntemlerle tarım yapılması]] yoluyla da [[Karbon tutumu|atmosferden uzaklaştırılabilir]].<ref name="IPCC SRCCL Summary for Policymakers 2019 182">{{harvnb|IPCC SRCCL Summary for Policymakers|2019|p=18}}</ref>
{{TOClimit|3}}


== Terminoloji ==
=== Kısa süreli dalgalanmalar ===
1980'lerden önce, artan [[Sera etkisi|sera gazlarının ısınma etkisinin]] [[Hava kirliliği|hava kirliliğindeki]] [[Partikül|partiküllerin]] soğutma etkisinden daha güçlü olup olmadığı net değilken, bilim insanları iklim üzerindeki insan etkilerini ifade etmek için kasıtsız iklim değişikliği terimini kullandılar.<ref name="Conway 20082">{{harvnb|NASA, 5 December|2008}}.</ref>
[[Dosya:Temperature anomalies arranged by country 1900 - 2016.ogg|küçükresim|320 px|Ülkeye göre 1900-2016 arasındaki sıcaklık anormallikleri. Görsel, GISTEMP verilerine dayanılarak oluşturulmuştur.]]
1979'dan beri karalardaki ortalama sıcaklık, okyanuslardaki ortalama sıcaklık artışının hemen hemen iki katı kadar hızlı yükseldi (on yıl başına 0,25&nbsp;°C'ye karşın on yıl başına 0,13&nbsp;°C).<ref>Trenberth ''et al.'', [http://www.ipcc.ch/publications_and_data/ar4/wg1/en/ch3.html Chap 3, Observations: Atmospheric Surface and Climate Change] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20170924100014/http://ipcc.ch/publications_and_data/ar4/wg1/en/ch3.html |tarih=24 Eylül 2017 }}, [http://www.ipcc.ch/publications_and_data/ar4/wg1/en/ch3s3-es.html Executive Summary] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20181102212635/http://www.ipcc.ch/publications_and_data/ar4/wg1/en/ch3s3-es.html |tarih=2 Kasım 2018 }}, [http://www.ipcc.ch/pdf/assessment-report/ar4/wg1/ar4-wg1-chapter3.pdf p. 237] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20171023052326/http://www.ipcc.ch/pdf/assessment-report/ar4/wg1/ar4-wg1-chapter3.pdf |tarih=23 Ekim 2017 }}, in {{Harvnb|IPCC AR4 WG1|2007}}.</ref> Okyanus sıcaklıklarının karaya göre daha yavaş yükselmesi, okyanusların sahip olduğu [[ısı kapasitesi]]nin daha fazla olması ve [[buharlaşma]] ile daha çok ısı kaybetmesinden kaynaklanmaktadır.<ref>{{kitap kaynağı |başlık=DENİZ ATLASI 2017 |yayıncı=Heinrich Boll Stiftung Derneği |url=https://tr.boell.org/sites/default/files/deniz_atlasi_tum_son.pdf |erişimtarihi=29 Mayıs 2019 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20170708072106/https://tr.boell.org/sites/default/files/deniz_atlasi_tum_son.pdf |arşivtarihi=8 Temmuz 2017 |ölüurl=hayır}}</ref> Okyanuslardaki ısıl durgunluk ile diğer dolaylı etkilere karşı verilen yavaş tepkiler, geçmiş değişikliklere uyum sağlanmasının yüzyıllarca sürmesine yol açmaktadır.


1980'lerde ''küresel ısınma'' ve ''iklim değişikliği'' terimleri daha yaygın hale geldi. Bu iki terim bazen birbirinin yerine kullanılsa da<ref>{{harvnb|NASA, 7 July|2020}}; {{Harvnb|Shaftel|2016}}: "{{thinsp}}'Climate change' and 'global warming' are often used interchangeably but have distinct meanings.&nbsp;... Global warming refers to the upward temperature trend across the entire Earth since the early 20th century&nbsp;... Climate change refers to a broad range of global phenomena&nbsp;...[which] include the increased temperature trends described by global warming."; {{harvnb|Associated Press, 22 September|2015}}: "The terms global warming and climate change can be used interchangeably. Climate change is more accurate scientifically to describe the various effects of greenhouse gases on the world because it includes extreme weather, storms and changes in rainfall patterns, ocean acidification and sea level.".</ref> bilimsel olarak ''küresel ısınma'' yalnızca yüzeydeki ısınmanın artmasını ifade ederken, ''iklim değişikliği'' Dünya'nın [[İklim sistemi|iklim sisteminde]] meydana gelen değişikliklerin bütününü tanımlamaktadır.<ref name="Conway 20082">{{harvnb|NASA, 5 December|2008}}.</ref> [[NASA]] iklim bilimcisi [[James Hansen]]'in 1988'de [[Amerika Birleşik Devletleri Senatosu|ABD Senatosunda]] verdiği ifadede bu terimi kullanmasının ardından, 1975 gibi erken bir tarihte kullanılan küresel ısınma daha popüler bir terim haline geldi.<ref name="Science_Broeker_197508082">{{cite journal|url=https://www.jstor.org/stable/1740491|title=Climatic Change: Are We on the Brink of a Pronounced Global Warming?|date=8 August 1975|issue=4201|pages=460–463|journal=[[Science (journal)|Science]]|volume=189|pmid=17781884|doi=10.1126/science.189.4201.460|last1=Broeker|first1=Wallace S.|jstor=1740491|bibcode=1975Sci...189..460B|s2cid=16702835}}</ref><ref name="history.aip.org22">{{harvnb|Weart "The Public and Climate Change: The Summer of 1988"}}, [http://history.aip.org/climate/public2.htm#L_0575 "News reporters gave only a little attention&nbsp;..."]. {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20221231064827/https://history.aip.org/climate/public2.htm#L_0575|tarih=31 Aralık 2022}}</ref> 2000'li yıllardan bu yana ''iklim değişikliği'' sözcüğünün kullanımı artmıştır.<ref>{{harvnb|Joo|Kim|Do|Lineman|2015}}.</ref> ''İklim değişikliği'' aynı zamanda daha geniş anlamda [[İklim değişkenliği ve değişiklikleri|hem insan kaynaklı değişiklikleri hem de Dünya tarihi boyunca meydana gelen doğal değişiklikleri]] ifade edebilir.<ref>{{Harvnb|IPCC AR5 SYR Glossary|2014|p=120}}: "Climate change refers to a change in the state of the climate that can be identified (e.g., by using statistical tests) by changes in the mean and/or the variability of its properties and that persists for an extended period, typically decades or longer. Climate change may be due to natural internal processes or external forcings such as modulations of the solar cycles, volcanic eruptions and persistent anthropogenic changes in the composition of the atmosphere or in land use."</ref>
Küresel sıcaklık, uzun dönemli eğilimlere karşı daha baskın olan ve bunları geçici olarak maskeleyen kısa süreli dalgalanmaların bir sonucudur. Okyanus yüzeyi sıcaklığını ölçmek için kullanılan farklı yöntemler sonucu elde edilen 2015 verileri, bir önceki on yıla oranla pozitif yönde bir eğilim olduğunu göstermektedir.<ref>{{Web kaynağı | url = http://www.realclimate.org/index.php/archives/2015/06/noaa-temperature-record-updates-and-the-hiatus/ | başlık = NOAA temperature record updates and the ‘hiatus’ | tarih = 4 Haziran 2015 | yazar = Gavin Schmidt | arşivurl = https://web.archive.org/web/20170612145919/http://www.realclimate.org/index.php/archives/2015/06/noaa-temperature-record-updates-and-the-hiatus/ | arşivtarihi = 12 Haziran 2017 | erişimtarihi = 11 Eylül 2017 | ölüurl = evet }}</ref><ref>{{Web kaynağı | url = http://www.noaanews.noaa.gov/stories2015/noaa-analysis-journal-science-no-slowdown-in-global-warming-in-recent-years.html | yazar = NOAA | tarih = 4 Haziran 2015 | başlık = Science publishes new NOAA analysis: Data show no recent slowdown in global warming | arşivurl = https://web.archive.org/web/20170701153949/http://www.noaanews.noaa.gov/stories2015/noaa-analysis-journal-science-no-slowdown-in-global-warming-in-recent-years.html | arşivtarihi = 1 Temmuz 2017 | erişimtarihi = 11 Eylül 2017 | ölüurl =evet}}</ref>


Çeşitli bilim insanları, politikacılar ve medya artık iklim değişikliğinden bahsetmek için ''[[iklim krizi]]'' veya [[İklim acil durum bildirgesi|''iklim acil durumu'']] terimlerini kullanıyor.<ref>{{harvnb|Hodder|Martin|2009}}; {{harvnb|BBC Science Focus Magazine, 3 February|2020}}</ref>
=== En sıcak yıllar ve genel eğilim ===
Kaydedilen en sıcak on yedi yılın on altısı 2000'den sonra gerçekleşti.<ref>{{Web kaynağı |url=https://www.washingtonpost.com/news/energy-environment/wp/2017/01/18/u-s-scientists-officially-declare-2016-the-hottest-year-on-record-that-makes-three-in-a-row/ |başlık="U.S. scientists officially declare 2016 the hottest year on record. That makes three in a row." |erişimtarihi=11 Eylül 2017 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20170911114910/https://www.washingtonpost.com/news/energy-environment/wp/2017/01/18/u-s-scientists-officially-declare-2016-the-hottest-year-on-record-that-makes-three-in-a-row/ |arşivtarihi=11 Eylül 2017 |ölüurl=hayır}}</ref> Yıl bazında bakıldığında yaşanan bu sıcaklık istatistikleri, genel eğilimlerle kıyaslandığında önemsiz kalmaktadır. Zira [[El Niño]]-Güney Salınımı gibi bazı okyanus salınımları, genel iklim değişikliği eğilimi ile hiçbir alakası olmaksızın bir yılın ortalama sıcaklığı üzerinde büyük etkilere sahiptir.<ref name="Gavin Schmidt 201501">{{Web kaynağı | soyadı = Schmidt | ad = Gavin | başlık = Thoughts on 2014 and ongoing temperature trends | website = RealClimate | tarih = 22 Ocak 2015 | url = http://www.realclimate.org/index.php/archives/2015/01/thoughts-on-2014-and-ongoing-temperature-trends/ | erişimtarihi = 4 Eylül 2015 | arşivurl = https://web.archive.org/web/20170630051958/http://www.realclimate.org/index.php/archives/2015/01/thoughts-on-2014-and-ongoing-temperature-trends/ | arşivtarihi = 30 Haziran 2017 | ölüurl = evet }}</ref>


== Gözlenen sıcaklık artışı ==
==Teoriler ve mekanizmalar==
{{Ana|Son 2000 yılın sıcaklık kaydı|Enstrümantal sıcaklık kaydı}}
===Sera etkisi===
[[Dosya:Common_Era_Temperature.svg|küçükresim| Ağaç halkaları, mercanlar ve buz çekirdeklerinden elde edilen vekil veriler kullanılarak son 2000 yılda küresel yüzey sıcaklığının yeniden yapılandırılması mavi renktedir.<ref>{{harvnb|Neukom|Barboza|Erb|Shi|2019b}}.</ref> Doğrudan gözlemlenen veriler kırmızıyla gösterilmiştir.<ref name="nasa temperatures2">{{cite web|url=https://data.giss.nasa.gov/gistemp/graphs_v4/|title=Global Annual Mean Surface Air Temperature Change|access-date=23 February 2020|publisher=[[NASA]]}}</ref>]]
{{Ana|Sera etkisi}}
Birden fazla bağımsız enstrümantal veri seti [[İklim sistemi|iklim sisteminin]] ısındığını göstermektedir.<ref>{{harvnb|EPA|2016|ps=: The U.S. Global Change Research Program, the National Academy of Sciences, and the Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC) have each independently concluded that warming of the climate system in recent decades is "unequivocal". This conclusion is not drawn from any one source of data but is based on multiple lines of evidence, including three worldwide temperature datasets showing nearly identical warming trends as well as numerous other independent indicators of global warming (e.g. rising sea levels, shrinking Arctic sea ice).}}</ref> 2011-2020 on yılı, sanayi öncesi temel çizgiye (1850-1900) kıyasla ortalama 1,09 °C [0,95-1,20 °C] ısındı.<ref>{{harvnb|IPCC AR6 WG1 Summary for Policymakers|2021|p=SPM-5}}</ref> Yüzey sıcaklıkları her on yılda yaklaşık 0,2 °C artmakta<ref>{{Harvnb|IPCC SR15 Ch1|2018|p=81}}.</ref> ve 2020 yılında sanayi öncesi dönemin 1,2 °C üzerinde bir sıcaklığa ulaşmaktadır.{{sfn|WMO|2021|p=6}} 1950'den bu yana soğuk gün ve gecelerin sayısı azalmış, sıcak gün ve gecelerin sayısı ise artmıştır.<ref>{{harvnb|IPCC AR5 WG1 Ch2|2013|p=162}}.</ref>
Küresel ısınmaya, atmosferde artan [[sera gazları]]nın neden olduğu düşünülmektedir.<ref name=BBC2>{{Web kaynağı | başlık = 10 grafikte BM İklim Değişikliği Konferansı ve Türkiye | url = http://www.bbc.com/turkce/ekonomi/2015/11/151130_cop21_turkiye_cuneyt_kazokoglu | yayıncı = [[BBC]] | arşivurl = https://web.archive.org/web/20170328181120/http://www.bbc.com/turkce/ekonomi/2015/11/151130_cop21_turkiye_cuneyt_kazokoglu | arşivtarihi = 28 Mart 2017 | erişimtarihi = 8 Nisan 2017 | ölüurl = hayır }}</ref> [[Karbondioksit]], [[su buharı]], [[metan]] gibi bazı gazların, [[Güneş]]'ten gelen [[radyasyon]]un bir yandan dış uzaya yansımasını önleyerek ve diğer yandan da bu radyasyondaki ısıyı soğurarak yerkürenin fazlaca ısınmasına yol açtığı düşünülmektedir.


18'inci yüzyıl ile 19'uncu yüzyılın ortaları arasında çok az net ısınma olmuştur. Bu döneme ait iklim bilgileri, ağaçlar ve buz çekirdekleri gibi [[Vekil (iklim)|iklim vekillerinden]] gelmektedir.<ref name="SR15 Ch1 p572">{{harvnb|IPCC SR15 Ch1|2018|p=57|ps=: This report adopts the 51-year reference period, 1850–1900 inclusive, assessed as an approximation of pre-industrial levels in AR5&nbsp;... Temperatures rose by 0.0&nbsp;°C–0.2&nbsp;°C from 1720–1800 to 1850–1900}}; {{harvnb|Hawkins|Ortega|Suckling|Schurer|2017|p=1844}}</ref> Termometre kayıtları 1850 civarında küresel kapsam sağlamaya başlamıştır.<ref name="AR5 WG1 SPM p4-52">{{Harvnb|IPCC AR5 WG1 Summary for Policymakers|2013|pp=4–5|ps=: "Global-scale observations from the instrumental era began in the mid-19th century for temperature and other variables&nbsp;... the period 1880 to 2012&nbsp;... multiple independently produced datasets exist."}}</ref> [[Orta Çağ Sıcak Dönemi|Orta Çağ İklim Anomalisi]] ve [[Küçük Buz Çağı]] gibi tarihsel ısınma ve soğuma modelleri, farklı bölgelerde aynı zamanda meydana gelmemiştir. Sıcaklıklar, sınırlı sayıda bölgede 20. yüzyılın sonlarındaki kadar yüksek seviyelere ulaşmış olabilir.<ref>{{harvnb|IPCC AR5 WG1 Ch5|2013|p=386}}; {{harvnb|Neukom|Steiger|Gómez-Navarro|Wang|2019a}}</ref> [[Paleosen-Eosen Termal Maksimum]] gibi tarih öncesi küresel ısınma dönemleri olmuştur.<ref name="AR5 WG1 Ch 52">{{harvnb|IPCC AR5 WG1 Ch5|2013|pp=389, 399–400|ps=: "The [[Paleocene–Eocene Thermal Maximum|PETM]] [around 55.5–55.3&nbsp;million years ago] was marked by&nbsp;... global warming of 4&nbsp;°C to 7&nbsp;°C&nbsp;... [[Deglaciation|Deglacial]] global warming occurred in two main steps from 17.5 to 14.5 ka [thousand years ago] and 13.0 to 10.0 ka."}}</ref> Ancak, sıcaklık ve [[Karbondioksit|CO<sub>2</sub>]] konsantrasyonlarındaki modern gözlemlenen artış o kadar hızlı olmuştur ki Dünya tarihindeki [[Ani iklim değişikliği|ani jeofiziksel olaylar]] bile mevcut oranlara yaklaşmamaktadır.<ref>{{harvnb|IPCC SR15 Ch1|2018|p=54}}.</ref>
[[Dosya:San Rafael Glacier animation.gif|küçükresim|250px|[[Laguna San Rafael]]'deki buzulun, küresel ısınma sonucu 1990 ile 2000 yılları arasındaki geri çekilişin karşılaştırmalı uydu görüntüleri.]]


Hava sıcaklığı ölçümlerinden elde edilen ısınma kanıtları, çok çeşitli diğer gözlemlerle de desteklenmektedir.<ref>{{harvnb|Kennedy|Thorne|Peterson|Ruedy|2010|p=S26}}. Figure 2.5.</ref>{{sfn|Loeb et al.|2021}} Örneğin, şiddetli yağışların sıklığında ve yoğunluğunda artış, kar ve kara buzlarının erimesi ve atmosferik [[Nem|nemin]] artması gibi [[İklim değişikliğinin su döngüsü üzerindeki etkileri|doğal su döngüsündeki değişiklikler]] tahmin edilmiş ve gözlemlenmiştir.<ref>{{harvnb|Kennedy|Thorne|Peterson|Ruedy|2010|pp=S26, S59–S60}}; {{harvnb|USGCRP Chapter 1|2017|p=35}}.</ref> Flora ve fauna da ısınma ile tutarlı bir şekilde davranmaktadır; örneğin bitkiler ilkbaharda daha erken çiçek açmaktadır.<ref>{{Harvnb|IPCC AR4 WG2 Ch1|2007|loc=Sec. 1.3.5.1|p=99}}</ref> Bir diğer önemli gösterge de üst atmosferin soğumasıdır; bu da sera gazlarının ısıyı Dünya yüzeyinin yakınında hapsettiğini ve uzaya yayılmasını engellediğini göstermektedir.<ref>{{cite web|url=https://earthobservatory.nasa.gov/features/GlobalWarming|title=Global Warming|access-date=11 September 2020|date=3 June 2010|publisher=[[NASA JPL]]|quote=Satellite measurements show warming in the troposphere but cooling in the stratosphere. This vertical pattern is consistent with global warming due to increasing greenhouse gases but inconsistent with warming from natural causes.}}</ref>
[[Yerküre]], Güneş'ten gelen kısa dalgalı ışınımın bir bölümünü yeryüzünde, bir bölümünü alt atmosferde emer. Güneş ışınımın bir bölümü ise, emilme gerçekleşmeden, yüzeyden ve atmosferden yansıyarak uzaya kaçar. Yüzeyde ve [[troposfer]]de tutulan enerji, atmosfer ve okyanus dolaşımıyla yeryüzüne dağılır ve uzun dalgalı yer ışınımı olarak atmosfere geri verilir. Yeryüzünden salınan uzun dalgalı ışınımın önemli bir bölümü, yine atmosfer tarafından emilir ve daha az Güneş enerjisi alan yüksek enlemlerde ve düşük sıcaklıklarda salınır.


Dünyanın bölgeler[[İklim değişkenliği ve değişiklikleri#Bölgeler arası değişkenlik|i farklı oranlarda ısınmaktadır]]. Bu örüntü sera gazlarının nereden salındığından bağımsızdır, çünkü gazlar gezegen boyunca yayılacak kadar uzun süre kalmaktadır. Sanayi öncesi dönemden bu yana, kara bölgelerindeki ortalama yüzey sıcaklığı, küresel ortalama yüzey sıcaklığından neredeyse iki kat daha hızlı artmıştır.<ref>{{harvnb|IPCC SRCCL Summary for Policymakers|2019|p=7}}</ref> Bunun nedeni okyanusların daha büyük [[Isı sığası|ısı kapasitesi]] ve okyanusların [[buharlaşma]] yoluyla daha fazla ısı kaybetmesidir.<ref>{{Harvnb|Sutton|Dong|Gregory|2007}}.</ref> Küresel iklim sistemindeki termal enerji en azından 1970'ten bu yana sadece kısa süreli duraklamalarla artmış ve bu ekstra enerjinin %90'ından fazlası [[Okyanus ısı içeriği|okyanuslarda depolanmıştır]].<ref name="ocean heat absorption2">{{cite web|url=https://www.climate.gov/news-features/understanding-climate/climate-change-ocean-heat-content|title=Climate Change: Ocean Heat Content|access-date=20 February 2019|archive-date=12 February 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20190212110601/https://www.climate.gov/news-features/understanding-climate/climate-change-ocean-heat-content|newspaper=Noaa Climate.gov|publisher=[[National Oceanic and Atmospheric Administration|NOAA]]|year=2018|url-status=live}}</ref><ref name="Harvipccar52">{{Harvnb|IPCC AR5 WG1 Ch3|2013|p=257}}: "[[Sea level rise#Ocean heating|Ocean warming]] dominates the global energy change inventory. Warming of the ocean accounts for about 93% of the increase in the Earth's energy inventory between 1971 and 2010 (high confidence), with warming of the upper (0 to 700 m) ocean accounting for about 64% of the total.</ref> Geri kalanı ise [[Atmosfer|atmosferi]] ve kıtaları ısıtmış ve buzları eritmiştir.<ref name="EarthSysSciData_202009072">{{cite journal|url=https://essd.copernicus.org/articles/12/2013/2020/|title=Heat stored in the Earth system: where does the energy go?|date=7 September 2020|display-authors=4|issue=3|pages=2013–2041|journal=Earth System Science Data|volume=12|doi=10.5194/essd-12-2013-2020|last1=von Schuckman|first1=K.|last2=Cheng|first2=L.|last3=Palmer|first3=M. D.|last4=Hansen|first4=J.|last5=Tassone|first5=C.|last6=Aich|first6=V.|last7=Adusumilli|first7=S.|last8=Beltrami|first8=H.|last9=Boyer|first9=T.|last10=Cuesta-Valero|first10=F. J.|bibcode=2020ESSD...12.2013V}}</ref>
[[Atmosfer]]deki gazların gelen [[Güneş]] ışınımına karşı geçirgen, buna karşılık geri salınan uzun dalgalı yer ışınımına karşı çok daha az geçirgen olması nedeniyle yerkürenin beklenenden daha fazla ısınmasını sağlayan ve ısı dengesini düzenleyen bu doğal süreç [[sera etkisi]] olarak adlandırılmaktadır.


[[Kuzey yarımküre]] ve [[Kuzey Kutbu]], [[Güney Kutbu]] ve [[Güney yarımküre|Güney yarımküreye]] kıyasla çok daha hızlı ısınmıştır. Kuzey yarımküre sadece çok daha fazla karaya değil, aynı zamanda daha fazla mevsimsel kar örtüsüne ve [[Deniz buzu|deniz buzuna]] sahiptir. Bu yüzeyler, buzlar eridikten sonra çok fazla ışık yansıtmaktan karanlık olmaya geçtikçe, daha fazla ısı emmeye başlarlar.<ref>{{harvnb|NOAA, 10 July|2011}}.</ref> Kar ve buz üzerindeki yerel siyah karbon birikintileri de Arktik ısınmaya katkıda bulunur.<ref>{{harvnb|United States Environmental Protection Agency|2016|p=5|ps=: "Black carbon that is deposited on snow and ice darkens those surfaces and decreases their reflectivity (albedo). This is known as the snow/ice albedo effect. This effect results in the increased absorption of radiation that accelerates melting."}}</ref> Kuzey Kutbu'ndaki sıcaklıklar [[Kutupsal amplifikasyon|dünyanın geri kalanına göre iki kattan fazla]] artmaktadır.<ref>{{harvnb|IPCC AR5 WG1 Ch12|2013|p=1062}}; {{harvnb|IPCC SROCC Ch3|2019|p=212}}.</ref> Kuzey Kutbu'ndaki buzulların ve buz tabakalarının erimesi, zayıflamış bir [[Körfez Akıntısı]] da dahil olmak üzere okyanus dolaşımını bozarak iklimi daha da değiştirmektedir.<ref>{{harvnb|NASA, 12 September|2018}}.</ref>
Su buharı dışındaki [[sera gazları]], bağımsız değişken olarak küresel ısınma üzerinde aktif bir etki yaratabilirler. Örneğin karbondioksit, insanlar tarafından fosil yakıtların yakılmasıyla yoğun olarak atmosfere salınabilir.<ref name=BBC2 /> Bu durum, gezegenin ortalama ısısından bağımsız olarak ortaya çıkabilen ve ortalama ısının artması sonucunu doğuran bir etken işlevi görür.


== Son sıcaklık artışının ilişkilendirilmesi ==
Bugün bilim çevrelerinde küresel ısınmada baş sorumlunun karbondioksit oranının artması olduğuna inanılmaktadır. Her ne kadar atmosferdeki karbondioksit,
{{Ana|Son iklim değişikliğinin ilişkilendirilmesi}}
[[Dosya:Physical_Drivers_of_climate_change.svg|sağ|küçükresim| 1850-1900'den 2010-2019'a iklim değişikliğinin itici güçleri. İç değişkenlik veya güneş ve volkanik etkenlerin önemli bir katkısı olmamıştır.]]
[[İklim sistemi]] kendi içinde yıllarca ([[El Niño-Güney Salınımı]] (ENSO) gibi), on yıllarca ve hatta yüzyıllarca sürebilen çeşitli döngüler yaşar.<ref>{{harvnb|Delworth|Zeng|2012|p=5}}; {{harvnb|Franzke|Barbosa|Blender|Fredriksen|2020}}</ref> Diğer değişiklikler, iklim sistemine "dışsal" olan, ancak her zaman Dünya'nın dışında olmayan bir [[Dünya'nın enerji bütçesi|enerji dengesizliğinden]] kaynaklanır.<ref>{{Harvnb|National Research Council|2012|p=9}}</ref> Dışsal zorlamalara örnek olarak sera gazlarının konsantrasyonlarındaki değişiklikler, [[Güneşsel aydınlatma gücü|güneş parlaklığı]], volkanik patlamalar ve [[Yörüngesel zorlama|Dünya'nın Güneş etrafındaki yörüngesindeki değişimler]] verilebilir.<ref>{{Harvnb|IPCC AR5 WG1 Ch10|2013|p=916}}.</ref>


İklim değişikliğine insan katkısını belirlemek için, bilinen iç iklim değişkenliği ve doğal dış etkenlerin elenmesi gerekir. Temel bir yaklaşım, tüm potansiyel nedenler için benzersiz "parmak izleri" belirlemek ve ardından bu parmak izlerini gözlemlenen iklim değişikliği modelleriyle karşılaştırmaktır.<ref>{{harvnb|Knutson|2017|p=443}}; {{Harvnb|IPCC AR5 WG1 Ch10|2013|pp=875–876}}</ref> Örneğin, güneş zorlaması ana bir neden olarak elenebilir. Parmak izi tüm atmosferde ısınma şeklinde olacaktır. Ancak, sera gazı zorlamasıyla tutarlı olarak sadece alt atmosfer ısınmıştır.<ref name=":12">{{Harvnb|USGCRP|2009|p=20}}.</ref> Son iklim değişikliğine yapılan atıflar, ana etkenin yüksek sera gazları olduğunu, aerosollerin ise azaltıcı bir etkiye sahip olduğunu göstermektedir.<ref>{{harvnb|IPCC AR5 WG1 Summary for Policymakers|2013|pp=13–14}}</ref>
* Karada yeşil bitkilerin [[fotosentez]] yoluyla,
* Okyanuslarda ise suda çözünme ve fitoplanktonlar tarafından absorbe edilme, sonra da planktonun deniz dibine çökmesi yollarıyla atmosferden çekilmekte ise de, bu mekanizmaların kapasitesinin üzerinde karbondioksit salımı, gezegen üzerinde sera etkisi yaratmaktadır. Ayrıca deniz suyunun aşırı karbondioksit yüzünden asitleşmesi okyanus ekolojisi, [[mercanlar]] ve kabuklu deniz hayvanları açısından ciddi bir problemdi.<ref>{{Web kaynağı | url = http://climatechange.boun.edu.tr/aerosol-yuklemesi-nedir/ | başlık = Aerosol Yüklemesi Nedir? {{!}} iklimBU {{!}} Boğaziçi Üniversitesi | erişimtarihi = 20 Haziran 2021 | tarih = 10 Eylül 2019 | dil = tr-TR | çalışma = iklimBU | arşivurl = https://web.archive.org/web/20191013043823/http://climatechange.boun.edu.tr/aerosol-yuklemesi-nedir/ | arşivtarihi = 13 Ekim 2019}}</ref>


=== Arazi kullanımı değişikliği ===
=== Sera gazları ===
{{Ana|Sera gazları|Sera gazı emisyonları|Sera etkisi|Dünya atmosferindeki karbondioksit}}
[[Dosya:Rodney·and·Otamatea·Times•1912•Coal·consumption·affecting·climate.jpg|küçükresim|Yeni Zelanda gazetesi makalesi (14 Ağustos 1912'de yayınlandı) küresel ısınmanın ilkelerini açıklıyor]]
[[Dosya:Carbon_Dioxide_800kyr.svg|küçükresim|Buz çekirdeklerinden (mavi/yeşil) ve doğrudan (siyah) ölçülen son 800.000 yıldaki CO<sub>2</sub> konsantrasyonları<ref>{{Cite journal|url=http://www.nature.com/articles/nature06949|title=High-resolution carbon dioxide concentration record 650,000–800,000 years before present|date=May 2005|issue=7193|language=en|pages=379–382|journal=[[Nature (journal)|Nature]]|volume=453|issn=0028-0836|pmid=18480821|doi=10.1038/nature06949|last1=Lüthi|first1=Dieter|last2=Le Floch|first2=Martine|last3=Bereiter|first3=Bernhard|last4=Blunier|first4=Thomas|last5=Barnola|first5=Jean-Marc|last6=Siegenthaler|first6=Urs|last7=Raynaud|first7=Dominique|last8=Jouzel|first8=Jean|last9=Fischer|first9=Hubertus|last10=Kawamura|first10=Kenji|last11=Stocker|first11=Thomas F.|s2cid=1382081}}</ref><ref>{{Cite journal|url=https://www.science.org/doi/10.1126/science.283.5408.1712|title=Ice Core Records of Atmospheric CO 2 Around the Last Three Glacial Terminations|date=1999-03-12|issue=5408|language=en|pages=1712–1714|journal=[[Science (journal)|Science]]|volume=283|issn=0036-8075|pmid=10073931|doi=10.1126/science.283.5408.1712|last1=Fischer|first1=Hubertus|last2=Wahlen|first2=Martin|last3=Smith|first3=Jesse|last4=Mastroianni|first4=Derek|last5=Deck|first5=Bruce|bibcode=1999Sci...283.1712F}}</ref><ref>{{Cite journal|url=http://doi.wiley.com/10.1029/1999GL010960|title=Atmospheric CO 2 concentration from 60 to 20 kyr BP from the Taylor Dome Ice Core, Antarctica|date=2000-03-01|issue=5|language=en|pages=735–738|journal=[[Geophysical Research Letters]]|volume=27|doi=10.1029/1999GL010960|last1=Indermühle|first1=Andreas|last2=Monnin|first2=Eric|last3=Stauffer|first3=Bernhard|last4=Stocker|first4=Thomas F.|last5=Wahlen|first5=Martin|bibcode=2000GeoRL..27..735I|s2cid=18942742}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://cdiac.ess-dive.lbl.gov/trends/co2/lawdome.html|title=Historical CO2 Records from the Law Dome DE08, DE08-2, and DSS Ice Cores|access-date=2022-11-20|agency=[[U.S. Department of Energy]]|date=1998|website=Carbon Dioxide Information Analysis Center, Oak Ridge National Laboratory|last1=Etheridge|first1=D.|last2=Steele|first2=L.|last3=Langenfelds|first3=R.|last4=Francey|first4=R.|last5=Barnola|first5=J.-M.|last6=Morgan|first6=V.}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://cdiac.ess-dive.lbl.gov/trends/co2/sio-keel.html|title=Atmospheric CO2 Records from Sites in the SIO Air Sampling Network|access-date=2022-11-20|agency=[[U.S. Department of Energy]]|date=2004|website=[[Carbon Dioxide Information Analysis Center]], [[Oak Ridge National Laboratory]]|last1=Keeling|first1=C.|author-link=Charles David Keeling|last2=Whorf|first2=T.}}</ref>]]
İnsanlar, daha çok tarım arazisi yaratmak için Dünya'nın yüzeyini değiştirirler. Günümüzde tarım, Dünya'nın kara alanının %34'ünü kaplarken, %26'sı orman ve %30'u yaşanamaz (buzullar, çöller vb.).<ref>{{harvnb|Ritchie|Roser|2018}}</ref> Tropik bölgelerde ekili alanlara geçiş nedeniyle ormanlık alan miktarı azalmaya devam ediyor.<ref>{{harvnb|The Sustainability Consortium, 13 September|2018}}; {{harvnb|UN FAO|2016|p=18}}.</ref> Bu ormansızlaşma, küresel ısınmayı etkileyen arazi yüzeyi değişikliğinin en önemli özelliğidir. Ormansızlaşmanın ana nedenleri şunlardır: ormanlardan tarım arazisine kalıcı arazi kullanımı değişikliği (%27), ormancılık / orman ürünleri üretmek için ağaç kesme (%26), kısa vadeli değişen tarım (%24) ve orman yangınları (%23).<ref>{{harvnb|Curtis|Slay|Harris|Tyukavina|2018}}.</ref>
Sera gazları [[Güneş ışığı|güneş ışığına]] karşı şeffaftır ve böylece güneş ışığının atmosferden geçerek Dünya yüzeyini ısıtmasına izin verir. Dünya bunu ısı olarak yayar ve sera gazları [[Sera etkisi|bunun bir kısmını emer]]. Bu emilim, ısının uzaya kaçma hızını yavaşlatarak ısıyı Dünya yüzeyinin yakınında hapseder ve zamanla ısınmasına sebep olur.<ref>{{cite web|url=https://climate.nasa.gov/causes|title=The Causes of Climate Change|access-date=8 May 2019|archive-date=8 May 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20190508000022/https://climate.nasa.gov/causes/|website=Climate Change: Vital Signs of the Planet|author=NASA|url-status=live}}</ref> [[Sanayi Devrimi]]'nden önce, doğal olarak oluşan sera gazı miktarları, yüzeye yakın havanın, yokluklarında olacağından yaklaşık 33 °C daha sıcak olmasına neden olmuştur.<ref>{{Harvnb|IPCC AR4 WG1 Ch1|2007|loc=FAQ1.1}}: "To emit 240 W m<sup>−2</sup>, a surface would have to have a temperature of around −19&nbsp;°C. This is much colder than the conditions that actually exist at the Earth's surface (the global mean surface temperature is about 14&nbsp;°C).</ref><ref>{{cite web|url=https://www.acs.org/content/acs/en/climatescience/climatesciencenarratives/what-is-the-greenhouse-effect.html|title=What Is the Greenhouse Effect?|access-date=26 May 2019|archive-date=26 May 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20190526110653/https://www.acs.org/content/acs/en/climatescience/climatesciencenarratives/what-is-the-greenhouse-effect.html|author=ACS|author-link=American Chemical Society|url-status=live}}</ref> [[Su buharı]] (~%50) ve bulutlar (~%25) sera etkisine en büyük katkıda bulunanlar olmakla birlikte, sıcaklığın bir fonksiyonu olarak artarlar ve bu nedenle [[Geri besleme|geri beslemedirler]]. Öte yandan, CO<sub>2</sub> (~%20), [[troposferik ozon]],<ref>Ozone acts as a greenhouse gas in the lowest layer of the atmosphere, the [[troposphere]] (as opposed to the stratospheric [[ozone layer]]). {{harvnb|Wang|Shugart|Lerdau|2017}}</ref> [[Kloroflorokarbon gazları|CFC]]'ler ve [[nitröz oksit]] gibi gazların konsantrasyonları sıcaklığa bağlı değildir ve bu nedenle dış zorlayıcılardır.<ref>{{harvnb|Schmidt|Ruedy|Miller|Lacis|2010}}; {{harvnb|USGCRP Climate Science Supplement|2014|p=742}}</ref>


Sanayi Devrimi'nden bu yana insan faaliyetleri, özellikle de fosil yakıtların ([[kömür]], [[petrol]] ve [[doğalgaz]]) çıkarılması ve yakılması,<ref>{{Harvnb|The Guardian, 19 February|2020}}.</ref> atmosferdeki sera gazı miktarını artırarak [[Radyatif zorlama|radyatif bir dengesizliğe]] yol açmıştır. 2019 yılında, CO<sub>2</sub> ve [[metan]] konsantrasyonları 1750 yılından bu yana sırasıyla yaklaşık %48 ve %160 oranında artmıştır.<ref>{{Harvnb|WMO|2021|p=8}}.</ref> Bu CO<sub>2</sub> seviyeleri, son 2 milyon yıl boyunca herhangi bir zamanda olduğundan daha yüksektir. [[Atmosferik metan|Metan konsantrasyonları]] ise son 800.000 yılda olduğundan çok daha yüksektir.{{Sfn|IPCC AR6 WG1 Technical Summary|2021|p=TS-35}}
Sera gazı konsantrasyonlarını etkilemenin yanı sıra, arazi kullanım değişiklikleri küresel ısınmayı çeşitli başka kimyasal ve fiziksel mekanizmalar yoluyla etkiler. Bir bölgedeki bitki örtüsünün türünü değiştirmek, güneş ışığının ne kadarının uzaya geri yansıtıldığını (albedo) ve buharlaşma ile ne kadar ısı kaybedildiğini değiştirerek yerel sıcaklığı etkiler. Örneğin, karanlık bir ormandan otlaklara geçiş, yüzeyi daha açık hale getirerek, daha fazla güneş ışığı yansıtmasına neden olur. Ormansızlaşma, bulutları etkileyen aerosollerin ve diğer kimyasal bileşiklerin salınımını etkileyerek ve rüzgar modellerini değiştirerek değişen sıcaklıklara da katkıda bulunabilir.<ref name="Seymour 2019">{{harvnb|World Resources Institute, 8 December|2019}}.</ref> Tropik ve ılıman bölgelerde net etki önemli bir ısınma oluştururken, kutuplara daha yakın enlemlerde albedo kazancı (ormanın yerini kar örtüsüyle değiştirdiğinden) genel bir soğutma etkisine yol açar.<ref name="Seymour 2019" /> Küresel olarak, bu etkilerin, yüzey albedosunda bir artışın hakim olduğu hafif bir soğumaya yol açtığı tahmin edilmektedir.<ref name="IPCC Special Report: Climate change and Land p2-54">{{Harvnb|IPCC SRCCL Ch2|2019|pp=|ps=: "The global biophysical cooling alone has been estimated by a larger range of climate models and is −0.10 ± 0.14°C; it ranges from −0.57°C to +0.06°C&nbsp;... This cooling is essentially dominated by increases in surface albedo: historical land cover changes have generally led to a dominant brightening of land"|p=172}}.</ref>
[[Dosya:CO2_Emissions_by_Source_Since_1880.svg|sağ|küçükresim| [[Küresel Karbon Projesi]], 1880'den bu yana CO<sub>2</sub>'ye yapılan ilavelerin nasıl farklı kaynakların birbiri ardına artmasından kaynaklandığını göstermektedir.]]
Küresel insan kaynaklı [[sera gazı emisyonları]] 2019 yılında 59 milyar ton CO<sub>2</sub>'ye eşdeğerdi. Bu emisyonların %75'ini CO<sub>2</sub>, %18'ini metan, %4'ünü nitröz oksit ve %2'sini [[florlu gazlar]] oluşturmuştur.{{sfn|IPCC AR6 WG3 Summary for Policymakers|2022|loc=Figure SPM.1}} CO<sub>2</sub> emisyonları temel olarak ulaşım, üretim, ısınma ve elektrik için enerji sağlamak üzere [[Fosil yakıt|fosil yakıtların]] yakılmasından kaynaklanmaktadır.<ref name="auto22">{{harvnb|Our World in Data, 18 September|2020}}</ref> Ek CO<sub>2</sub> emisyonları [[Ormansızlaşma ve iklim değişikliği|ormansızlaşmadan]] ve çimento, çelik, alüminyum ve gübre yapımındaki kimyasal reaksiyonlar sonucu açığa çıkan CO<sub>2</sub>'yi de içeren [[Endüstriyel süreç|endüstriyel süreçlerden]] kaynaklanmaktadır.<ref>{{harvnb|Olivier|Peters|2019|p=17}}; {{harvnb|Our World in Data, 18 September|2020}}; {{harvnb|EPA|2020|ps=: Greenhouse gas emissions from industry primarily come from burning fossil fuels for energy, as well as greenhouse gas emissions from certain chemical reactions necessary to produce goods from raw materials}}; {{cite web|url=https://www.bbc.co.uk/bitesize/guides/zv7f3k7/revision/2|title=Redox, extraction of iron and transition metals|quote=Hot air (oxygen) reacts with the coke (carbon) to produce carbon dioxide and heat energy to heat up the furnace. Removing impurities: The calcium carbonate in the limestone thermally decomposes to form calcium oxide. calcium carbonate → calcium oxide + carbon dioxide}}; {{harvnb|Kvande|2014|ps=: Carbon dioxide gas is formed at the anode, as the carbon anode is consumed upon reaction of carbon with the oxygen ions from the alumina (Al<sub>2</sub>O<sub>3</sub>). Formation of carbon dioxide is unavoidable as long as carbon anodes are used, and it is of great concern because CO<sub>2</sub> is a greenhouse gas}}</ref> Metan emisyonları [[Enterik fermantasyon|hayvancılık]], gübre, pirinç ekimi, çöp sahaları, atık su ve kömür madenciliğinin yanı sıra [[Kaçak gaz emisyonları|petrol ve gaz çıkarımından]] kaynaklanmaktadır.<ref>{{harvnb|EPA|2020}}; {{harvnb|Global Methane Initiative|2020|ps=: Estimated Global Anthropogenic Methane Emissions by Source, 2020: [[Enteric fermentation]] (27%), Manure Management (3%), Coal Mining (9%), [[Municipal Solid Waste]] (11%), Oil & Gas (24%), [[Wastewater]] (7%), [[Rice|Rice Cultivation]] (7%)}}</ref> Nitröz oksit emisyonları büyük ölçüde [[Gübre|gübrenin]] mikrobiyal ayrışmasından kaynaklanmaktadır.<ref>{{harvnb|EPA|2019|ps=: Agricultural activities, such as fertilizer use, are the primary source of N<sub>2</sub>O emissions}}; {{harvnb|Davidson|2009|ps=: 2.0% of manure nitrogen and 2.5% of fertilizer nitrogen was converted to nitrous oxide between 1860 and 2005; these percentage contributions explain the entire pattern of increasing nitrous oxide concentrations over this period}}</ref>


Ormansızlaşmanın sera gazı emisyonlarına katkısına rağmen, Dünya'nın kara yüzeyi, özellikle de ormanları, CO<sub>2</sub> için önemli bir [[karbon yutağı]] olmaya devam etmektedir. Toprakta [[karbon fiksasyonu]] ve fotosentez gibi kara yüzeyi yutak süreçleri, yıllık küresel CO<sub>2</sub> emisyonlarının yaklaşık %29'unu ortadan kaldırmaktadır.<ref>{{Harvnb|IPCC SRCCL Summary for Policymakers|2019|p=10}}</ref> Okyanus da iki aşamalı bir süreçle önemli bir karbon yutağı olarak hizmet vermektedir. İlk olarak, CO<sub>2</sub> yüzey suyunda çözülür. Daha sonra, okyanusun [[Termohalin döngü|devridaim sirkülasyonu]] onu okyanusun derinliklerine dağıtır ve burada [[Karbon döngüsü|karbon döngüsünün]] bir parçası olarak zaman içinde birikir. Son yirmi yılda, dünya okyanusları salınan CO<sub>2</sub>'nin %20 ile 30'unu emmiştir.<ref>{{harvnb|IPCC SROCC Ch5|2019|p=450}}.</ref>
=== İklim değişikliği geri bildirimi ===


=== Aerosoller ve bulutlar ===
Küresel ısınma sonucu kutuplar ve yakın bölgelerinde buzlar eridikçe yerlerini kara veya sular almaktadır. Kara ve suların kar ve buza oranla daha az yansıtıcı olması Güneş ışınımı emilimini arttırmakta ve dolayısıyla ısınmanın daha fazla artmasına yol açmaktadır. (Ice-Albedo feedback)
[[Aerosol|Aerosoller]] şeklindeki hava kirliliği iklimi büyük ölçekte etkilemektedir.<ref>{{Harvnb|Haywood|2016|p=456}}; {{harvnb|McNeill|2017}}; {{harvnb|Samset|Sand|Smith|Bauer|2018}}.</ref> Aerosoller güneş radyasyonunu dağıtır ve emer. 1961'den 1990'a kadar, Dünya yüzeyine ulaşan güneş ışığı miktarında kademeli bir azalma gözlemlenmiştir. Halk arasında [[Küresel karartma|''küresel karartma'']] olarak bilinen bu olgu,<ref>{{harvnb|IPCC AR5 WG1 Ch2|2013|p=183}}.</ref> toz, kirlilik ve biyoyakıtlar ile fosil yakıtların yanması sonucu oluşan aerosollere bağlanmaktadır.<ref>{{harvnb|He|Wang|Zhou|Wild|2018}}; {{Harvnb|Storelvmo|Phillips|Lohmann|Leirvik|2016}}</ref><ref name="NASA20072">{{cite news|url=http://www.nasa.gov/centers/goddard/news/topstory/2007/aerosol_dimming.html|title=Global 'Sunscreen' Has Likely Thinned, Report NASA Scientists|date=2007-03-15|publisher=[[NASA]]}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://news.agu.org/press-release/aerosol-pollution-caused-decades-of-global-dimming/|title=Aerosol pollution has caused decades of global dimming|date=}}</ref><ref>{{Cite journal|url=https://pubs.acs.org/doi/10.1021/acs.est.1c04779|title=Double Trouble of Air Pollution by Anthropogenic Dust|issue=2|pages=761–769|journal=Environmental Science & Technology|year=2022|volume=56|pmid=34941248|doi=10.1021/acs.est.1c04779|last1=Xia|first1=Wenwen|last2=Wang|first2=Yong|last3=Chen|first3=Siyu|last4=Huang|first4=Jianping|last5=Wang|first5=Bin|last6=Zhang|first6=Guang J.|last7=Zhang|first7=Yue|last8=Liu|first8=Xiaohong|last9=Ma|first9=Jianmin|last10=Gong|first10=Peng|last11=Jiang|first11=Yiquan|last12=Wu|first12=Mingxuan|last13=Xue|first13=Jinkai|last14=Wei|first14=Linyi|last15=Zhang|first15=Tinghan|bibcode=2022EnST...56..761X|hdl=10138/341962}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.scientistswarning.org/2020/06/04/dimming-dilemma/|title=Global Dimming Dilemna|date=4 June 2020}}</ref> Küresel olarak aerosoller, kirlilik kontrolleri nedeniyle 1990'dan bu yana azalmaktadır, yani artık sera gazı ısınmasını çok fazla maskelememektedir.<ref>{{harvnb|Wild|Gilgen|Roesch|Ohmura|2005}}; {{Harvnb|Storelvmo|Phillips|Lohmann|Leirvik|2016}}; {{harvnb|Samset|Sand|Smith|Bauer|2018}}.</ref>


Aerosollerin [[Dünya'nın enerji bütçesi|Dünya'nın radyasyon bütçesi]] üzerinde dolaylı etkileri de vardır. Sülfat aerosolleri [[bulut yoğunlaşma çekirdekleri]] olarak hareket eder ve daha fazla ve daha küçük bulut damlacıklarına sahip bulutlara yol açar. Bu bulutlar güneş radyasyonunu daha az sayıda ve daha büyük damlacıklara sahip bulutlardan daha verimli bir şekilde yansıtır.<ref>{{harvnb|Twomey|1977}}.</ref> Ayrıca [[Bulut fiziği|yağmur damlalarının büyümesini]] azaltarak bulutların gelen güneş ışığını daha yansıtıcı hale gelmesini sağlarlar.<ref>{{harvnb|Albrecht|1989}}.</ref> Aerosollerin dolaylı etkileri, ışınımsal zorlamadaki en büyük belirsizliktir.<ref name="USGCRP_2017_ch22">{{harvnb|USGCRP Chapter 2|2017|p=78}}.</ref>
Küresel ısınma için en kötü senaryolar feedback mekanizmaları ile ortaya çıkması muhtemel sonuçlar olarak görülmelidir.<ref>{{Web kaynağı | başlık = İklim uzmanlarından küresel felaket uyarısı | url = https://www.dw.com/tr/iklim-uzmanlar%C4%B1ndan-k%C3%BCresel-felaket-uyar%C4%B1s%C4%B1/a-44982446 | yayıncı = DW | arşivurl = https://web.archive.org/web/20180916202043/https://www.dw.com/tr/iklim-uzmanlar%C4%B1ndan-k%C3%BCresel-felaket-uyar%C4%B1s%C4%B1/a-44982446 | arşivtarihi = 16 Eylül 2018 | erişimtarihi = 16 Eylül 2018 | ölüurl = hayır }}</ref> Pozitif feedback olarak nitelendirilen bu mekanizmaların işleyişinde küresel ısınma, bir takım yeni risk faktörlerinin ve mekanizmaların açığa çıkışını hızlandırmaktadır. Küresel ısınma örneğin kutup bölgelerinde ve [[Grönland]]'da buz tabakasının erimesi Güneş ışınlarının daha fazla emilmesini sağlarken, [[Sibirya]]'da buzlu göl ve bataklıklarda hapsedilmiş, CO<sub>2</sub>'den 20 kat daha etkili [[metan]]ın açığa çıkmasını sağlar. Yine iklim düzensizliği ve kuraklık, bazı bölgelerde önemli bir [[karbon]] yakalayıcısı olan orman örtüsünü yok edebilir, denizlerin ısınması deniz dibinde depolanmış olan [[metan hidrat]]ın atmosfere karışmasına yol açabilir.


Aerosoller tipik olarak güneş ışığını yansıtarak küresel ısınmayı sınırlarken, kar veya buz üzerine düşen [[Kurum|kurumdaki]] [[siyah karbon]] küresel ısınmaya katkıda bulunabilir. Bu sadece güneş ışığının emilimini arttırmakla kalmaz, aynı zamanda erimeyi ve deniz seviyesinin yükselmesini de arttırır.<ref>{{harvnb|Ramanathan|Carmichael|2008}}; {{harvnb|RIVM|2016}}.</ref> Kuzey Kutbu'ndaki yeni siyah karbon birikintilerinin sınırlandırılması, küresel ısınmayı 2050 yılına kadar 0,2 °C azaltabilir.<ref>{{harvnb|Sand|Berntsen|von Salzen|Flanner|2015}}</ref>
Küresel ısınmada su buharı ve [[bulut]]ların rolü; su buharı, diğer sera gazlarından farklı olarak Güneş'ten gelen radyasyonun şiddetine ve [[gezegen]]in ortalama ısısına bağlı bir değişkendir. Küresel ısınmayla gezegen yüzeyindeki ortalama ısının artması, buharlaşmanın artmasına yol açacaktır. Bu ise atmosferde daha fazla su buharı oluşmasına yol açar. Su buharı küresel ısınmayı pozitif feedback ile artırırken, bulutlar ise Güneş'ten gelen radyasyonun bir bölümünü dış uzaya yansıtır, bir bölümünü soğurarak ısınırlar, bir bölümünü de yeryüzüne geçirirler. Litosfer ve hidrosfere ulaşan bu radyasyonun da bir bölümü soğurularak ısınmaya yol açarken bir bölümü dış uzaya yansır.


=== İklim simülasyonları ===
=== Arazi yüzeyi değişiklikleri ===
[[Dosya:20210331_Global_tree_cover_loss_-_World_Resources_Institute.svg|sol|küçükresim| Küresel ağaç örtüsü kaybı oranı 2001 yılından bu yana yaklaşık iki katına çıkarak İtalya büyüklüğünde bir alana yaklaştı.<ref>{{harvnb|World Resources Institute, 31 March|2021}}</ref>]]
<ref>{{Web kaynağı | url = https://www.mgm.gov.tr/iklim/iklim-degisikligi.aspx?s=kuresel | başlık = Küresel İklim Modelleri ve Küresel İklim Projeksiyonları - Meteoroloji Genel Müdürlüğü | erişimtarihi = 20 Haziran 2021 | çalışma = www.mgm.gov.tr | arşivurl = https://web.archive.org/web/20190713092253/https://www.mgm.gov.tr/iklim/iklim-degisikligi.aspx?s=kuresel | arşivtarihi = 13 Temmuz 2019}}</ref><ref>{{Web kaynağı | url = https://www.deneyimselogrenme.com/listing/dunya-iklimi-simulasyonu/ | başlık = Dünya İklimi Simülasyonu | erişimtarihi = 20 Haziran 2021 | dil = Türkçe | çalışma = Deneyimsel Öğrenme | arşivurl = https://web.archive.org/web/20200929222605/https://www.deneyimselogrenme.com/listing/dunya-iklimi-simulasyonu/ | arşivtarihi = 29 Eylül 2020}}</ref><ref>{{Web kaynağı | url = https://www.bilimma.com/2100de-yasadiginiz-yerin-iklimi-nasil-olacak-bu-uygulamada/ | başlık = 2100’de yaşadığınız yerin iklimi nasıl olacak? Bu uygulamada! | erişimtarihi = 20 Haziran 2021 | tarih = 22 Kasım 2020 | dil = Türkçe | çalışma = Bilimma Bilim Haberleri | ad = Hilal | soyadı = Bardakcı | arşivurl = https://web.archive.org/web/20201122164513/https://www.bilimma.com/2100de-yasadiginiz-yerin-iklimi-nasil-olacak-bu-uygulamada/ | arşivtarihi = 22 Kasım 2020}}</ref>{{başlık genişlet}}
İnsanlar Dünya'nın yüzeyini esas olarak daha fazla [[tarım arazisi]] yaratmak için değiştirmektedirler. Günümüzde tarım, Dünya'nın kara alanının %34'ünü kaplarken, %26'sı ormanlardan, %30'u ise yaşanamaz alanlardan (buzullar, çöller vb.) oluşmaktadır.<ref>{{harvnb|Ritchie|Roser|2018}}</ref> Ormanlık arazi miktarı azalmaya devam etmektedir ve bu da küresel ısınmaya neden olan başlıca arazi kullanım değişikliğidir.<ref>{{harvnb|The Sustainability Consortium, 13 September|2018}}; {{harvnb|UN FAO|2016|p=18}}.</ref> [[Ormansızlaşma]], yok edildiklerinde ağaçlarda bulunan CO<sub>2</sub>'yi serbest bırakır, ayrıca bu ağaçların gelecekte daha fazla CO<sub>2</sub> emmesini engeller.<ref name="IPCC SRCCL Summary for Policymakers 2019 182">{{harvnb|IPCC SRCCL Summary for Policymakers|2019|p=18}}</ref> Ormansızlaşmanın başlıca nedenleri şunlardır: ormandan sığır eti ve palmiye yağı gibi ürünler üreten tarım arazisine kalıcı arazi kullanım değişikliği (%27), ormancılık/orman ürünleri üretmek için tomrukçuluk (%26), kısa süreli [[değişken tarım]] (%24) ve orman yangınları (%23).<ref>{{harvnb|Curtis|Slay|Harris|Tyukavina|2018}}</ref>
{{Ana|Küresel iklim modeli}}


Bir bölgedeki bitki örtüsünün türü yerel sıcaklığı etkiler. Güneş ışığının ne kadarının uzaya geri yansıdığını ([[albedo]]) ve [[Buharlaşmalı soğutucu|buharlaşma yoluyla ne kadar ısı kaybedildiğini]] etkiler. Örneğin, koyu renkli bir ormandan otlaklara geçiş, yüzeyi daha açık hale getirerek güneş ışığını daha fazla yansıtmasına neden olur. Ormansızlaşma, bulutları etkileyen kimyasal bileşiklerin salınımını ve rüzgar düzenlerini değiştirerek de sıcaklıkları etkileyebilir.<ref name="Seymour 20192">{{harvnb|World Resources Institute, 8 December|2019}}</ref> Tropik ve ılıman bölgelerde net etki önemli ölçüde ısınma yaratırken, kutuplara yakın enlemlerde albedo kazancı (ormanın yerini kar örtüsü aldığından) soğutma etkisine yol açar.<ref name="Seymour 20192" /> Küresel olarak, bu etkilerin yüzey albedosundaki artışın hakim olduğu hafif bir soğumaya yol açtığı tahmin edilmektedir.<ref name="IPCC Special Report: Climate change and Land p2-542">{{Harvnb|IPCC SRCCL Ch2|2019|p=172|ps=: "The global biophysical cooling alone has been estimated by a larger range of climate models and is −0.10 ± 0.14&nbsp;°C; it ranges from −0.57&nbsp;°C to +0.06°C&nbsp;... This cooling is essentially dominated by increases in surface albedo: historical land cover changes have generally led to a dominant brightening of land"}}</ref>
== İklim Değişikliğinin Etkenleri ==
Doğal nedenlere bağlı olarak milyonlarca yıldır bir salınım şeklinde devam eden iklim değişiklikler görülmektedir. Bu doğal sürecin dışında, insan eylemleri sonucu ortaya çıkan olumsuz çevresel atıklar iklim değişikliklerine etki etmektedir. İklim değişikliğine insanların etkisi fosil yakıt tüketiminin artması sonucu ortaya çıkar.<ref>{{Haber kaynağı|url=https://www.bbc.com/turkce/haberler-dunya-57155194|başlık=Uluslararası Enerji Ajansı'ndan 2025'ten sonra kombi satışının yasaklanması çağrısı|erişimtarihi=14 Temmuz 2021|dil=Türkçe|çalışma=BBC News Türkçe|arşivurl=https://web.archive.org/web/20210518143219/https://www.bbc.com/turkce/haberler-dunya-57155194|arşivtarihi=18 Mayıs 2021|ölüurl=hayır}}</ref> Kısaca, artan insan faaliyetleri sonucu ortaya çıkan sera gazlarının atmosferdeki oranının artması, küresel ısınma yol açarak iklim değişikliğine sebep olur. En önemli sera gazlarından biri olan karbondioksit (CO<sub>2</sub>); araç egzozlarından, ısınma amaçlı yakılan yakıtlardan, fabrika bacalarından atmosfere bırakılmaktadır. Dünya genelindeki fosil yakıttan emisyonların yaklaşık yüzde 45’i [[kömür]] kullanımı sonucunda ortaya çıkmakta, yüzde 35’i petrol ve yüzde 20’si de doğal gazdan kaynaklanmaktadır.<ref>{{Web kaynağı|url=https://setav.org/assets/uploads/2019/01/A265.pdf|başlık=YERLİ VE MİLLİ ENERJİ POLİTİKALARI EKSENİNDE KÖMÜR|erişimtarihi=13 Şubat 2019|arşivtarihi=14 Şubat 2019|arşivurl=https://web.archive.org/web/20190214061430/https://setav.org/assets/uploads/2019/01/A265.pdf|ölüurl=hayır|yayıncı=SETA Siyaset, Ekonomi ve Toplum Araştırmaları Vakfı}}</ref>


=== Beşeri Etkenler ===
=== Güneş ve volkanik aktivite ===
{{Daha fazla|Güneş aktivitesi ve iklim}}[[Güneş]] Dünya'nın birincil enerji kaynağı olduğundan, gelen güneş ışığındaki değişiklikler iklim sistemini doğrudan etkilemektedir.<ref name="USGCRP_2017_ch22">{{harvnb|USGCRP Chapter 2|2017|p=78}}.</ref> [[Solar döngü|Güneş ışınımı]] [[Yapay uydu|uydular]] tarafından doğrudan ölçülmüştür<ref>{{Harvnb|National Academies|2008|p=6}}</ref> ve 1600'lerin başından itibaren dolaylı ölçümler mevcuttur.<ref name="USGCRP_2017_ch22" /> Dünya'ya ulaşan Güneş enerjisi miktarında bir artış eğilimi görülmemiştir.<ref>{{cite web|url=https://climate.nasa.gov/faq/14/is-the-sun-causing-global-warming|title=Is the Sun causing global warming?|access-date=10 May 2019|archive-date=5 May 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20190505160051/https://climate.nasa.gov/faq/14/is-the-sun-causing-global-warming/|website=Climate Change: Vital Signs of the Planet|url-status=live}}</ref>


[[Volkanik patlama türleri|Patlayıcı volkanik püskürmeler]], endüstriyel çağdaki en büyük doğal zorlamayı temsil etmektedir. Patlama yeterince güçlü olduğunda ([[kükürt dioksit]] stratosfere ulaştığında), güneş ışığı birkaç yıl boyunca kısmen engellenebilir. Sıcaklık sinyali yaklaşık iki kat daha uzun sürer. Sanayi çağında, volkanik faaliyetlerin küresel sıcaklık eğilimleri üzerinde ihmal edilebilir etkileri olmuştur.<ref>{{harvnb|USGCRP Chapter 2|2017|p=79}}</ref> Günümüzdeki volkanik CO<sub>2</sub> emisyonları, mevcut antropojenik CO<sub>2</sub> emisyonlarının %1'inden daha azına eşdeğerdir.{{sfn|Fischer|Aiuppa|2020}}
==== Fosil Yakıtlar ====


Fiziksel iklim modelleri, sadece güneş enerjisi ve volkanik faaliyetlerdeki değişimleri dikkate aldıklarında, son yıllarda gözlemlenen hızlı ısınmayı yeniden üretememektedir.<ref>{{harvnb|Schmidt|Shindell|Tsigaridis|2014}}; {{harvnb|Fyfe|Meehl|England|Mann|2016}}.</ref> Sera gazlarının küresel ısınmaya neden olduğuna dair daha fazla kanıt, alt atmosferin ([[troposfer]]) ısındığını ve üst atmosferin ([[stratosfer]]) soğuduğunu gösteren ölçümlerden gelmektedir.<ref>{{Harvnb|IPCC AR4 WG1 Ch9|2007|pp=702–703}}; {{harvnb|Randel|Shine|Austin|Barnett|2009}}.</ref> Eğer gözlemlenen ısınmadan güneşteki değişimler sorumlu olsaydı, troposfer ve stratosferin her ikisinin de ısınması gerekirdi.<ref name=":12">{{Harvnb|USGCRP|2009|p=20}}.</ref>
[[Fosil yakıt]]lar; petrol, doğalgaz ve kömür türevlerinden oluşan enerji türleridir. Bu yenilenemeyen enerji kaynakları yoğun oranda hidrojen ve karbondan oluşur. Yanma sonucu havadaki oksijeni kullanarak oluşan kimyasal tepkime sonucunda CO2 gazı açığa çıkar. Bu durum da doğada [[Sera gazları|sera gazı]] salınımına neden olur.


=== İklim değişikliği geri bildirimi ===
'''Kömür Kullanımının Sera Gazı Salınımına Etkisi:'''
{{Ana|İklim değişikliği geri bildirimi|İklim duyarlılığı}}
[[Dosya:NORTH_POLE_Ice_(19626661335).jpg|küçükresim| Deniz buzu gelen güneş ışığının %50 ile %70'ini yansıtırken, daha koyu olan okyanus sadece %6'sını yansıtır. Bir deniz buzu alanı eriyip daha fazla okyanusu açığa çıkardıkça, okyanus tarafından daha fazla ısı emilir ve bu da daha fazla buzu eritecek şekilde sıcaklıkları yükseltir. Bu [[Buz-albedo geri bildirimi|süreç]] pozitif bir geri bildirimdir.<ref>{{cite web|url=https://nsidc.org/cryosphere/seaice/processes/albedo.html|title=Thermodynamics: Albedo|access-date=10 October 2017|archive-date=11 October 2017|archive-url=https://web.archive.org/web/20171011021602/https://nsidc.org/cryosphere/seaice/processes/albedo.html|work=NSIDC|url-status=live}}</ref>]]
İklim sisteminin bir başlangıç zorlamasına tepkisi geri beslemelerle değiştirilir: "[[Pozitif geri bildirim|kendi kendini güçlendiren" veya "pozitif" geri beslemelerle]] artırılır ve [[Negatif geri bildirim|"dengeleyici" veya "negatif" geri beslemelerle]] azaltılır.<ref>{{cite web|url=https://climate.nasa.gov/nasa_science/science/|title=The study of Earth as an integrated system|archive-date=26 February 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20190226190002/https://climate.nasa.gov/nasa_science/science/|publisher=Earth Science Communications Team at NASA's Jet Propulsion Laboratory / California Institute of Technology|series=Vitals Signs of the Planet|year=2013|url-status=live}}</ref> Başlıca güçlendirici geri beslemeler [[Sera gazları#Bulutların Dünya'nın sera etkisine katkısı|su buharı geri beslemesi]], [[Buz-albedo geri bildirimi|buz-albedo geri beslemesi]] ve bulutların net etkisidir.{{sfn|USGCRP Chapter 2|2017|pp=89–91}}<ref>{{harvnb|IPCC AR6 WG1 Technical Summary|2021|p=58|ps=: The net effect of changes in clouds in response to global warming is to amplify human-induced warming, that is, the net cloud feedback is positive (high confidence)}}</ref> Birincil dengeleme mekanizması, Dünya yüzeyinin artan sıcaklığa tepki olarak uzaya daha fazla ısı yayması nedeniyle [[Radyatif soğuma|radyatif soğumadır]].{{sfn|USGCRP Chapter 2|2017|pp=89–90}} Sıcaklık geri bildirimlerine ek olarak, CO<sub>2</sub>'nin bitki büyümesi üzerindeki gübreleme etkisi gibi karbon döngüsünde de geri bildirimler vardır.<ref>{{harvnb|IPCC AR5 WG1|2013|p=14}}</ref> Geri beslemeler konusundaki belirsizlik, farklı iklim modellerinin belirli bir emisyon miktarı için farklı büyüklüklerde ısınma öngörmesinin başlıca nedenidir.<ref>{{harvnb|Wolff|Shepherd|Shuckburgh|Watson|2015|ps=: "the nature and magnitude of these feedbacks are the principal cause of uncertainty in the response of Earth's climate (over multi-decadal and longer periods) to a particular emissions scenario or greenhouse gas concentration pathway."}}</ref>


Hava ısındıkça daha fazla [[nem]] tutabilir. Su buharı, güçlü bir sera gazı olarak atmosferdeki ısıyı tutar.{{sfn|USGCRP Chapter 2|2017|pp=89–91}} Bulut örtüsü artarsa, daha fazla güneş ışığı uzaya geri yansıyacak ve gezegeni soğutacaktır. Bulutlar yükselir ve incelirse, bir yalıtkan görevi görerek aşağıdan gelen ısıyı geri yansıtır ve gezegeni ısıtır.{{sfn|Williams|Ceppi|Katavouta|2020}} Bulutların etkisi, geri bildirim belirsizliğinin en büyük kaynağıdır.<ref>{{harvnb|IPCC AR6 WG1 Technical Summary|2021|p=58,59|ps=: clouds remain the largest contribution to overall uncertainty in climate feedbacks}}</ref>
2000 yılından bu yana Dünya'da, Çin ve Hindistan'daki patlayıcı büyümenin ardından kömürle çalışan güç kapasitesi iki katına çıkarılarak yaklaşık 2.000 gigawatt'a (GW) ulaşmıştır.<ref>{{Rapor kaynağı
| başlık = Yükseliş Ve Çöküş 2021: KÖMÜRLÜ TERMIK SANTRALLERIN KÜRESEL TAKIBI
| url = https://globalenergymonitor.org/wp-content/uploads/2021/04/BoomAndBust_2021_Turkish_final.pdf
| yayıncı = Global Energy Monitor, Sierra Club, CREA, Climate Risk Horizons, GreenID, [[Ekosfer]], CAN Europe
|erişimtarihi= 14 Temmuz 2021
|arşivurl= https://web.archive.org/web/20210518121202/https://globalenergymonitor.org/wp-content/uploads/2021/04/BoomAndBust_2021_Turkish_final.pdf
|arşivtarihi= 18 Mayıs 2021
| ölüurl = hayır
}}</ref><ref name=":2">{{Web kaynağı | url = https://www.carbonbrief.org/mapped-worlds-coal-power-plants | başlık = Mapped: The world’s coal power plants in 2020 | erişimtarihi = 14 Temmuz 2021 | tarih = 26 Mart 2020 | dil = İngilizce | çalışma = Carbon Brief | arşivurl = https://web.archive.org/web/20180614195406/https://www.carbonbrief.org/mapped-worlds-coal-power-plants | arşivtarihi = 14 Haziran 2018}}</ref> Küresel ısınmanın 1,5 C'den daha azıyla sınırlandırılması gerekiyorsa, küresel olarak azaltılmamış [[kömür]] kullanımı son 10 yılda yaklaşık %80 oranında düşmelidir.<ref name=":2" /> Bu da dünyadaki tüm kömür santrallerini kapatmaya eşdeğer olacaktır. Fakat bu durumun aksine planlanan yeni kömür rezerv alanları özellikle kömür sanayisinde ön plana çıkan ülkelerde artmaktadır. 2020 yılı itibarıyla 99 ülke toplamda yaklaşık 3.000 gigawatt (GW) olan yaklaşık 10.000 tamamlanmış, işlemeye devam eden ve planlanan kömür ünitesine sahiptir.<ref name=":2" /> Kullanım yoğunluğunun yanı sıra, tesislerin kullandığı kömür türü ve yakma teknolojisi de açığa çıkan CO2 miktarını etkilemektedir. Düşük kaliteli linyit yakan tesisler, üretilen gigawatt saat (GWh) elektrik başına 1.200 ton CO2 yayabilir ve daha az kirletici kaliteler için ise bu değer 1.000tCO2/GWh'nin altına düşer.<ref name=":2" />


Bir diğer önemli geri bildirim ise Kuzey Kutbu'ndaki kar örtüsünün ve deniz buzunun azalmasıdır ki bu da Dünya yüzeyinin yansıtıcılığını azaltmaktadır.<ref>{{harvnb|NASA, 28 May|2013}}.</ref> Güneş enerjisinin daha fazlası artık bu bölgelerde emilmekte ve [[Kutupsal amplifikasyon|Kuzey Kutbu'ndaki sıcaklık değişikliklerinin artmasına]] katkıda bulunmaktadır.<ref>{{harvnb|Cohen|Screen|Furtado|Barlow|2014}}.</ref> Kutupsal amplifikasyon aynı zamanda [[Donmuş toprak|permafrostu]] eriterek atmosfere metan ve CO<sub>2</sub> salınımına neden olmaktadır.<ref name="Turetsky 20192">{{harvnb|Turetsky|Abbott|Jones|Anthony|2019}}</ref> İklim değişikliği [[Sulak alan|sulak alanlardan]], deniz sistemlerinden ve tatlı su sistemlerinden metan salınımına da neden olabilir.{{sfn|Dean|Middelburg|Röckmann|Aerts|2018}} Genel olarak, iklim geri bildirimlerinin giderek daha pozitif hale gelmesi beklenmektedir.<ref>{{harvnb|IPCC AR6 WG1 Technical Summary|2021|p=58|ps=: Feedback processes are expected to become more positive overall (more amplifying of global surface temperature changes) on multi-decadal time scales as the spatial pattern of surface warming evolves and global surface temperature increases.}}</ref>
Türkiye ise kömür rezervi yoğun bulunan ülkelerden biri olmasa da kömür rezervinin bulunduğu ülkelerdendir.<ref>{{Web kaynağı | url = https://www.bbc.com/turkce/articles/cn0ve1veq4yo | başlık = Küresel Fosil Yakıtlar Veri Tabanı: Türkiye'nin 2040'a kadar kömür üretimini yüzde 73 oranında azaltması gerekiyor | erişimtarihi = 30 Eylül 2022 | tarih = 22 Eylül 2022 | dil = Türkçe | çalışma = BBC News Türkçe | arşivurl = https://web.archive.org/web/20220922020735/https://www.bbc.com/turkce/articles/cn0ve1veq4yo | arşivtarihi = 22 Eylül 2022}}</ref> İstanbul, Türkiye’nin toplam sera gazı salınımlarının %11’ini oluşturmaktadır.<ref name=":3">{{Web kaynağı | url = https://www.iklim.istanbul/wp-content/uploads/Sera_Gaz%C4%B1_Envanter_Raporu.pdf | başlık = İstanbul İklim Değişikliği Eylem Planı | erişimtarihi = 5 Haziran 2021 | arşivurl = https://web.archive.org/web/20210605140041/https://www.iklim.istanbul/wp-content/uploads/Sera_Gaz%C4%B1_Envanter_Raporu.pdf | arşivtarihi = 5 Haziran 2021}}</ref> Bu oran New York ve Londra’dan azken, Paris’ten fazladır. İstanbul’da karbon ayak izini %66 oranında sabit kaynaklar oluşmaktadır. Sera gazı salınımında doğalgaz, kömür, petrol türevi enerji kaynaklarının etki oranı ise %31'dir.<ref name=":3" />


İnsan kaynaklı CO<sub>2</sub> emisyonlarının yaklaşık yarısı kara bitkileri ve okyanuslar tarafından emilmiştir.<ref>{{harvnb|NASA, 16 June|2011|ps=: "So far, land plants and the ocean have taken up about 55 percent of the extra carbon people have put into the atmosphere while about 45 percent has stayed in the atmosphere. Eventually, the land and oceans will take up most of the extra carbon dioxide, but as much as 20 percent may remain in the atmosphere for many thousands of years."}}</ref> Karada, yüksek CO<sub>2</sub> ve uzayan büyüme mevsimi bitki büyümesini teşvik eder. İklim değişikliği, bitki büyümesini engelleyen kuraklıkları ve sıcak hava dalgalarını artırmakta, bu da bu karbon yutağının gelecekte büyümeye devam edip etmeyeceğini belirsiz hale getirmektedir.<ref>{{harvnb|IPCC SRCCL Ch2|2019|pp=133, 144}}.</ref> Topraklar büyük miktarlarda karbon içerir ve [[Toprak karbon geri bildirimi|ısındıklarında bir kısmını serbest bırakabilirler]].<ref>{{harvnb|Melillo|Frey|DeAngelis|Werner|2017}}: Our first-order estimate of a warming-induced loss of 190 Pg of soil carbon over the 21st century is equivalent to the past two decades of carbon emissions from fossil fuel burning.</ref> Okyanus tarafından daha fazla CO<sub>2</sub> ve ısı emildikçe okyanus asitlenir, sirkülasyonu değişir ve [[Fitoplankton|fitoplanktonlar]] daha az karbon alarak okyanusun atmosferik karbonu emme hızını azaltır.{{sfn|USGCRP Chapter 2|2017|pp=93–95}} Genel olarak, daha yüksek CO<sub>2</sub> konsantrasyonlarında Dünya emisyonlarımızın daha az bir kısmını emecektir.<ref>{{harvnb|IPCC AR6 WG1 Technical Summary|2021|p=TS-122|loc=Box TS.5, Figure 1}}</ref>
'''Doğalgaz Kullanımının Sera Gazı Salınımına Etkisi:'''


== Modelleme ==
Doğalgaz rezervinin en fazla olduğu ülke 2019 verilerine göre, 50.279 milyarm³ ile [[Rusya]]'dır.<ref>{{Web kaynağı | url = https://www.enerjiatlasi.com/rezerv/dunya-dogalgaz-rezervi.html | başlık = Ülkelere Göre Dünya Doğal Gaz Rezervi | erişimtarihi = 9 Haziran 2021 | dil = tr-TR | çalışma = Enerji Atlası | arşivurl = https://web.archive.org/web/20161019104043/https://www.enerjiatlasi.com/rezerv/dunya-dogalgaz-rezervi.html | arşivtarihi = 19 Ekim 2016}}</ref> İran, Katar, ABD, Türkmenistan da Dünya'daki doğalgaz rezervlerinin büyük çoğunluğunu oluşturmaktadır. Türkiye ise [[doğalgaz]] rezervinin yoğun olduğu ülkelerden değildir; doğalgaz ihtiyacını dışa bağımlı olarak, doğalgaz rezervi açısından zengin ülkelerden karşılamaktadır. Doğalgaz, ısınma ve diğer enerji ihtiyaçlarının çoğunluğunu karşılıyor olsa da üretiminde bir takım eksiklikler vardır. Doğalgazın yanması, 2018'de ABD enerji sektöründen kaynaklanan karbondioksit emisyonlarının üçte birini oluşturuyordu.<ref name="c2es.org">{{Web kaynağı | url = https://www.c2es.org/content/natural-gas/ | başlık = Natural Gas | erişimtarihi = 9 Haziran 2021 | tarih = 1 Temmuz 2020 | çalışma = Center for Climate and Energy Solutions | arşivurl = https://web.archive.org/web/20181004192310/https://www.c2es.org/content/natural-gas/ | arşivtarihi = 4 Ekim 2018}}</ref> Doğalgazın çıkarılması ve taşınmasından kaynaklanan metan gazı sızıntıları küresel iklim değişikliğini daha da kötü bir hale getirmektedir. [[Metan]] (doğalgazın birincil bileşeni), 100 yıllık bir süre içinde karbondioksitten 21 kat daha fazla küresel ısınmaya katkı potansiyeline sahiptir.<ref name="c2es.org"/> Fakat metan gazı (on yıllar) atmosferde karbondioksitten (yaklaşık bir düzine yıl) çok daha kısa süre kalır. Birincil enerji tüketiminin yaklaşık üçte birini oluşturan doğal gaz, elektrik enerjisi üretimi, sanayi, konut ve ticari binalar ve ulaşım dahil olmak üzere her ekonomik sektörde kullanılmaktadır.
{{Daha fazla|Karbon bütçesi|İklim modeli|İklim değişikliği senaryosu}}
[[Dosya:Projected_Change_in_Temperatures_by_2090.svg|küçükresim| [[CMIP6]] çoklu model ortalama değişikliklerine dayalı olarak 1850-1900 dönemine göre öngörülen küresel yüzey sıcaklığı değişiklikleri]]
Bir iklim modeli, iklim sistemini etkileyen fiziksel, kimyasal ve biyolojik süreçlerin bir temsilidir.<ref>{{Harvnb|IPCC AR5 SYR Glossary|2014|p=120}}.</ref> Modeller ayrıca Dünya'nın yörüngesindeki değişiklikler, Güneş'in aktivitesindeki tarihsel değişiklikler ve volkanik zorlama gibi doğal süreçleri de içerir.<ref>{{harvnb|Carbon Brief, 15 January|2018|loc=[https://www.carbonbrief.org/qa-how-do-climate-models-work#types "What are the different types of climate models?"]}}</ref> Modeller, [[İklim duyarlılığı|iklim geri bildirimlerinin gücünü]] hesaba katarken gelecekteki emisyonların neden olacağı ısınma derecesini hesaplamak<ref>{{harvnb|Wolff|Shepherd|Shuckburgh|Watson|2015}}</ref><ref>{{harvnb|Carbon Brief, 15 January|2018|loc=[https://www.carbonbrief.org/qa-how-do-climate-models-work#who "Who does climate modelling around the world?"]}}</ref> veya okyanusların dolaşımını, mevsimlerin yıllık döngüsünü ve kara yüzeyi ile atmosfer arasındaki karbon akışını yeniden üretmek ve tahmin etmek için kullanılır.<ref>{{harvnb|Carbon Brief, 15 January|2018|loc=[https://www.carbonbrief.org/qa-how-do-climate-models-work#what "What is a climate model?"]}}</ref>


Modellerin fiziksel gerçekçiliği, çağdaş veya geçmiş iklimleri simüle etme yetenekleri incelenerek test edilir.<ref>{{Harvnb|IPCC AR4 WG1 Ch8|2007}}, FAQ 8.1.</ref> Geçmiş modeller [[Arktik deniz buzunda düşüş|Kuzey Kutbu'nun büzülme]] oranını olduğundan az tahmin etmiş<ref>{{harvnb|Stroeve|Holland|Meier|Scambos|2007}}; {{harvnb|National Geographic, 13 August|2019}}</ref> ve yağış artış oranını olduğundan az göstermiştir.<ref>{{harvnb|Liepert|Previdi|2009}}.</ref> Deniz seviyesinin 1990'dan bu yana yükselmesi eski modellerde düşük tahmin edilmiştir, ancak daha yeni modeller gözlemlerle iyi uyum göstermektedir.<ref>{{harvnb|Rahmstorf|Cazenave|Church|Hansen|2007}}; {{harvnb|Mitchum|Masters|Hamlington|Fasullo|2018}}</ref> Amerika Birleşik Devletleri tarafından yayınlanan 2017 [[Ulusal İklim Değerlendirmesi]], "iklim modellerinin hâlâ ilgili geri bildirim süreçlerini hafife alıyor veya kaçırıyor olabileceğini" belirtmektedir.<ref>{{harvnb|USGCRP Chapter 15|2017}}.</ref>
'''Petrol Kullanımının Sera Gazı Salınımına Etkisi:'''


[[Entegre değerlendirme modellemesi|İklim modellerinin bir alt kümesi]], basit bir fiziksel iklim modeline toplumsal faktörler eklemektedir. Bu modeller nüfus, [[ekonomik büyüme]] ve enerji kullanımının fiziksel iklimi nasıl etkilediğini ve onunla nasıl etkileşime girdiğini simüle eder. Bu bilgilerle, bu modeller gelecekteki sera gazı emisyonlarının senaryolarını üretebilir. Bu, daha sonra sera gazlarının atmosferik konsantrasyonlarının gelecekte nasıl değişebileceğini tahmin etmek için fiziksel iklim modelleri ve karbon döngüsü modelleri için girdi olarak kullanılır.<ref>{{harvnb|Carbon Brief, 15 January|2018|loc=[https://www.carbonbrief.org/qa-how-do-climate-models-work#inout "What are the inputs and outputs for a climate model?"]}}</ref><ref>{{harvnb|Matthews|Gillett|Stott|Zickfeld|2009}}</ref> [[Paylaşılan Sosyoekonomik Yollar|Sosyoekonomik senaryo]] ve azaltım senaryosuna bağlı olarak, modeller 380 ila 1400 ppm arasında değişen atmosferik CO<sub>2</sub> konsantrasyonları üretmektedir.<ref>{{harvnb|Carbon Brief, 19 April|2018}}; {{harvnb|Meinshausen|2019|p=462}}.</ref>
[[Petrol]], ulaşım için dünyanın birincil yakıt kaynağıdır. Amerika Birleşik Devletleri, 2017 yılı itibarıyla günlük 19,88 milyon varil petrol tüketiminde dünya lideridir. Amerika Birleşik Devletleri'nin net petrol ithalatı günde 3,8 milyon varil olmuştur. Ancak aynı zamanda petrol, büyük [[Çevresel sorunların listesi|çevre sorunları]] yaratır. Petrol sızıntısı ve çıkarmanın neden olduğu çevresel bozulmanın yanı sıra, petrolün yanması ciddi solunum problemlerine yol açabilen ince [[partikül]]ler açığa çıkarır. Petrol önemli bir [[Sera gazları|sera gazı]] emisyon kaynağıdır. 2017 itibarıyla Amerika Birleşik Devletleri'ndeki sera gazı emisyonlarının %45'inden sorumludur.<ref>{{Web kaynağı | url = https://www.eesi.org/topics/fossil-fuels/description | başlık = Fossil Fuels {{!}} EESI | erişimtarihi = 9 Haziran 2021 | çalışma = www.eesi.org | arşivurl = https://web.archive.org/web/20141009083336/https://www.eesi.org/topics/fossil-fuels/description | arşivtarihi = 9 Ekim 2014}}</ref> Avrupa petrol şirketi Shell, [[Kyoto Protokolü]]nü desteklemektedir; kendi sera gazı (GHG) emisyonlarını azaltmak için iddialı bir hedef belirlemiş ve [[yenilenebilir enerji]]ye yatırım yapmıştır.<ref>{{Web kaynağı | url = https://watermark.silverchair.com/152638001317146363.pdf?token=AQECAHi208BE49Ooan9kkhW_Ercy7Dm3ZL_9Cf3qfKAc485ysgAAAqowggKmBgkqhkiG9w0BBwagggKXMIICkwIBADCCAowGCSqGSIb3DQEHATAeBglghkgBZQMEAS4wEQQMaxpTkH7RcKfE6GikAgEQgIICXRIcXEw593bCDwIWpFqS61SYRawnmJW_JKdoR5uKjoIBA76Bshf68uS9S8-q8nfj0iHtvf-ehwEBDNiKUAZyrXwAOVjUQ1YzcmOT_PsdXjbHX-7_hc2afq7B8q619cZK4u-mFtyClVAtnPRPneCbWsRvmYFh5sgPX3dDgef_oEGUX2IINfJz_YaiJ_AuHeJfutoh-jC6woRuR9H5gOO2yk0owgF2P7fNQCmbzmApQvoP1F98KwMm8dSxvQsW5EWD_ximUC14KkLs0wI2dyBVNjgMGKsiiSkRQt31UGm9JnemV9c3Af10pf9JEcPuk72Fee8gf_VvUdVGeS3JAx4gaj-CAWMJsK1ElHD7gfLxGjtJ097IASHmmGPJwtcUDL0ZRdwGqVRijcvqX1IsEbaAyiv3CMgFXfhh6TrW23AND6Z5U49cuA0sR1QPtbUt4BSiB17xSMenFzsyKXovTh-gVQiRacWoWyMYhGqA2vDHye4RjPX_Jsjbzvucny6znYPbrSzbsiqu6v6iYCylCsxTW8sK91AX_4rnyePIPmexErAEjMAUHOzAQphNuijddqD3rrhv9JiIxkZvy_TscmcP-Lo3opTsNmSmaSknfC2XPv8aTS1iRZIOfgfoABR1TEMne-TTuqJOFI4-FKbUTlWyxx37iCb3ySP5APvjWUMYdQgG8OvEGzRz-w9vDi_JTbMTdgLn3cMvKcDMF9OpvvqzZMUOz5y9YDg4Dw9Id_HArzb8vtnbJK86uDYKbeMKymAQ3_si7jjFPk_qgla1eG7nk6bBW660Mhm4Y6bWOx_A | başlık = Climate Change and the Oil Industry: Common Problems, Different Strategies | erişimtarihi = | tarih = | arşivurl = https://web.archive.org/web/20210609150522/https://watermark.silverchair.com/152638001317146363.pdf?token=AQECAHi208BE49Ooan9kkhW_Ercy7Dm3ZL_9Cf3qfKAc485ysgAAAqowggKmBgkqhkiG9w0BBwagggKXMIICkwIBADCCAowGCSqGSIb3DQEHATAeBglghkgBZQMEAS4wEQQMaxpTkH7RcKfE6GikAgEQgIICXRIcXEw593bCDwIWpFqS61SYRawnmJW_JKdoR5uKjoIBA76Bshf68uS9S8-q8nfj0iHtvf-ehwEBDNiKUAZyrXwAOVjUQ1YzcmOT_PsdXjbHX-7_hc2afq7B8q619cZK4u-mFtyClVAtnPRPneCbWsRvmYFh5sgPX3dDgef_oEGUX2IINfJz_YaiJ_AuHeJfutoh-jC6woRuR9H5gOO2yk0owgF2P7fNQCmbzmApQvoP1F98KwMm8dSxvQsW5EWD_ximUC14KkLs0wI2dyBVNjgMGKsiiSkRQt31UGm9JnemV9c3Af10pf9JEcPuk72Fee8gf_VvUdVGeS3JAx4gaj-CAWMJsK1ElHD7gfLxGjtJ097IASHmmGPJwtcUDL0ZRdwGqVRijcvqX1IsEbaAyiv3CMgFXfhh6TrW23AND6Z5U49cuA0sR1QPtbUt4BSiB17xSMenFzsyKXovTh-gVQiRacWoWyMYhGqA2vDHye4RjPX_Jsjbzvucny6znYPbrSzbsiqu6v6iYCylCsxTW8sK91AX_4rnyePIPmexErAEjMAUHOzAQphNuijddqD3rrhv9JiIxkZvy_TscmcP-Lo3opTsNmSmaSknfC2XPv8aTS1iRZIOfgfoABR1TEMne-TTuqJOFI4-FKbUTlWyxx37iCb3ySP5APvjWUMYdQgG8OvEGzRz-w9vDi_JTbMTdgLn3cMvKcDMF9OpvvqzZMUOz5y9YDg4Dw9Id_HArzb8vtnbJK86uDYKbeMKymAQ3_si7jjFPk_qgla1eG7nk6bBW660Mhm4Y6bWOx_A | arşivtarihi = 9 Haziran 2021}}</ref> Tersine, büyük Amerikan petrol şirketi ExxonMobil, Kyoto Protokolü'ne karşı çıkıyor; kendi sera gazı emisyonları için herhangi bir azaltma hedefi belirlememiştir ve yenilenebilir enerjiye yatırım yapmak için acil bir planı yoktur.


[[IPCC Altıncı Değerlendirme Raporu]], çok düşük sera gazı emisyonları senaryosunda küresel ısınmanın 21. yüzyılın sonlarında 1.0 °C ile 1.8 °C'ye ulaşmasının çok muhtemel olduğunu öngörmektedir. Orta senaryoda küresel ısınma 2.1 °C ile 3.5 °C'ye, çok yüksek sera gazı emisyonları senaryosunda ise 3.3 °C ile 5.7 °C'ye ulaşacaktır.<ref>{{harvnb|IPCC AR6 WG1 Summary for Policymakers|2021|p=SPM-17}}</ref> Bu projeksiyonlar, gözlemlerle birlikte iklim modellerine dayanmaktadır.{{Sfn|IPCC AR6 WG1 Technical Summary|2021|p=TS-30}}
==== Elektrik Tüketimi ve Sera Gazı ====


Kalan [[karbon bütçesi]], [[Karbon döngüsü|karbon döngüsünün]] ve sera gazlarına karşı iklim duyarlılığının modellenmesiyle belirlenmektedir.<ref>{{harvnb|Rogelj|Forster|Kriegler|Smith|2019}}</ref> IPCC'ye göre, 2018'den sonraki emisyonların 420 veya 570 gigaton CO<sub>2</sub>'yi aşmaması halinde küresel ısınma üçte iki ihtimalle 1.5 °C'nin altında tutulabilir. Bu da 10 ile 13 yıllık mevcut emisyonlara karşılık gelmektedir. Bütçe konusunda yüksek belirsizlikler bulunmaktadır. Örneğin, permafrost ve sulak alanlardan metan salınımı nedeniyle 100 gigaton CO<sub>2</sub> daha az olabilir.<ref name=":42">{{harvnb|IPCC SR15 Summary for Policymakers|2018|p=12}}</ref> Bununla birlikte, fosil yakıt kaynaklarının 21. yüzyılda karbon emisyonlarını sınırlandırmak için kıtlığa bel bağlanamayacak kadar bol olduğu açıktır.<ref>{{Harvnb|IPCC AR5 WG3 Ch5|2014|pp=379–380}}.</ref>
[[Enerji]]yle ilgili girişimler, insan faaliyetleriyle bağlantılı tüm sera gazı emisyonlarının yaklaşık %86'sını oluşturuyor. Her türlü elektrik üretimi havamız, suyumuz ve üzerinde çevresel bir etkiye sahiptir, ancak değişir. Amerika Birleşik Devletleri'nde tüketilen toplam enerjinin yaklaşık %40'ı elektrik üretmek için kullanılıyor ve bu da elektriğin her kişinin karbon ayak izinin önemli bir parçası olmasını sağlıyor.<ref>{{Web kaynağı | url = https://www.epa.gov/energy/learn-about-energy-and-its-impact-environment | başlık = Learn about Energy and its Impact on the Environment | erişimtarihi = 9 Haziran 2021 | tarih = 10 Ağustos 2015 | dil = İngilizce | çalışma = US EPA | ad = OAR | soyadı = US EPA | arşivurl = https://web.archive.org/web/20161120033524/https://www.epa.gov/energy/learn-about-energy-and-its-impact-environment | arşivtarihi = 20 Kasım 2016}}</ref> Elektriğin daha verimli üretilmesi ve kullanılması, hem elektrik üretmek için gereken yakıt miktarını hem de bunun sonucunda yayılan sera gazı ve diğer hava kirliliği miktarını azaltır. Güneş, jeotermal ve rüzgar gibi yenilenebilir kaynaklardan elde edilen elektrik, genellikle hiçbir yakıt yakılmadığından iklim değişikliğine katkıda bulunmaz. Enerji verimliliği ve yenilenebilir enerji kaynaklarına yönelim, daha iyi bir gelecek yaratma hedefinde önemli bir rol oynamaktadır.


== Etkiler ==
Daha sıcak bir iklimde, Amerikalılar klima için daha fazla elektrik ve ısınma için daha az doğalgaz, petrol ve odun kullanacak. Ülkenin iklimi 1,8&nbsp;°F kadar ısınırsa, soğutma için kullanılan enerji talebinin yaklaşık %5-20 oranında artması, ısıtma için kullanılan enerji talebinin ise yaklaşık %3-15 oranında azalması bekleniyor.<ref>{{Web kaynağı | url = https://downloads.globalchange.gov/sap/sap4-5/sap4-5-final-all.pdf | başlık = Effects of Climate Change on Energy Production and Use in the United States | arşivurl = https://web.archive.org/web/20130227153615/https://downloads.globalchange.gov/sap/sap4-5/sap4-5-final-all.pdf | arşivtarihi = 27 Şubat 2013}}</ref> Elektrik tüketiminin İstanbul örneğine baktığımızda ise; sera gazı emisyonunda elektrik tüketimi ilk sırada gelmektedir. Elektrik tüketimi en çok konut alanlarında ardından sanayi alanlarında görülmektedir. Konutlardaki tüketimin 3/10’u kaçak elektriktir bu da ekonomik kaygıların elektrik tüketimine yansımasıdır.<ref name=":3" /> Bu da elektrik tüketiminin sağlıksız bir yönü olarak Türkiye'deki başka bir etkidir.
{{Ana|İklim değişikliğinin etkileri}}
[[Dosya:Soil_moisture_and_climate_change.svg|küçükresim| Altıncı IPCC Değerlendirme Raporu, ortalama toprak neminde tarımı ve ekosistemleri bozabilecek değişiklikler öngörmektedir. Toprak neminde bir [[standart sapma]] kadar bir azalma, ortalama toprak neminin o bölgede 1850 ile 1900 yılları arasındaki en kurak dokuzuncu yılla yaklaşık olarak eşleşeceği anlamına gelmektedir.]]


=== Çevresel etkiler ===
==== Endüstriyel Tarım ve Hayvancılık ====
{{Daha fazla|İklim değişikliğinin okyanuslar üzerindeki etkileri|İklim değişikliğinin su döngüsü üzerindeki etkileri}}İklim değişikliğinin çevresel etkileri geniş ve kapsamlı olup okyanusları, buzları ve hava durumunu etkilemektedir. Değişiklikler kademeli olarak veya hızla meydana gelebilir. Bu etkilere ilişkin kanıtlar, geçmişteki iklim değişikliğinin incelenmesinden, modellemelerden ve modern gözlemlerden elde edilmektedir.<ref>{{harvnb|Hansen|Sato|Hearty|Ruedy|2016}}; {{harvnb|Smithsonian, 26 June|2016}}.</ref> 1950'lerden bu yana, [[kuraklık]] ve [[Sıcak hava dalgası|sıcak hava dalgaları]] artan sıklıkta eş zamanlı olarak ortaya çıkmıştır.<ref>{{harvnb|USGCRP Chapter 15|2017|p=415}}.</ref> [[Hindistan]] ve [[Doğu Asya]]'da [[muson]] dönemindeki aşırı yağışlı veya kurak olaylar artmıştır.<ref>{{harvnb|Scientific American, 29 April|2014}}; {{harvnb|Burke|Stott|2017}}.</ref> [[Tropikal siklonlar ve iklim değişikliği|Kasırga ve tayfunların yağış oranı ve yoğunluğu muhtemelen artmakta]]<ref name=":02">{{Harvnb|USGCRP Chapter 9|2017|p=260}}.</ref> ve iklim ısınmasına yanıt olarak coğrafi menzil muhtemelen kutba doğru genişlemektedir.<ref>{{cite journal|url=https://www.nature.com/articles/s41561-021-00859-1|title=Poleward expansion of tropical cyclone latitudes in warming climates|date=29 December 2021|pages=14–28|journal=[[Nature Geoscience]]|volume=15|doi=10.1038/s41561-021-00859-1|first1=Joshua|last1=Studholme|first2=Alexey V.|last2=Fedorov|first3=Sergey K.|last3=Gulev|first4=Kerry|last4=Emanuel|first5=Kevin|last5=Hodges|s2cid=245540084}}</ref> Tropikal siklonların sıklığı iklim değişikliğinin bir sonucu olarak artmamıştır.<ref>{{cite web|url=https://www.c2es.org/content/hurricanes-and-climate-change/|title=Hurricanes and Climate Change|date=10 July 2020|website=[[Center for Climate and Energy Solutions]]}}</ref>
[[Dosya:Sea_level_history_and_projections.svg|küçükresim| ABD Küresel Değişim Araştırma Programı tarafından 2017 yılında yayınlanan tarihsel deniz seviyesi yeniden yapılandırması ve 2100 yılına kadar olan projeksiyonlar<ref>{{harvnb|NOAA|2017}}.</ref>]]
Küresel deniz seviyesi, [[1850'den bu yana buzulların geri çekilmesi|buzulların erimesi]], [[Grönland]] ve [[Antarktika]]'daki [[Buz örtüsü|buz tabakalarının]] erimesi ve termal genleşmenin bir sonucu olarak [[Deniz seviyesinin yükselmesi|yükselmektedir]]. 1993 ile 2020 yılları arasında yükselme zaman içinde artarak yılda ortalama 3,3 ± 0,3 mm oldu.<ref>{{harvnb|WMO|2021|p=12}}.</ref> IPCC, 21. yüzyıl boyunca, çok yüksek emisyon senaryosunda deniz seviyesinin 61-110 cm yükselebileceğini öngörmektedir.<ref>{{Harvnb|IPCC SROCC Ch4|2019|p=324}}: GMSL (global mean sea level, red) will rise between 0.43&nbsp;m (0.29–0.59&nbsp;m, likely range) (RCP2.6) and 0.84&nbsp;m (0.61–1.10&nbsp;m, likely range) (RCP8.5) by 2100 (medium confidence) relative to 1986–2005.</ref> Artan okyanus sıcaklığı, Antarktika buzul çıkışlarını zayıflatmakta ve tehdit etmekte, buz tabakasının büyük ölçüde erimesi<ref>{{harvnb|DeConto|Pollard|2016}}.</ref> ve yüksek emisyonlar altında 2100 yılına kadar deniz seviyesinin 2 metre yükselmesi riskini doğurmaktadır.{{sfn|Bamber|Oppenheimer|Kopp|Aspinall|2019}}


İklim değişikliği [[Arktik deniz buzunda düşüş|Kuzey Kutbu'ndaki deniz buzunun onlarca yıl boyunca küçülmesine ve incelmesine]] yol açmıştır.<ref>{{harvnb|Zhang|Lindsay|Steele|Schweiger|2008}}</ref> Buzsuz yazların 1,5 °C derecelik ısınmada nadir görülmesi beklenirken, 2 °C'lik bir ısınma seviyesinde her üç ile on yılda bir görülmesi öngörülmektedir.<ref>{{harvnb|IPCC SROCC Summary for Policymakers|2019|p=18}}</ref> Daha yüksek atmosferik CO<sub>2</sub> konsantrasyonları [[Deniz kimyası|okyanus kimyasında]] değişikliklere yol açmıştır. Çözünmüş CO<sub>2</sub>'deki artış [[Okyanusların asitlenmesi|okyanusların asitlenmesine]] neden olmaktadır.<ref>{{Harvnb|Doney|Fabry|Feely|Kleypas|2009}}.</ref> Buna ek olarak, oksijen daha sıcak suda daha az çözündüğü için [[Okyanus oksijensizleşmesi|oksijen seviyeleri düşmektedir]].<ref>{{harvnb|Deutsch|Brix|Ito|Frenzel|2011}}</ref> Okyanustaki [[Ölü bölge (ekoloji)|ölü bölgeler]], yani çok az oksijen bulunan bölgeler de genişlemektedir.<ref>{{harvnb|IPCC SROCC Ch5|2019|p=510}}; {{cite web|url=https://www.epa.gov/nutrientpollution/climate-change-and-harmful-algal-blooms|title=Climate Change and Harmful Algal Blooms|access-date=11 September 2020|date=5 September 2013|publisher=[[United States Environmental Protection Agency|EPA]]}}</ref>
Küresel ölçekteki iklim değişikliğiyle mücadelede ana hedef olarak fosil yakıtlardan uzaklaşmaya odaklanmış olsa da, dikkate alınmayan ancak önem arz eden bir diğer konu endüstriyel hayvancılık ve bu sektörün çevreye olan etkisidir. Endüstriyel tarım ve hayvancılık, fosil yakıtlardan sonra insan kaynaklı sera gazı emisyonlarında 2. sıradadır ve ormansızlaşma, su-hava kirliliği ve biyolojik çeşitliliğin yok olmasının önde gelen sebeplerindendir. Bir sera gazı emisyonu kaynağı olarak; hayvanların sindirim süreçlerinden ve kısmen hayvan gübresinden salınan metan gazı salınımı, ABD’de 2014 yılında toplam 164.3 milyon mt CO2e'ye ulaşmıştır. Arazi kullanım değişiklikleri ve toprak yapısındaki bozulmalar nedeniyle ormanlarda ve topraklarda depolanan karbon kaybı; yani hayvancılık amaçlı tarım alanları için ağaçların tamamen yok edilmesinden kaynaklı emisyonlar yılda yaklaşık 0,65 gigaton CO2e tutarındadır. Hayvansal yem üretiminde kullanılan mineral gübreleri üretmek amacıyla yakılan fosil yakıtlar ise; örneğin mısır gibi yüksek enerjili ürünlere uygulamak amacıyla, yılda 100 milyon ton yapay azotlu gübre üretilmektedir.<ref name="climatenexus.org">{{Web kaynağı | url = https://climatenexus.org/climate-issues/food/animal-agricultures-impact-on-climate-change/ | başlık = Animal Agriculture’s Impact on Climate Change | erişimtarihi = 5 Haziran 2021 | tarih = 10 Mayıs 2016 | dil = en-US | çalışma = Climate Nexus | arşivurl = https://web.archive.org/web/20170801150207/https://climatenexus.org/climate-issues/food/animal-agricultures-impact-on-climate-change/ | arşivtarihi = 1 Ağustos 2017}}</ref>


=== Devrilme noktaları ve uzun vadeli etkiler ===
[[Gıda ve Tarım Örgütü|BM Gıda ve Tarım Örgütü]] (FAO) tarafından hazırlanmış 2013 tarihli “''Hayvancılık Yoluyla İklim Değişikliğiyle Mücadele''” raporuna göre, küresel sera gazı emisyonlarının yaklaşık yüzde 14,5'inin yıllık olarak hayvancılık sektörüne atfedilebileceği tahmin ediliyor ve bu, büyük ölçüde arabalar, trenler, tekneler ve uçaklar dahil olmak üzere dünya üzerindeki tüm ulaşım araçlarının yaktığı tüm yakıttan kaynaklanan emisyonlara eşdeğer bir orandır. Hava ve küresel su kirliliğine en büyük katkıyı yapan tarım ve hayvan endüstrisi aynı zamanda küresel ormansızlaşmanın itici güçlerinden biridir ve [[Amazon Ormanları|Amazon yağmur ormanla]]rındaki ormansızlaşmanın yüzde 75’i bu endüstriden kaynaklanmaktadır. Bugüne kadarki [[biyoçeşitlilik]] kaybının yaklaşık üçte biri de endüstriyel tarım ve hayvancılıkla ilişkilendirilmiştir. Küresel ölçekteki bu sektör, insanlara göre 7-9 kat daha fazla atık üretiyor ve bunların çoğu arıtılmamış durumda.<ref name="climatenexus.org"/>
Daha yüksek küresel ısınma dereceleri, sıcaklıklar düşürülse bile belirli etkilerin artık önlenemeyeceği eşikler olan '[[İklim sistemindeki devrilme noktaları|devrilme noktalarından]]' geçme riskini artırmaktadır.<ref>{{Harvnb|IPCC SR15 Ch3|2018|p=283}}.</ref><ref>{{Cite journal|url=https://www.science.org/doi/10.1126/science.abn7950|title=Exceeding 1.5°C global warming could trigger multiple climate tipping points|date=9 September 2022|issue=6611|language=en|pages=eabn7950|journal=[[Science (journal)|Science]]|volume=377|issn=0036-8075|pmid=36074831|doi=10.1126/science.abn7950|last1=Armstrong McKay|first1=David I.|last2=Staal|first2=Arie|last3=Abrams|first3=Jesse F.|last4=Winkelmann|first4=Ricarda|last5=Sakschewski|first5=Boris|last6=Loriani|first6=Sina|last7=Fetzer|first7=Ingo|last8=Cornell|first8=Sarah E.|last9=Rockström|first9=Johan|last10=Lenton|first10=Timothy M.|hdl=10871/131584|s2cid=252161375}}</ref> Örnek olarak [[Batı Antarktika buz tabakası|Batı Antarktika]] ve [[Grönland]] buz tabakalarının çökmesi verilebilir. 1.5 ile 2 °C'lik bir sıcaklık artışı buz tabakalarının erimesine neden olabilir, ancak erimenin zaman ölçeği belirsizdir ve gelecekteki ısınmaya bağlıdır.<ref name="NESSC20182">{{cite web|url=https://www.nessc.nl/tipping-points-ice-sheets/|title=Tipping points in Antarctic and Greenland ice sheets|access-date=25 February 2019|date=12 November 2018|website=NESSC}}</ref><ref name="SR152">{{Harvnb|IPCC SR15 Summary for Policymakers|2018|p=7}}</ref> [[Atlantik Meridyenel Devridaim Sirkülasyonu]] (AMOC) gibi bazı [[Okyanus akıntısı|okyanus akıntılarının]] durması gibi bazı büyük ölçekli değişiklikler [[Ani iklim değişikliği|kısa bir zaman diliminde]] meydana gelebilir.<ref name="ccsp abrupt climate change2">{{harvnb|Clark|Weaver|Brook|Cook|2008}}</ref> Devrilme noktaları arasında [[Amazon Ormanları|Amazon yağmur ormanları]] ve [[Mercan resifi|mercan resifleri]] gibi ekosistemlerde geri dönüşü olmayan hasarlar da yer alabilir.<ref>{{cite web|url=https://www.carbonbrief.org/explainer-nine-tipping-points-that-could-be-triggered-by-climate-change/|title=Nine Tipping Points That Could Be Triggered by Climate Change|access-date=27 May 2022|date=10 February 2020|publisher=CarbonBrief|last1=Pearce|first1=Rosamund|last2=Prater|first2=Tom}}</ref>


[[İklim değişikliğinin okyanuslar üzerindeki etkileri|İklim değişikliğinin okyanuslar üzerindeki uzun vadeli etkileri]] arasında daha fazla buz erimesi, [[Okyanus sıcaklığı#İklim değişikliği nedeniyle artan sıcaklık|okyanus ısınması]], deniz seviyesinin yükselmesi ve [[Okyanusların asitlenmesi|okyanus asitlenmesi]] yer almaktadır.<ref>{{harvnb|IPCC AR6 WG1 Summary for Policymakers|2021|p=21}}</ref> Yüzyıllar ile binyıllar arasındaki zaman ölçeğinde, iklim değişikliğinin büyüklüğü öncelikle insan kaynaklı CO<sub>2</sub> emisyonları tarafından belirlenecektir. Bunun nedeni CO<sub>2</sub>'in uzun atmosferik ömrüdür.<ref>{{Harvnb|IPCC AR5 WG1 Ch12|2013|pp=88–89|loc=FAQ 12.3}}</ref> Okyanus CO<sub>2</sub> alımı, okyanus asitlenmesinin yüzlerce ile binlerce yıl devam etmesini sağlayacak kadar yavaştır.{{sfn|IPCC AR5 WG1 Ch12|2013|p=1112}} Bu emisyonların mevcut buzullar arası dönemi en az 100.000 yıl uzattığı tahmin edilmektedir.<ref>{{harvnb|Crucifix|2016}}</ref> Deniz seviyesinin yükselmesi yüzyıllar boyunca devam edecek ve 2000 yıl sonra santigrat derece başına 2,3 metre (4,2 ft/°F) yükseleceği tahmin edilmektedir.<ref>{{harvnb|Smith|Schneider|Oppenheimer|Yohe|2009}}; {{harvnb|Levermann|Clark|Marzeion|Milne|2013}}</ref>
==== Ormansızlaşma ====


=== Doğa ve yaban hayatı ===
Ormanlar dünyadaki kara kütlesinin yaklaşık yüzde 30'unu kaplamakta; ancak hızla yok edilmektedir. [[Dünya Bankası]]'na göre, 1990 ve 2016 yılları arasında dünyada 1,3 milyon kilometre karelik (Güney Afrika'dan daha büyük bir alan) orman yok oldu.{{Kaynak belirt}} [[Nature (dergi)|Nature dergisinde]] 2015 yılında yapılan bir araştırmaya göre, insanlar ormanları kesmeye başladığından beri ağaçların yüzde 46'sı kesildi. Amazon yağmur ormanlarının yaklaşık yüzde 17'si son 50 yılda yok edildi ve kayıplar artmaya, ormanlar yok olmaya devam ediyor.{{Kaynak belirt}}
{{Daha fazla|İklim değişikliğinin okyanuslar üzerindeki etkileri|İklim değişikliğinin ekosistemler üzerindeki etkileri}}Son zamanlardaki ısınma, birçok karasal ve tatlı su türünü kutuplara ve daha yüksek [[İrtifa|rakımlara]] doğru itti.<ref>{{harvnb|IPCC SR15 Ch3|2018|p=218}}.</ref> Daha yüksek atmosferik CO<sub>2</sub> seviyeleri ve uzayan büyüme mevsimi küresel yeşillenme ile sonuçlandı. Ancak, sıcak hava dalgaları ve kuraklık bazı bölgelerde [[ekosistem]] verimliliğini azalttı. Bu karşıt etkilerin gelecekteki dengesi belirsizdir.{{Sfn|IPCC SRCCL Ch2|2019|p=133}} İklim değişikliği, [[Astropika|subtropik]] bölgelerdeki [[Çölleşme|çöllerin genişlemesi]] gibi daha kuru iklim bölgelerinin genişlemesine katkıda bulundu.<ref>{{harvnb|IPCC SRCCL Summary for Policymakers|2019|p=7}}; {{harvnb|Zeng|Yoon|2009}}.</ref> Küresel ısınmanın boyutu ve hızı, [[Ekolojik eşik|ekosistemlerde ani değişiklikleri]] daha olası hale getirmektedir.{{Sfn|Turner|Calder|Cumming|Hughes|2020|p=1}} Genel olarak, iklim değişikliğinin birçok [[Soy tükenmesi|türün yok olmasıyla]] sonuçlanması beklenmektedir.{{Sfn|Urban|2015}}


Okyanuslar karalardan daha yavaş ısınır, ancak okyanustaki bitkiler ve hayvanlar daha soğuk kutuplara doğru karadaki türlerden daha hızlı göç eder.<ref>{{harvnb|Poloczanska|Brown|Sydeman|Kiessling|2013}}; {{harvnb|Lenoir|Bertrand|Comte|Bourgeaud|2020}}</ref> Tıpkı karada olduğu gibi, iklim değişikliği nedeniyle okyanusta da sıcak hava dalgaları daha sık meydana gelmekte ve [[mercanlar]], [[Laminariales]] ve [[Deniz kuşu|deniz kuşları]] gibi çok çeşitli organizmalara zarar vermektedir.<ref>{{harvnb|Smale|Wernberg|Oliver|Thomsen|2019}}</ref> Okyanus asitlenmesi [[midye]], [[sülükayaklılar]] ve mercanlar gibi [[Denizel biyojenik kalsifikasyon|deniz kireçlenmesi]] yapan organizmaların [[Biyomineralizasyon|kabuk ve iskelet üretmesini]] zorlaştırmakta; sıcak hava dalgaları ise [[Mercan ağarması|mercan resiflerini ağartmaktadır]].{{Sfn|IPCC SROCC Summary for Policymakers|2019|p=13}} İklim değişikliği ve [[ötrofikasyon]] nedeniyle artan [[Zararlı alg patlaması|zararlı alg patlamaları]] oksijen seviyelerini düşürmekte, [[Besin ağı|besin ağlarını]] bozmakta ve deniz yaşamında büyük kayıplara neden olmaktadır.<ref>{{harvnb|IPCC SROCC Ch5|2019|p=510}}</ref> Kıyı ekosistemleri özellikle stres altındadır. Küresel [[Sulak alan|sulak alanların]] neredeyse yarısı iklim değişikliği ve diğer insan etkileri nedeniyle yok olmuştur.{{Sfn|IPCC SROCC Ch5|2019|p=451}}
Çiftçilik, hayvan otlatma, madencilik ve sondaj ormansızlaşmanın sebeplerinin yarısından fazlasını oluşturuyor. Ormancılık uygulamaları, orman yangınları ve küçük bir oranda kentleşme ise geri kalanını oluşturmaktadır. Malezya ve Endonezya'da, şampuandan tuzlu suya kadar her şeyde bulunabilen hurma yağı üretimi için ormanlar kesiliyor. Amazon'daki inek çiftlikleri ve özellikle soya tarlaları ise ormansızlaşmanın kilit sebeplerinden. Ahşap ve kağıt ürünlerini sağlamak amacıyla yapılan işlemler de her yıl sayısız ağacın yok olmasına neden oluyor.Konut alanları için geliştirilen araziler ve artan kentsel yayılmanın bir sonucu olarak ormanlar da kesiliyor.<ref>{{Web kaynağı | url = https://www.nationalgeographic.com/environment/article/deforestation | başlık = Deforestation and Its Effect on the Planet | erişimtarihi = 5 Haziran 2021 | tarih = 7 Şubat 2019 | dil = İngilizce | çalışma = Environment | arşivurl = https://web.archive.org/web/20210219023929/https://www.nationalgeographic.com/environment/article/deforestation | arşivtarihi = 19 Şubat 2021}}</ref>
{| class="center toccolours"
|+'''İklim değişikliğinin çevre üzerindeki etkileri'''
|<gallery mode="packed" heights="120" style="line-height:120%">
Dosya:Bleachedcoral.jpg|alt=|[[Ekolojik çöküş]]. [[Deniz sıcak dalgası|Termal stresten]] kaynaklanan [[mercan ağarması]] [[Büyük Set Resifi]]'ne zarar verdi ve tüm dünyadaki [[Mercan resifi|mercan resiflerini]] tehdit etmektedir.<ref>{{Cite web|url=https://sos.noaa.gov/datasets/coral-reef-risk-outlook/|title=Coral Reef Risk Outlook|access-date=4 April 2020|publisher=[[National Oceanic and Atmospheric Administration]]|quote=At present, local human activities, coupled with past thermal stress, threaten an estimated 75 percent of the world's reefs. By 2030, estimates predict more than 90% of the world's reefs will be threatened by local human activities, warming, and acidification, with nearly 60% facing high, very high, or critical threat levels.}}</ref>
Dosya:Orroral Valley Fire viewed from Tuggeranong January 2020.jpg|alt=|[[Ekstrem hava olayları]]. Kuraklık ve yüksek sıcaklıklar [[2019-2020 Avustralya orman yangınları|Avustralya'daki 2020 orman yangınlarını]] daha da kötüleştirdi.<ref>{{harvnb|Carbon Brief, 7 January|2020}}.</ref>
Dosya:National Park Service Thawing permafrost (27759123542).jpg|alt=|[[Kuzey Kutbu'nda iklim değişikliği|Kuzey Kutbu ısınıması]]. [[Donmuş toprak|Permafrost]] çözülmeleri altyapıyı zayıflatır ve bir sera gazı olan [[Arktik metan emisyonları|metanı serbest bırakır]].<ref name="Turetsky 20193">{{harvnb|Turetsky|Abbott|Jones|Anthony|2019}}</ref>
Dosya:Endangered arctic - starving polar bear edit.jpg|alt=|[[Habitat yok olması|Habitat tahribatı]]. Birçok kutup hayvanı, ısınan Kuzey Kutbu'nda yok olan deniz buzuna bel bağlamaktadır.<ref>{{harvnb|IPCC AR5 WG2 Ch28|2014|p=1596|ps=: "Within 50 to 70 years, loss of hunting habitats may lead to elimination of polar bears from seasonally ice-covered areas, where two-thirds of their world population currently live."}}</ref>
Dosya:Mountain Pine Beetle damage in the Fraser Experimental Forest 2007.jpg|alt=|[[İklim değişikliği ve istilacı türler|Haşere yayılımı]]. Ilıman geçen kışlar, daha fazla [[Dağ çamı böceği|çam böceğinin]] hayatta kalarak geniş orman alanlarını yok etmesini sağlar.<ref>{{Cite web|url=https://www.nps.gov/romo/learn/nature/climatechange.htm|title=What a changing climate means for Rocky Mountain National Park|access-date=9 April 2020|publisher=[[National Park Service]]}}</ref>
</gallery>
|}


=== İnsanlar ===
Genç ağaçların büyümesini engelleyebilecek kasıtlı veya kasıtsız orman yangınları ve aşırı otlatma gibi insan ve doğal faktörler de ormansızlaşmaya sebebiyet vermektedir. Ormansızlaşma, yaşandığı alandaki insanları, bitki ve hayvan ekosistemini etkilediği kadar çevre alanları ve hatta dünyanın tamamını etkiler. Orman ve savan alanlarında yaşayan yaklaşık 250 milyon insan, çoğu dünyanın kırsal kesimlerinde yaşayan yoksullar arasında olmak üzere, geçinebilmek için ormanlara bağımlıdır. Dünyadaki kara hayvanlarının ve bitkilerinin %80’i ormanlarda yaşamaktadır ve ormansızlaşma, orangutan, Sumatra kaplanı ve birçok kuş türü de dahil olmak üzere türleri tehdit etmektedir. Ağaçların katledilmesi, ormanı, gün boyunca güneş ışınlarını engelleyen ve geceleri ısıyı koruyan gölgelik kısımlarından mahrum bırakır. Bu bozulma, bitkiler ve hayvanlar için zararlı olabilecek aşırı sıcaklık dalgalanmalarına, ısı adalarına yol açar.<ref>{{Web kaynağı | url = https://www.nationalgeographic.com/environment/article/deforestation | başlık = Deforestation and Its Effect on the Planet | erişimtarihi = 9 Haziran 2021 | tarih = 7 Şubat 2019 | dil = İngilizce | çalışma = Environment | arşivurl = https://web.archive.org/web/20210219023929/https://www.nationalgeographic.com/environment/article/deforestation | arşivtarihi = 19 Şubat 2021}}</ref>
{{Ana|İklim değişikliğinin etkileri}}
{{Daha fazla|İklim değişikliğinin insan sağlığı üzerindeki etkileri|İklim güvenliği|İklim değişikliği ekonomisi|İklim değişikliğinin tarım üzerindeki etkileri}}
[[Dosya:20211109_Frequency_of_extreme_weather_for_different_degrees_of_global_warming_-_bar_chart_IPCC_AR6_WG1_SPM.svg|küçükresim| Dünya ısındıkça [[Ekstrem hava olayları|aşırı hava koşulları]] giderek daha yaygın hale gelecektir.<ref name="IPCC6AR_ExtremeEvents2">{{harvnb|IPCC AR6 WG1 Summary for Policymakers|2021|loc=Fig. SPM.6, page=SPM-23}}</ref>]]
[[İklim değişikliğinin etkileri]] dünyanın her yerindeki insanları etkiliyor.<ref>{{Harvnb|IPCC AR5 WG2 Ch18|2014|pp=983, 1008}}</ref> Etkiler artık tüm kıtalarda ve okyanus bölgelerinde gözlemlenebilmekte olup, düşük enlemli, [[Gelişmekte olan ülke|daha az gelişmiş bölgeler]] en büyük riskle karşı karşıyadır.<ref>{{Harvnb|IPCC AR5 WG2 Ch19|2014|p=1077}}.</ref> Isınmanın devam etmesi, insanlar ve ekosistemler için potansiyel olarak "ciddi, yaygın ve geri döndürülemez etkilere" sahiptir.<ref>{{harvnb|IPCC AR5 SYR Summary for Policymakers|2014|loc=SPM 2|p=8}}</ref> Risk eşit olmayan bir şekilde dağılmıştır, ancak genellikle gelişmekte olan ve gelişmiş ülkelerdeki dezavantajlı insanlar için daha büyüktür.<ref>{{harvnb|IPCC AR5 SYR Summary for Policymakers|2014|loc=SPM 2.3|p=13}}</ref>


==== Ulaşım ====
==== Yiyecek ve sağlık ====
DSÖ, iklim değişikliğini 21. yüzyılda küresel sağlığa yönelik en büyük tehdit olarak sınıflandırdı.<ref>{{harvnb|WHO, Nov|2015}}</ref> Aşırı hava koşulları yaralanmalara ve can kayıplarına,<ref>{{Harvnb|IPCC AR5 WG2 Ch11|2014|pp=720–723}}</ref> mahsul kıtlığı ise [[Malnütrisyon|yetersiz beslenmeye]] yol açmaktadır.<ref>{{harvnb|Costello|Abbas|Allen|Ball|2009}}; {{harvnb|Watts|Adger|Agnolucci|Blackstock|2015}}; {{Harvnb|IPCC AR5 WG2 Ch11|2014|p=713}}</ref> [[Dang humması]] ve [[sıtma]] gibi çeşitli [[Bulaşıcı hastalık|bulaşıcı hastalıklar]] daha sıcak bir iklimde daha kolay bulaşır.{{Sfn|Watts|Amann|Arnell|Ayeb-Karlsson|2019|pp=1836, 1848}} Küçük çocuklar gıda kıtlığına karşı en savunmasız olanlardır. Hem çocuklar hem de yaşlılar aşırı sıcaklara karşı savunmasızdırlar.{{Sfn|Watts|Amann|Arnell|Ayeb-Karlsson|2019|pp=1841, 1847}} Dünya Sağlık Örgütü, 2030 ve 2050 yılları arasında iklim değişikliğinin yılda yaklaşık 250.000 ek ölüme neden olacağını tahmin etmektedir. Yaşlılarda sıcağa maruz kalma, ishal, sıtma, dang, [[Kıyı taşkını|kıyı taşkınları]] ve çocukluk çağında yetersiz beslenmeden kaynaklanan ölümleri değerlendirdiler.<ref>{{harvnb|WHO|2014}}</ref> Gıda bulunabilirliği ve kalitesindeki düşüşler nedeniyle 2050 yılına kadar yılda 500.000'den fazla yetişkin ölümü öngörülmektedir.<ref>{{harvnb|Springmann|Mason-D’Croz|Robinson|Garnett|2016|p=2}}; {{harvnb|Haines|Ebi|2019}}</ref> 2100 yılına kadar, küresel nüfusun %50 ile %75'i aşırı sıcak ve nemin birleşik etkileri nedeniyle yaşamı tehdit eden iklim koşullarıyla karşı karşıya kalabilir.<ref>{{Harvnb|IPCC AR6 WG2|2022|p=988}}</ref>


İklim değişikliği [[Gıda güvencesi|gıda güvencesini]] de etkiliyor. İklim değişikliği 1981 ve 2010 yılları arasında [[Mısır (bitki)|mısır]], [[buğday]] ve [[Soya|soya fasulyesinin]] küresel veriminde düşüşe neden oldu.<ref>{{harvnb|IPCC SRCCL Ch5|2019|p=451}}.</ref> Gelecekteki ısınma, başlıca ürünlerin küresel verimini daha da düşürebilir.<ref>{{harvnb|Zhao|Liu|Piao|Wang|2017}}; {{harvnb|IPCC SRCCL Ch5|2019|p=439}}</ref> [[Tarımsal üretkenlik|Mahsul üretimi]] düşük enlemli ülkelerde muhtemelen olumsuz etkilenecekken, kuzey enlemlerindeki etkiler olumlu veya olumsuz olabilir.<ref>{{Harvnb|IPCC AR5 WG2 Ch7|2014|p=488}}</ref> Bu etkilerin bir sonucu olarak, özellikle düşük gelirli olanlar olmak üzere, dünya çapında 183 milyona kadar insan [[açlık]] riski altındadır.<ref>{{harvnb|IPCC SRCCL Ch5|2019|p=462}}</ref> İklim değişikliği balık popülasyonlarını da etkilemektedir. Küresel olarak, daha az balık avlanabilecektir.{{sfn|IPCC SROCC Ch5|2019|p=503}} Buzul suyuna bağımlı bölgeler, zaten kurak olan bölgeler ve küçük adalar iklim değişikliği nedeniyle daha yüksek su stresi riskine sahiptir.<ref>{{harvnb|Holding|Allen|Foster|Hsieh|2016}}; {{harvnb|IPCC AR5 WG2 Ch3|2014|pp=232–233}}.</ref>
Benzin ve dizel gibi fosil yakıtların kullanılması ile atmosfere bir sera gazı olan karbondioksiti salınmaktadır. Karbondioksit (CO2) ve metan (CH4), nitröz oksit (N2O) ve hidroflorokarbonlar (HFC'ler) gibi diğer sera gazlarının birikmesi, Dünya atmosferinin ısınmasına neden olarak, bugün şimdiden görmeye başladığımız iklimde değişikliklere neden olmaktadır.<ref>{{Web kaynağı | url = https://www.epa.gov/transportation-air-pollution-and-climate-change/carbon-pollution-transportation | başlık = Carbon Pollution from Transportation | erişimtarihi = 9 Haziran 2021 | tarih = 10 Eylül 2015 | dil = İngilizce | çalışma = US EPA | ad = OAR | soyadı = US EPA | arşivurl = https://web.archive.org/web/20180524093016/https://www.epa.gov/transportation-air-pollution-and-climate-change/carbon-pollution-transportation | arşivtarihi = 24 Mayıs 2018}}</ref>


==== Geçim kaynakları ====
Ulaşım sektörü şu anda ABD’deki en büyük karbon emisyonu kaynağıdır. Birçok ABD şehir ve kasabasında, milyonlarca araçtan kaynaklanan emisyonlar arttığından, bireysel araç kullanımı en büyük kirleticidir. Sera gazı emisyonlarını azaltmak için yapılması gereken ise, toplu taşımadan bisiklete ve yürüyüşe kadar daha temiz ulaşım araçlarının kullanılmasıdır. Modern ulaşım ağırlıklı olarak petrole dayanır ve otomobiller ve küçük ticari kamyonlar ABD ulaşım sektöründen kaynaklanan CO2 emisyonlarının yarısını oluşturur. Bir galon benzin yakmak yaklaşık 20 libre CO2 üretir; bu da ortalama bir aracın her yıl yaklaşık 6 ila 9 ton CO2 ürettiği anlamına gelir. Kullandığımız arabanın türüne göre araç sürmenin yarattığı emisyonları azaltabiliriz. 30 mpg'lik bir araba ömrü boyunca, 20 mpg'lik bir arabaya kıyasla yaklaşık 3.000 $ yakıt tasarrufu sağlayacaktır. Dolayısıyla ihtiyaçlarınımızı karşılayan en az kirletici, en verimli aracı seçmek daha uygun olacaktır. Sadece 20 mpg alan bir araçtan 25 mpg araba alan bir araca geçmek, sera gazı emisyonlarınızı yılda 1,7 ton azaltır.<ref>{{Web kaynağı | url = https://www.c2es.org/content/reducing-your-transportation-footprint/ | başlık = Reducing Your Transportation Footprint | erişimtarihi = 9 Haziran 2021 | tarih = 4 Ekim 2017 | çalışma = Center for Climate and Energy Solutions | arşivurl = https://web.archive.org/web/20190707105323/https://www.c2es.org/content/reducing-your-transportation-footprint/ | arşivtarihi = 7 Temmuz 2019}}</ref>
İklim değişikliğinden kaynaklanan ekonomik zararlar ciddi olabilir ve feci sonuçların ortaya çıkma ihtimali vardır.<ref>{{harvnb|DeFries|Edenhofer|Halliday|Heal|2019|p=3}}; {{harvnb|Krogstrup|Oman|2019|p=10}}.</ref> İklim değişikliğinin küresel ekonomik eşitsizliği artırmış olması muhtemeldir ve bu eğilimin devam edeceği öngörülmektedir.<ref>{{harvnb|Diffenbaugh|Burke|2019}}; {{harvnb|The Guardian, 26 January|2015}}; {{harvnb|Burke|Davis|Diffenbaugh|2018}}.</ref> En ciddi etkilerin, yerel halkın çoğunun doğal ve tarımsal kaynaklara bağımlı olduğu [[Afrika'da iklim değişikliği|Sahra Altı Afrika]]<ref name=":82">{{Cite book|url=https://doi.org/10.4060/cb7431en|title=Women's leadership and gender equality in climate action and disaster risk reduction in Africa − A call for action|location=Accra|publisher=[[Food and Agriculture Organization|FAO]] & The African Risk Capacity (ARC) Group|year=2021|isbn=978-92-5-135234-2|doi=10.4060/cb7431en|s2cid=243488592}}</ref> ve Güneydoğu Asya'da görülmesi beklenmektedir.<ref>{{harvnb|IPCC AR5 WG2 Ch13|2014|pp=796–797}}</ref> [[Dünya Bankası]], iklim değişikliğinin 2030 yılına kadar 120 milyondan fazla insanı yoksulluğa sürükleyebileceğini tahmin etmektedir.{{Sfn|Hallegatte|Bangalore|Bonzanigo|Fay|2016|p=12}}


Servet ve sosyal statüye dayalı mevcut eşitsizlikler iklim değişikliği nedeniyle daha da kötüleşti.<ref>{{harvnb|IPCC AR5 WG2 Ch13|2014|p=796}}.</ref> İklim şoklarını hafifletme, bunlara uyum sağlama ve iyileşme konusunda en büyük zorlukları, kaynaklar üzerinde daha az kontrole sahip olan marjinalleştirilmiş insanlar yaşamaktadır.<ref name=":72">Grabe, Grose and Dutt, 2014; FAO, 2011; FAO, 2021a; Fisher and Carr, 2015; IPCC, 2014; Resurrección et al., 2019; UNDRR, 2019; Yeboah et al., 2019.</ref><ref name=":82">{{Cite book|url=https://doi.org/10.4060/cb7431en|title=Women's leadership and gender equality in climate action and disaster risk reduction in Africa − A call for action|location=Accra|publisher=[[Food and Agriculture Organization|FAO]] & The African Risk Capacity (ARC) Group|year=2021|isbn=978-92-5-135234-2|doi=10.4060/cb7431en|s2cid=243488592}}</ref> Topraklarına ve ekosistemlerine bağlı olan [[Yerli halklar|yerli halkların]], iklim değişikliği nedeniyle sağlıkları ve yaşam tarzları tehlikeye girecektir.<ref>{{Cite web|url=https://www.un.org/development/desa/indigenouspeoples/climate-change.html|title=Climate Change {{!}} United Nations For Indigenous Peoples|access-date=29 April 2022|website=United Nations Department of Economic and Social Affairs}}</ref> Bir uzman görüşüne göre, iklim değişikliğinin [[Savaş|silahlı çatışmalardaki]] rolü, sosyo-ekonomik eşitsizlik ve devlet kabiliyetleri gibi faktörlerle kıyaslandığında küçük kalmaktadır.{{Sfn|Mach|Kraan|Adger|Buhaug|2019}}
=== Çevresel Etkenler ===
Küresel iklim değişimleri; [[Volkanik patlama|volkanik patlam]]alar, [[güneş lekeleri]]nde görülen değişimler, [[Milankoviç döngüsü|milankoviç döngü]]leri ve [[levha tektoniği]] sonucu kıtaların yer değiştirmesi gibi bir takım doğa olayları sonucu yaşanabilirler. Dünya üzerinde geçmişte meydana gelmiş küresel iklim değişikleri, doğal nedenlerle meydana gelmiş küresel iklim değişiklikleridir.


Alçakta kalan adalar ve kıyı toplulukları, deniz seviyesinin yükselmesi nedeniyle tehdit altındadır ve bu da su baskınlarını daha yaygın hale getirmektedir. Bazen topraklar kalıcı olarak denizde kaybolmaktadır.{{Sfn|IPCC SROCC Ch4|2019|p=328}} Bu durum [[Maldivler]] ve [[Tuvalu]] gibi ada ülkelerinde yaşayan insanların [[Vatansızlık|vatansız]] kalmasına yol açabilir.<ref>{{harvnb|UNHCR|2011|p=3}}.</ref> Bazı bölgelerde sıcaklık ve nemdeki artış, insanların uyum sağlayamayacağı kadar şiddetli olabilir.{{sfn|Matthews|2018|p=399}} En kötü iklim değişikliğinde, modeller insanlığın neredeyse üçte birinin Sahra'da bulunan mevcut iklime benzer şekilde aşırı sıcak ve yaşanmaz iklimlerde yaşamak zorunda kalabileceğini öngörmektedir.<ref>{{harvnb|Balsari|Dresser|Leaning|2020}}</ref> Bu faktörler hem ülke içinde hem de ülkeler arasında [[Ekolojik mültecilik|ekolojik göçü]] tetikleyebilir.<ref name="auto32">{{harvnb|Cattaneo|Beine|Fröhlich|Kniveton|2019}}; {{harvnb|UN Environment, 25 October|2018}}.</ref> Deniz seviyesinin yükselmesi, aşırı hava koşulları ve doğal kaynaklar üzerinde artan rekabetten kaynaklanan çatışmalar nedeniyle daha fazla insanın yerinden edilmesi beklenmektedir. İklim değişikliği aynı zamanda kırılganlığı artırarak kaynak yetersizliği nedeniyle hareket edemeyen "kapana kısılmış topluluklara" yol açabilir.<ref>{{harvnb|Flavell|2014|p=38}}; {{harvnb|Kaczan|Orgill-Meyer|2020}}</ref>
==== Volkanik Patlamalar ====
{| class="center toccolours"
Volkanik patlamalar, küller ve tozlar gibi piroklastik maddelerin atmosfere boca edilmesine neden olur. Patlamanın yeterince kuvvete sahip olduğu durumlarda atmosferdeki birikme sonucu Güneş ışığının yeryüzüne ulaşması engellenebilir. Yeryüzünün, Güneş ışınlarının ısıtıcı etkisinden mahrum kalmasıyla kısa süreli soğuma gerçekleşir. Ancak volkanik püskürmeler sonucu ortaya çıkan kükürt dioksit, atmosferdeki su buharı ve tozla birleştiğinde oluşan sülfat aerosolleri Güneş ışınlarının yansımasını bir seneye kadar uzatabilir. Bahsi geçen bu soğutucu etki volkanik patlamalardan ortaya çıkan volkanik sera gazlarının ısıtıcı etkisinden çok daha kuvvetlidir. Ancak soğutucu etkinin şiddetini belirleyen bir dizi etmen vardır. Bunlardan ilki volkanik patlamada ortaya çıkan madde miktarıdır. Nitekim volkanik patlamada ortaya çıkan madde sayısı arttıkça soğutucu etki artmaktadır.<ref>{{Web kaynağı|url=https://gml.noaa.gov/education/info_activities/pdfs/TBI_natural_climate_change.pdf|başlık=Teacher Background: Natural Climate Change|erişimtarihi=6 Haziran 2021|arşivtarihi=6 Haziran 2021|arşivurl=https://web.archive.org/web/20210606143949/https://gml.noaa.gov/education/info_activities/pdfs/TBI_natural_climate_change.pdf|yayıncı=gml.noaa.gov}}</ref> Öte yandan volkanın konumu da önemli bir etmendir: eğer volkan küllerini çok daha rahat -rüzgarları kullanarak- yayabileceği ekvatoral bölgelerde konumlanmaktaysa, soğutucu etkinin şiddeti artacaktır.<ref>{{Web kaynağı | url = http://www.ces.fau.edu/nasa/module-4/causes-2.php | başlık = Climate Science Investigations South Florida - Causes of Climate Change | erişimtarihi = 6 Haziran 2021 | çalışma = www.ces.fau.edu | arşivurl = https://web.archive.org/web/20141010112954/http://www.ces.fau.edu/nasa/module-4/causes-2.php | arşivtarihi = 10 Ekim 2014}}</ref> 1815 yılında günümüz Endonezya’sındaki Tambora Dağı’nın patlaması küresel çapta kısa süreli bir soğumaya neden olmuştur. İnsan uygarlığı tarihinde bilinen en büyük patlamalardan birisi olan bu büyük patlama sonucu yazı olmayan yıl olarak bilinen soğuk bir dönemi tetiklemiştir.<ref>{{Web kaynağı | url = https://www.britannica.com/place/Mount-Tambora | başlık = Mount Tambora {{!}} Location, Eruptions, & Facts | erişimtarihi = 6 Haziran 2021 | dil = İngilizce | çalışma = Encyclopedia Britannica | arşivurl = https://web.archive.org/web/20150802051817/https://www.britannica.com/place/Mount-Tambora | arşivtarihi = 2 Ağustos 2015}}</ref>
|+'''İklim değişikliğinin insanlar üzerindeki etkileri'''
|<gallery mode="packed" heights="120" style="line-height:120%">
Dosya:Village Telly in Mali.jpg|alt=|[[Ekolojik mültecilik|Ekolojik göç]]. Daha az yağış, tarıma zarar veren [[Çölleşme|çölleşmeye]] yol açar ve nüfusları yerinden edebilir. Gösterilen: Telly, [[Mali]] (2008)<ref>{{harvnb|Serdeczny|Adams|Baarsch|Coumou|2016}}.</ref>
Dosya:Corn shows the affect of drought.jpg|alt=|[[İklim değişikliğinin tarım üzerindeki etkileri|Tarımsal değişiklikler]]. Kuraklık, artan sıcaklıklar ve aşırı hava koşulları tarımı olumsuz etkiler. Gösterilen: [[Teksas]], [[Amerika Birleşik Devletleri|ABD]] (2013).<ref>{{harvnb|IPCC SRCCL Ch5|2019|pp=439, 464}}.</ref>
Dosya:Acqua alta in Piazza San Marco-original.jpg|alt=|[[Gelgit seli]]. Deniz seviyesinin yükselmesi, alçak kıyı bölgelerinde sel baskınlarını artırır. Gösterilen: [[Venedik]], [[İtalya]] (2004).<ref name="NOAAnuisance2">{{cite web|url=http://oceanservice.noaa.gov/facts/nuisance-flooding.html|title=What is nuisance flooding?|access-date=April 8, 2020|author=[[National Oceanic and Atmospheric Administration]]}}</ref>
Dosya:US Navy 071120-M-8966H-005 An aerial view over southern Bangladesh reveals extensive flooding as a result of Cyclone Sidr.jpg|alt=|[[Tropikal siklonlar ve iklim değişikliği|Fırtına yoğunlaşması]]. [[Sidr Siklonu]] (2007) sonrası [[Bangladeş]], artan yağışların yol açtığı sel felaketine bir örnektir.<ref>{{harvnb|Kabir|Khan|Ball|Caldwell|2016}}.</ref>
Dosya:The heat is on ESA19461898.jpeg|alt=|Sıcak hava dalgası yoğunlaşması. [[2019 Avrupa sıcak hava dalgası]] gibi olaylar daha yaygın hale gelmektedir.<ref>{{harvnb|Van Oldenborgh|Philip|Kew|Vautard|2019}}.</ref>
</gallery>
|}


== Emisyonların azaltılması ve geri kazanılması ==
==İklim Değişikliğinin Etkileri==
{{Ana|İklim değişikliğini hafifletme}}
[[Dosya:Greenhouse_gas_emission_scenarios_01.svg|sol|küçükresim| 11/21 itibaryla politika ve taahhütlere dayalı küresel sera gazı emisyon senaryoları]]
İklim değişikliği, sera gazı emisyonlarının azaltılması ve sera gazlarını atmosferden emen [[Karbon yutağı|yutakların]] artırılmasıyla hafifletilebilir.<ref>{{harvnb|IPCC AR5 SYR Glossary|2014|p=125}}.</ref> Küresel ısınmayı 1.5 °C'nin altında sınırlandırmak için küresel sera gazı emisyonlarının 2050 yılına kadar veya 2 °C hedefiyle 2070 yılına kadar [[Karbon nötrlüğü|net sıfır]] olması gerekmektedir.<ref name=":42">{{harvnb|IPCC SR15 Summary for Policymakers|2018|p=12}}</ref> Bu da enerji, arazi, şehirler, ulaşım, binalar ve sanayide benzeri görülmemiş ölçekte geniş kapsamlı, sistemik değişiklikler gerektirmektedir.<ref>{{harvnb|IPCC SR15 Summary for Policymakers|2018|p=15}}</ref> [[Birleşmiş Milletler Çevre Programı]], küresel ısınmayı 2 °C ile sınırlandırmak için ülkelerin gelecekteki on yıl içinde [[Paris Anlaşması]] kapsamındaki [[Ulusal olarak belirlenen katkı|taahhütlerini]] üç katına çıkarmaları gerektiğini tahmin etmektedir. 1,5 °C hedefine ulaşmak için daha da büyük bir azaltım seviyesi gerekmektedir.<ref>{{harvnb|United Nations Environment Programme|2019|p=XX}}</ref> Ekim 2021 itibarıyla anlaşma kapsamında yapılan taahhütlerle, küresel ısınmanın yüzyılın sonuna kadar yaklaşık 2,7 °C'ye (aralık: 2,2-3,2 °C) ulaşma şansı hala %66'dır.<ref name="UNEP20212">{{harvnb|United Nations Environment Programme|2021|p=36|ps=: "A continuation of the effort implied by the latest unconditional NDCs and announced pledges is at present estimated to result in warming of about 2.7&nbsp;°C (range: 2.2–3.2&nbsp;°C) with a 66 per cent chance."}}</ref> Küresel olarak, ısınmanın 2 °C ile sınırlandırılması, maliyetlerden daha yüksek faydalar sağlayabilir.<ref>{{harvnb|IPCC AR6 WG3|2022|p=300|ps=: The global benefits of pathways limiting warming to 2°C (>67%) outweigh global mitigation costs over the 21st century, if aggregated economic impacts of climate change are at the moderate to high end of the assessed range, and a weight consistent with economic theory is given to economic impacts over the long term. This holds true even without accounting for benefits in other sustainable development dimensions or nonmarket damages from climate change (medium confidence).}}</ref>


Küresel ısınmayı 1,5 veya 2 °C ile sınırlandırmak için tek bir yol olmamasına rağmen,<ref>{{harvnb|IPCC SR15 Ch2|2018|p=109}}.</ref> çoğu senaryo ve strateji, gerekli sera gazı azaltımlarını sağlamak için artan enerji verimliliği önlemleriyle birlikte [[yenilenebilir enerji]] kullanımında büyük bir artış görmektedir.<ref name="Teske, ed. 2019 xxiii2">{{harvnb|Teske, ed.|2019|p=xxiii}}.</ref> Ekosistemler üzerindeki baskıyı azaltmak ve karbon tutma kapasitelerini artırmak için tarım ve ormancılıkta da [[Ormansızlaşma|ormansızlaşmanın]] önlenmesi ve [[yeniden ağaçlandırma]] yoluyla doğal ekosistemlerin restore edilmesi gibi değişiklikler gerekli olacaktır.<ref>{{harvnb|World Resources Institute, 8 August|2019}}</ref><ref>{{harvnb|IPCC SR15 Ch3|2018|p=266|ps=: Where reforestation is the restoration of natural ecosystems, it benefits both carbon sequestration and conservation of biodiversity and ecosystem services.}}</ref>
=== Çevre Üzerindeki Etkileri ===


İklim değişikliğini azaltmaya yönelik diğer yaklaşımlar daha yüksek risk seviyesine sahiptir. Küresel ısınmayı 1.5 °C ile sınırlayan senaryolar, tipik olarak 21. yüzyıl boyunca [[karbondioksit giderme]] yöntemlerinin geniş ölçekli kullanımını öngörmektedir.<ref>{{harvnb|Bui|Adjiman|Bardow|Anthony|2018|p=1068}}; {{harvnb|IPCC SR15 Summary for Policymakers|2018|p=17}}</ref> Bununla birlikte, bu teknolojilere aşırı bağımlılık ve çevresel etkiler konusunda endişeler vardır.<ref>{{harvnb|IPCC SR15|2018|p=34}}; {{harvnb|IPCC SR15 Summary for Policymakers|2018|p=17}}</ref> [[Güneş jeomühendisliği|Güneş radyasyonu yönetimi]] (SRM) de emisyonların derinlemesine azaltılması için olası bir tamamlayıcıdır. Ancak, SRM önemli etik ve yasal sorunları gündeme getirecektir ve riskler yeterince anlaşılmamıştır.<ref>{{harvnb|IPCC SR15 Ch4|2018|pp=347–352}}</ref>
İklim, çevre yaşamının başlangıcından günümüze kadar türlerin evrimleşmesi, değişimi ve çeşitliliği üzerinde büyük rol sahibi olmuştur. İklim değişikliği ile birlikte; hem su hem de kara ekosistemlerinde meydana gelen değişim, ekosistemlerin biyolojik dengesinde değişime neden olmaktadır.<ref>{{Web kaynağı | url = https://www.mta.gov.tr/v3.0/sayfalar/hizmetler/kutuphane/ekonomi-bultenleri/2014_18/b18_23-34.pdf | başlık = İklim Değişikliği ve Çevre | erişimtarihi = 5 Haziran 2021 | arşivurl = https://web.archive.org/web/20210605143803/https://www.mta.gov.tr/v3.0/sayfalar/hizmetler/kutuphane/ekonomi-bultenleri/2014_18/b18_23-34.pdf | arşivtarihi = 5 Haziran 2021}}</ref>


==== Azalan Biyoçeşitlilik ====
=== Temiz enerji ===
{{Ana|Sürdürülebilir enerji|Sürdürülebilir ulaşım}}
Biyolojik çeşitlilik canlıların, yaşam alanı olarak adlandırılan ekosistemler ile arasındaki çeşitliliği, uyumu ve değişkenliği ifade eden dinamik bir sistemdir. Canlıların tür ve sayı bakımından büyüklüğü ise biyolojik çeşitlilik olarak ifade edilir. Yani biyolojik çeşitlilik bir bölgede bulunan canlıların tür ve sayı bakımından zenginliğini ifade eder. Bir ekosistem hayvan, bitki ve mikroorganizmalar gibi canlılar ile içinde yaşadıkları toprak, su, hava gibi yaşam alanlarında, canlı-cansız işlevsel olarak karşılıklı etkileşim içerisinde oluşturduğu bir bütündür. Biyolojik çeşitlilik genetik, tür ve ekosistem çeşitliliğini içeren, yaşamın başlangıcından bu yana uzanan bir birikimdir. İklim değişikliği sonucunda su, kara ve havanın olumsuz etkilenmesi ekolojik dengeyi dolayısıyla biyolojik çeşitliliği etkilemektedir. Bu durum; bazı türlerin habitatının değişmesine, yok olmasına veya göç etmesine neden olurken bazı türlerin ise popülasyon artışına yol açar.<ref>{{Web kaynağı | url = https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/565545 | başlık = Küresel İklim Değişikliğinin Biyolojik Çeşitlilik ve Ekosistem Kaynakları Üzerine Etkisi | erişimtarihi = 5 Haziran 2021 | yayıncı = Aynur DEMİR | arşivurl = https://web.archive.org/web/20200313010058/https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/565545 | arşivtarihi = 13 Mart 2020}}</ref>
[[Dosya:Global_Energy_Consumption.svg|küçükresim| Kömür, petrol ve doğal gaz, [[yenilenebilir enerji]] kaynaklarının hızla artmaya başlamasına rağmen başlıca [[Dünya enerji tüketimi|küresel enerji]] kaynakları olmaya devam etmektedir.<ref>{{harvnb|Friedlingstein|Jones|O'Sullivan|Andrew|2019}}</ref>]]
[[Dosya:Lisberg_Burg_Windräder_Solar_power_PC313027.jpg|küçükresim| Rüzgar ve güneş enerjisi, Almanya]]
Yenilenebilir enerji, iklim değişikliğini sınırlandırmanın anahtarıdır.<ref name="United Nations Environment Programme 2019 462">{{harvnb|United Nations Environment Programme|2019|p=46}}; {{harvnb|Vox, 20 September|2019}}; {{cite journal|url=https://www.cell.com/joule/fulltext/S2542-4351(18)30386-6?_returnURL=https%3A%2F%2Flinkinghub.elsevier.com%2Fretrieve%2Fpii%2FS2542435118303866%3Fshowall%3Dtrue|title=The Role of Firm Low-Carbon Electricity Resources in Deep Decarbonization of Power Generation|issue=11|pages=2403–2420|journal=[[Joule (journal)|Joule]]|year=2018|volume=2|doi=10.1016/j.joule.2018.08.006|last1=Sepulveda|first1=Nestor A.|last2=Jenkins|first2=Jesse D.|last3=De Sisternes|first3=Fernando J.|last4=Lester|first4=Richard K.}}</ref> Fosil yakıtlar 2018 yılında dünya enerjisinin %80'ini oluşturdu. Kalan pay ise [[nükleer enerji]] ve [[yenilenebilir enerji]] ([[Hidrolik güç|hidroelektrik]], [[biyoenerji]], [[Rüzgâr gücü|rüzgar]] ve [[güneş enerjisi]] ve [[jeotermal enerji]] dahil) arasında paylaştırıldı.<ref>{{harvnb|REN21|2020|p=32|loc=Fig.1}}.</ref> Bu dağılımın önümüzdeki 30 yıl içinde önemli ölçüde değişeceği tahmin edilmektedir.<ref name="Teske, ed. 2019 xxiii2">{{harvnb|Teske, ed.|2019|p=xxiii}}.</ref> [[Fotovoltaik sistem|Güneş panelleri]] ve [[Rüzgâr gücü|kara rüzgarı]] artık birçok yerde yeni elektrik üretim kapasitesi eklemenin en ucuz biçimleri arasında yer alıyor.<ref>{{harvnb|Our World in Data-Why did renewables become so cheap so fast?}}; {{harvnb|IEA – Projected Costs of Generating Electricity 2020}}</ref> Yenilenebilir enerji kaynakları, 2019 yılında kurulan tüm yeni elektrik üretiminin %75'ini, neredeyse tamamını güneş ve rüzgâr enerjisi oluşturdu.<ref>{{harvnb|The Guardian, 6 April|2020}}.</ref> Nükleer ve hidroelektrik gibi diğer temiz enerji türleri şu anda enerji arzında daha büyük bir paya sahiptir. Bununla birlikte, gelecekteki büyüme tahminleri karşılaştırıldığında sınırlı görünmektedir.<ref>{{harvnb|IEA|2021|p=57, Fig 2.5}}; {{harvnb|Teske|Pregger|Naegler|Simon|2019|p=180, Table 8.1}}</ref>


2050'ye kadar karbon nötrlüğüne ulaşmak için yenilenebilir enerji, elektrik üretiminin baskın biçimi haline gelecek ve bazı senaryolarda 2050'ye kadar %85'e veya daha fazlasına yükselecektir. Kömüre yapılan yatırımlar ortadan kaldırılacak ve kömür kullanımı 2050 yılına kadar neredeyse aşamalı olarak durdurulacaktır.<ref>{{harvnb|IPCC SR15 Ch2|2018|loc=Figure 2.15|p=131}}</ref><ref>{{harvnb|Teske|2019|pp=409–410}}.</ref>
Dünyada var olan biyolojik çeşitlilik 3,2 milyar yıllık bir değişimin sonucunda ortaya çıkmıştır. Türlerin değişimi, yok oluşu bu sürecin bir parçası olmuştur. Günümüze kadar, var olan canlı türlerinin %99’unun bu süreç içinde yok olduğu düşünülmektedir. Buna karşın; doğal yolla bir yılda tükenen canlı türü sayısı bir veya iki tür ile sınırlıyken, insan etkisinden kaynaklanan tükenen tür sayısı yılda 1000 tane olduğu tahmin edilmektedir. Küresel iklim değişikliği, küresel ısınmaya bağlı olarak yağış, nem, hava hareketleri, kuraklık gibi iklim olaylarının değişmesine dolasıyla habitatların dengesinin bozulmasına yol açar. Dünyanın sıcaklığı ortalama 15 derecedir ve geçtiğimiz yüzyılda sıcaklığı 0,6 derece artmıştır. 2100 yılında ise bu artışın 1,4-5,8 derece aralığında olacağı düşünülmektedir. İklim değişikliği ile kuzeye kayan habitatların sonucunda, 3 ̊C’lik bir artışla canlıların yaşam alanları ortalama 500 m yükselerek kısıtlı bir alana kayacaktır. Kutup bölgelerinde sıcaklığın artması ve buzulların erimesi ile bu bölgedeki canlıların yaşam alanları ise artacaktır.<ref>{{Dergi kaynağı|url=https://www.researchgate.net/publication/262914443_Global_warming_and_biodiversity|başlık=Küresel ısınma ve biyolojik çeşitlilik|erişimtarihi=|tarih=2010|yayıncı=Salih DOĞAN, Sezgin ÖZÇELİK, Ömer DOLU, Orhan ERMAN|arşivurl=https://web.archive.org/web/20210609094308/https://www.researchgate.net/publication/262914443_Global_warming_and_biodiversity|arşivtarihi=9 Haziran 2021|ölüurl=hayır}}</ref> 2100 yılında Kuzey Avrupa'da bulunan tür çeşitliliğinin %35'inden fazlasının o bölge için yeni olacağı, Güney Avrupa'da ise şu anda mevcut olan türlerin %25'inin iklim koşulları nedeniyle ortadan kalkacağı tahmin edilmektedir.<ref>{{Akademik dergi kaynağı|url=https://doi.org/10.1007/s10113-010-0161-1|başlık=Towards a general relationship between climate change and biodiversity: an example for plant species in Europe|tarih=1 Mart 2011|sayı=1|dil=İngilizce|sayfalar=143-150|çalışma=Regional Environmental Change|cilt=11|ad=Rob|soyadı=Alkemade|issn=1436-378X|doi=10.1007/s10113-010-0161-1|ad2=Michel|ad3=Bas|soyadı2=Bakkenes|soyadı3=Eickhout}}</ref> Aynı zamanda, küresel ortalama sıcaklığın 2100 yılına kadar 2&nbsp;°C yükselmesi durumunda, şu anda var olan bitki türlerinin %18’ini ve memeli türlerinin %22’sinin yok olacağı tahmin edilmektedir.<ref>{{Akademik dergi kaynağı|url=https://doi.org/10.1007/s10584-019-02420-x|başlık=Assessing the impacts of climate change on biodiversity: is below 2 °C enough?|tarih=1 Haziran 2019|sayı=3|dil=İngilizce|sayfalar=351-365|çalışma=Climatic Change|cilt=154|ad=Sarahi|soyadı=Nunez|issn=1573-1480|doi=10.1007/s10584-019-02420-x|ad2=Eric|ad3=Rob|ad4=Caspar|ad5=Rik|soyadı2=Arets|soyadı3=Alkemade|soyadı4=Verwer|soyadı5=Leemans}}</ref>


Yenilenebilir kaynaklardan üretilen elektriğin de ısınma ve ulaşım için ana enerji kaynağı haline gelmesi gerekecektir.<ref>{{harvnb|United Nations Environment Programme|2019|loc=Table ES.3|p=XXIII}}; {{harvnb|Teske, ed.|2019|p=xxvii, Fig.5}}.</ref> Ulaşım, [[İçten yanmalı motor|içten yanmalı motorlu]] araçlardan [[Elektrikli araç|elektrikli araçlara]], [[Toplu ulaşım|toplu taşımaya]] ve [[Aktif hareketlilik|aktif ulaşıma]] (bisiklete binme ve yürüme) yönelebilir.<ref name=":62">{{harvnb|IPCC SR15 Ch2|2018|pp=142–144}}; {{harvnb|United Nations Environment Programme|2019|loc=Table ES.3 & p. 49}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://ec.europa.eu/clima/eu-action/transport-emissions_en|title=Transport emissions|access-date=2 January 2022|archive-date=10 October 2021|archive-url=https://web.archive.org/web/20211010225533/https://ec.europa.eu/clima/eu-action/transport-emissions_en|date=2016|website=Climate action|publisher=[[European Commission]]|url-status=live}}</ref> Gemicilik ve uçuş için düşük karbonlu yakıtlar emisyonları azaltacaktır.<ref name=":62" /> Isıtma, [[Isı pompası|ısı pompaları]] gibi teknolojilerle giderek karbondan arındırılabilir.<ref>{{harvnb|IPCC AR5 WG3 Ch9|2014|p=697}}; {{harvnb|NREL|2017|pp=vi, 12}}</ref>
==== Deniz Seviyesinin Yükselmesi ====
Küresel ısınma ile birlikte, okyanuslar bu fazla ısının %80'ini çekmiştir. Bunun sonucunda deniz seviyeleri 1880'den beri yaklaşık 23&nbsp;cm yükselirken, bu yükseltinin yaklaşık üç santimi ise son 25 yılda oluşmuştur. Bu rakam, Deniz seviyesindeki yükselişin nedenleri 2 ana madde şekilde açıklanabilir;


Yenilenebilir enerji kaynakları da dahil olmak üzere temiz enerjinin hızla büyümeye devam etmesinin önünde engeller bulunmaktadır. Rüzgar ve güneş enerjisi için, yeni projelerde çevresel ve arazi kullanımına ilişkin endişeler bulunmaktadır.<ref>{{harvnb|Berrill|Arvesen|Scholz|Gils|2016}}.</ref> Rüzgâr ve güneş enerjisi ayrıca [[Değişken yenilenebilir enerji|aralıklı olarak ve mevsimsel değişkenlikle]] enerji üretmektedir. Geleneksel olarak, değişken enerji üretimi düşük olduğunda [[Pompa depolama hidroelektrik|rezervuarlı hidro barajlar]] ve geleneksel enerji santralleri kullanılmaktadır. İleriye dönük olarak, [[Batarya depolama güç istasyonu|batarya depolama]] genişletilebilir, enerji talebi ve arzı eşleştirilebilir ve uzun mesafeli [[Elektrik güç iletimi|iletim]] yenilenebilir çıktıların değişkenliğini yumuşatabilir.<ref name="United Nations Environment Programme 2019 462">{{harvnb|United Nations Environment Programme|2019|p=46}}; {{harvnb|Vox, 20 September|2019}}; {{cite journal|url=https://www.cell.com/joule/fulltext/S2542-4351(18)30386-6?_returnURL=https%3A%2F%2Flinkinghub.elsevier.com%2Fretrieve%2Fpii%2FS2542435118303866%3Fshowall%3Dtrue|title=The Role of Firm Low-Carbon Electricity Resources in Deep Decarbonization of Power Generation|issue=11|pages=2403–2420|journal=[[Joule (journal)|Joule]]|year=2018|volume=2|doi=10.1016/j.joule.2018.08.006|last1=Sepulveda|first1=Nestor A.|last2=Jenkins|first2=Jesse D.|last3=De Sisternes|first3=Fernando J.|last4=Lester|first4=Richard K.}}</ref> Biyoenerji genellikle karbon-nötr değildir ve gıda güvenliği açısından olumsuz sonuçlar doğurabilir.<ref>{{harvnb|IPCC SR15 Ch4|2018|pp=324–325}}.</ref> Nükleer enerjinin büyümesi, [[Radyoaktif atık|nükleer atık]], [[Nükleer çoğalma|nükleer silahların yayılması]] ve [[Nükleer kaza|kazalarla]] ilgili tartışmalar nedeniyle kısıtlanmaktadır.<ref>Gill, Matthew; Livens, Francis; Peakman, Aiden. "Nuclear Fission". In Letcher (2020), ss. 147–149.</ref><ref>{{Cite journal|title=Nuclear power in the 21st century: Challenges and possibilities|date=January 2016|issue=Suppl 1|pages=S38–49|journal=[[Ambio]]|volume=45|issn=1654-7209|pmc=4678124|pmid=26667059|doi=10.1007/s13280-015-0732-y|last1=Horvath|first1=Akos|last2=Rachlew|first2=Elisabeth}}</ref> Hidroelektrik enerjinin büyümesi, en iyi sahaların geliştirilmiş olması ve yeni projelerin artan sosyal ve çevresel kaygılarla karşı karşıya kalması nedeniyle sınırlıdır.<ref>{{cite web|url=https://www.iea.org/reports/hydropower|title=Hydropower|access-date=12 October 2020|website=iea.org|publisher=[[International Energy Agency]]|quote=Hydropower generation is estimated to have increased by over 2% in 2019 owing to continued recovery from drought in Latin America as well as strong capacity expansion and good water availability in China (...) capacity expansion has been losing speed. This downward trend is expected to continue, due mainly to less large-project development in China and Brazil, where concerns over social and environmental impacts have restricted projects.}}</ref>
* Isıl genleşme: Suyun sıcaklığı çekmesiyle birlikte, sıcaklığının artması sonucu ortaya çıkar. Son yüzyıldaki deniz seviyesi artışının yaklaşık %50'si okyanusların sıcaklığının artması sonucu genleşerek daha fazla yer kaplamasından kaynaklanmaktadır.
* Buzulların erimesi: Küresel ısınma öncesinde yaz aylarında bir miktar eriyen buzullar, kış aylarında yağan kar ile eski haline dönebilmekteydi. Fakat küresel ısınmadan kaynaklanın yüksek sıcaklıklar ile yaz aylarında eriyen buzul miktarını arttırmış, kış aylarındaki kar yağışını ise azaltmıştır. Ortaya çıkan bu dengesizlik ise buzullarda gerçekleşen erime sonucu deniz seviyesini yükseltmektedir.
* Grönland ve Antarktika'nın buz tabakalarının kaybı: Dağ buzullarında olduğu gibi, artan ısı Grönland ve Antarktika'yı kaplayan oldukça büyük buz tabakalarının daha hızlı erimesine neden olmaktadır. Bu durum da tıpkı buz dağlarının erimesi gibi su seviyesini yükseltmektedir.


Düşük karbonlu enerji, iklim değişikliğini en aza indirerek insan sağlığını iyileştirir. Ayrıca, 2016 yılında yılda 7 milyon olduğu tahmin edilen hava kirliliği ölümlerini azaltmak gibi yakın vadeli bir faydası da vardır.<ref>{{harvnb|Watts|Amann|Arnell|Ayeb-Karlsson|2019|p=1854}}; {{harvnb|WHO|2018|p=27}}</ref><ref>{{harvnb|Watts|Amann|Arnell|Ayeb-Karlsson|2019|p=1837}}; {{harvnb|WHO|2016}}</ref> Isınmayı 2 °C'lik bir artışla sınırlayan Paris Anlaşması hedeflerine ulaşmak, 2050 yılına kadar yılda yaklaşık bir milyon kişinin hayatını kurtarabilirken, küresel ısınmayı 1,5 °C ile sınırlamak milyonlarca kişiyi kurtarabilir ve aynı zamanda [[Enerji güvencesi|enerji güvencesini]] artırabilir ve yoksulluğu azaltabilir.<ref>{{harvnb|WHO|2018|p=27}}; {{harvnb|Vandyck|Keramidas|Kitous|Spadaro|2018}}; {{harvnb|IPCC SR15|2018|p=97}}: "Limiting warming to 1.5&nbsp;°C can be achieved synergistically with poverty alleviation and improved energy security and can provide large public health benefits through improved air quality, preventing millions of premature deaths. However, specific mitigation measures, such as bioenergy, may result in trade-offs that require consideration."</ref> Hava kalitesinin iyileştirilmesinin, azaltım maliyetlerinden daha büyük olabilecek ekonomik faydaları da vardır.<ref>{{harvnb|IPCC AR6 WG3|2022|p=300}}</ref>
Hükümetler arası İklim Değişikliği Paneli; bu senaryo doğrultusunda 1,5 derece ısınma ile, okyanusların 2100 yılına kadar 26 ile 77 santimetre arasında yükseleceğini belirtmektedir. Bu durum Amerika’nın batı kıyısındaki birçok şehri sular altında bırakmaya yetecek bir yükselmeyi ifade etmektedir. NASA ve Avrupa verilerine dayanan başka bir analiz ise, bu yüzyılın sonuna kadar 65 santimetre artışı belirlemiştir.<ref>{{Web kaynağı | url = https://www.nationalgeographic.com/environment/article/sea-level-rise-1 | başlık = Sea level rise, facts and information | erişimtarihi = 5 Haziran 2021 | tarih = 19 Şubat 2019 | dil = İngilizce | çalışma = Environment | arşivurl = https://web.archive.org/web/20210220052011/https://www.nationalgeographic.com/environment/article/sea-level-rise-1 | arşivtarihi = 20 Şubat 2021}}</ref>


=== İnsan Faaliyetlerine Etkileri ===
=== Enerji tasarrufu ===
{{Ana|Enerji verimliliği|Enerji tasarrufu}}
Enerji talebinin azaltılması, emisyonların azaltılmasının bir diğer önemli yönüdür.<ref>{{harvnb|IPCC SR15 Ch2|2018|p=97}}</ref> Daha az enerjiye ihtiyaç duyulursa, temiz enerji gelişimi için daha fazla esneklik sağlanır. Ayrıca elektrik şebekesinin yönetimini kolaylaştırır ve [[Emisyon yoğunluğu|karbon yoğun]] altyapı gelişimini en aza indirir.<ref>{{harvnb|IPCC AR5 SYR Summary for Policymakers|2014|p=29}}; {{harvnb|IEA|2020b}}</ref> İklim hedeflerine ulaşmak için enerji verimliliği yatırımlarında, yenilenebilir enerjiye yapılan yatırım seviyesine kıyasla büyük artışlar gerekecektir.<ref>{{harvnb|IPCC SR15 Ch2|2018|p=155|loc=Fig. 2.27}}</ref> Enerji kullanım modellerinde, enerji verimliliği yatırımlarında ve finansmanında [[COVID-19]] ile ilgili çeşitli değişiklikler, bu on yıl için tahminleri daha zor ve belirsiz hale getirdi.<ref>{{harvnb|IEA|2020b}}</ref>


Enerji talebini azaltmaya yönelik stratejiler sektöre göre değişmektedir. Ulaşımda, yolcular ve yükler otobüsler ve trenler gibi daha verimli seyahat modlarına geçebilir veya elektrikli araçlar kullanabilir.<ref>{{harvnb|IPCC SR15 Ch2|2018|p=142}}</ref> Enerji talebini azaltmaya yönelik endüstriyel stratejiler arasında ısıtma sistemlerinin ve motorların iyileştirilmesi, daha az enerji tüketen ürünlerin tasarlanması ve ürün ömürlerinin artırılması yer almaktadır.<ref>{{harvnb|IPCC SR15 Ch2|2018|pp=138–140}}</ref> Bina sektöründe odak noktası, yeni binaların daha iyi tasarlanması ve yenileme çalışmalarında daha yüksek enerji verimliliği seviyelerine ulaşılmasıdır.<ref>{{harvnb|IPCC SR15 Ch2|2018|pp=141–142}}</ref> [[Isı pompası|Isı pompaları]] gibi teknolojilerin kullanımı da bina enerji verimliliğini artırabilir.<ref>{{harvnb|IPCC AR5 WG3 Ch9|2014|pp=686–694}}.</ref>
İklim değişikliğinin insan sağlığı, yaşam alanları, toplum ve ekonomi üzerindeki etkileri bir biri ile yakından ilişkilidir. Toplumların yaşamını sürdürdüğü beşeri sistemde yer alan kentler, ekonomik faaliyetlerin üretim mekanı ve insanların sosyalleşme alanıdır. Ekolojik tahribatın artması ile birlikte ekolojik döngülerde bozulmalar ve dengesizlikler yaşanmaktadır. Bu doğrultuda ekosistem servisleri ekolojik bir yıkımın etkileri ile karşı karşıya kalmaktadır.


=== Tarım ve sanayi ===
Küresel iklim değişikliği, insan sağlığını koruma konusundaki çabalara engel oluşturmaktadır. İklim değişikliği insan yaşamı için giderek artan bir tehdit haline gelmiştir. Küresel iklim değişikliğine bağlı olarak ortaya çıkan çok çeşitli sağlık sorunları ile gün geçtikçe daha sık karşılaşılmaya başlanmıştır. Toplum gündemine taşınmasına yönelik çabalar son zamanlarda artmıştır.
{{Ayrıca bakınız|Sürdürülebilir tarım|Yeşil sanayi politikası}}
[[Dosya:Greenhouse_Gas_Emissions_by_Economic_Sector.svg|küçükresim| Doğrudan ve dolaylı emisyonlar dikkate alındığında, sanayi küresel emisyonlarda en yüksek paya sahip sektördür.]]
Tarım ve ormancılık, sera gazı emisyonlarının sınırlandırılması, ormanların tarım arazisine daha fazla dönüştürülmesinin önlenmesi ve dünya gıda talebindeki artışların karşılanması gibi üçlü bir zorlukla karşı karşıyadır.<ref>{{harvnb|World Resources Institute, December|2019|p=1}}</ref> Bir dizi eylem, tarım ve ormancılık kaynaklı emisyonları 2010 seviyelerine göre üçte iki oranında azaltabilir. Bunlar arasında gıda ve diğer tarım ürünlerine yönelik talep artışının azaltılması, arazi verimliliğinin artırılması, ormanların korunması ve restore edilmesi ve tarımsal üretimden kaynaklanan sera gazı emisyonlarının azaltılması yer almaktadır.<ref>{{harvnb|World Resources Institute, December|2019|pp=1, 3}}</ref>


Talep tarafında, emisyonları azaltmanın kilit bir bileşeni, insanları [[Bitki temelli beslenme|bitki temelli diyetlere]] kaydırmaktır.<ref>{{Harvnb|IPCC SRCCL|2019|p=22|loc=B.6.2}}</ref> [[Et]] ve [[süt]] [[Hayvansal tarımın çevresel etkileri|ürünleri için besi hayvanı üretiminin]] ortadan kaldırılması, tarım ve diğer arazi kullanımından kaynaklanan tüm emisyonların yaklaşık 3/4'ünü ortadan kaldıracaktır.<ref>{{Harvnb|IPCC SRCCL Ch5|2019|pp=487,488|loc=FIGURE 5.12}} Humans on a vegan exclusive diet would save about 7.9 Gt{{CO2}} equivalent per year by 2050 {{harvnb|IPCC AR6 WG1 Technical Summary|2021|p=51}} Agriculture, Forestry and Other Land Use used an average of 12 Gt{{CO2}} per year between 2007 and 2016 (23% of total anthropogenic emissions).</ref> Hayvancılık aynı zamanda Dünya'daki buzsuz alanların %37'sini işgal etmekte ve ekinler için kullanılan %12'lik alandan yem tüketerek ormansızlaşma ve arazi bozulmasına neden olmaktadır.<ref>{{Harvnb|IPCC SRCCL Ch5|2019|pp=82, 162|loc=FIGURE 1.1}}</ref>
==== İnsan Sağlığı: Toplum & Yaşam Alanları ====


Çelik ve çimento üretimi, endüstriyel CO<sub>2</sub> emisyonlarının yaklaşık %13'ünden sorumludur. Bu sektörlerde [[kok kömürü]] ve kireç gibi karbon yoğun malzemeler üretimde ayrılmaz bir rol oynamaktadır, bu nedenle CO<sub>2</sub> emisyonlarının azaltılması alternatif kimyasalların araştırılmasını gerektirmektedir.<ref>{{cite web|url=https://www.oecd.org/greengrowth/GGSD2019_IssuePaper_CementSteel.pdf|title=Low and zero emissions in the steel and cement industries|pages=11, 19–22}}</ref>
İklim değişikliğinin insan üzerindeki etkilerinin en yoğun yaşandığı alanlarda kent mekanlarıdır. Kent ekonomilerinde talep üzerinde büyüme, kentleşme ve nüfus artışıyla birlikte; sosyal taşıma kapasitesi aşılmakta ve koruma sistemleri zayıflamaktadır. Günümüzde ekonomik sektörlerin: aşırı su, enerji, ham madde kullanımı ekolojik tahribatı her geçen gün artmaktadır. Bu doğrultuda kentsel nüfusun temel ihtiyaçlarına (su, gıda, enerji vb.) erişimi tehdit altına girmektedir. Buna ek olarak yerleşim yerleri üzerinde iklim değişikliği etkilerinin artmasıyla birlikte insan sağlığı ve yaşam alanları üzerindeki baskı daha da artmaktadır.


=== Karbon tutma ===
Örneğin iklim değişikliğinin sonuçlarından biri olan artan sıcaklıklarla birlikte kentlerde yoğun yapılaşmış yaşam alanlarında hissedilen sıcaklıkların insan sağlığı üzerindeki hastalık yapıcı etkisini arttırmaktadır. İklim olaylarına bağlı oluşan sağlık sorunlarından bazıları: yaşlıların, solunum ve kalp rahatsızlığı olan bireylerin sıcak hava dalgalarının arttırdığı hastalık etmenlerine daha çok maruz kalması, stres, çocukluk çağı beslenme bozuklukları, sıtma, ishal olarak karşımıza çıkmaktadır.[1] İklim değişikliğinin insan sağlığı üzerinde yarattığı etkilere sağlık sektörü açısından bakıldığında ise: sağlık kuruluşları ve sağlık çalışanları da maliyetin, doluluk oranlarının, bulaşıcı hastalık risklerinin artması sebebiyle olumsuz etkilenmektedir.
{{Ana|Karbondioksit giderme|Karbon tutma}}
[[Dosya:Carbon_Dioxide_Partitioning.svg|küçükresim| CO<sub>2</sub> emisyonlarının çoğu, bitki büyümesi, toprak alımı ve okyanus alımı dahil olmak üzere [[Karbon yutağı|karbon yutakları]] tarafından emildi ([[Küresel Karbon Projesi#Küresel Karbon Bütçesi|2020 Küresel Karbon Bütçesi]]).]]
Doğal karbon yutakları, doğal olarak oluşan seviyelerin ötesinde önemli miktarda CO<sub>2</sub> tutulması için geliştirilebilir.<ref>{{harvnb|World Resources Institute, 8 August|2019}}: {{harvnb|IPCC SRCCL Ch2|2019|pp=189–193}}.</ref> Orman olmayan arazilerde [[ağaçlandırma]] ve yeniden ormanlaştırma en gelişmiş tutma teknikleri arasındadır, ancak ilki gıda güvenliği endişelerini artırmaktadır.<ref>{{harvnb|Kreidenweis|Humpenöder|Stevanović|Bodirsky|2016}}</ref> Çiftçiler, kışlık örtü bitkilerinin kullanılması, toprak işleme yoğunluğunun ve sıklığının azaltılması ve toprak ıslahı olarak kompost ve gübre kullanılması gibi uygulamalarla toprakta karbon tutulmasını teşvik edebilirler.<ref>{{harvnb|National Academies of Sciences, Engineering, and Medicine|2019|pp=95–102}}</ref> Kıyı sulak alanlarının ve [[Deniz çayırı|deniz çayırlarının]] restorasyonu/yeniden oluşturulması karbonun organik maddeye ([[mavi karbon]]) alımını artırır.<ref>{{harvnb|National Academies of Sciences, Engineering, and Medicine|2019|pp=45–54}}</ref> Karbon toprakta ve ağaçlar gibi organik maddelerde tutulduğunda, arazi kullanımındaki değişiklikler, yangın veya ekosistemlerdeki diğer değişiklikler yoluyla karbonun daha sonra atmosfere yeniden salınma riski vardır.<ref>{{harvnb|Ruseva|Hedrick|Marland|Tovar|2020}}</ref>


Enerji üretimi veya CO<sub>2</sub> yoğun [[Ağır sanayi|ağır sanayilerin]] atık CO<sub>2</sub> üretmeye devam ettiği durumlarda, gaz atmosfere salınmak yerine yakalanabilir ve depolanabilir. Mevcut kullanımı sınırlı ölçekte ve pahalı olmasına rağmen,<ref>{{harvnb|IPCC SR15 Ch4|2018|pp=326–327}}; {{harvnb|Bednar|Obersteiner|Wagner|2019}}; {{harvnb|European Commission, 28 November|2018|p=188}}</ref> [[Karbondioksitin jeolojik depolanması|karbon yakalama ve depolama]] yüzyılın ortalarına kadar CO<sub>2</sub> emisyonlarının sınırlandırılmasında önemli bir rol oynayabilir.{{Sfn|Bui|Adjiman|Bardow|Anthony|2018|p=1068}} Bu teknik, biyoenerji ([[Karbon yakalama ve depolama ile biyoenerji|BECCS]]) ile birlikte kullanıldığında net negatif emisyonlara yol açabilir: CO<sub>2</sub> atmosferden çekilir.<ref>{{harvnb|IPCC AR5 SYR|2014|p=125}}; {{harvnb|Bednar|Obersteiner|Wagner|2019}}.</ref> Karbondioksit giderme tekniklerinin ısınmanın 1,5 °C ile sınırlandırılmasında büyük bir rol oynayıp oynayamayacağı halen belirsizliğini korumaktadır. Karbondioksit giderimine dayanan politika kararları, küresel ısınmanın uluslararası hedeflerin ötesine geçme riskini artırmaktadır.<ref>{{harvnb|IPCC SR15|2018|p=34}}</ref>
İklim değişikliğinin yaşam alanları üzerinde yarattığı baskıdan da insan sağlığı faktöründe olduğu gibi en çok kırılgan nüfusun yaşadığı kendin daha dirençsiz yaşam bölgelerinin etkilendiği görülmektedir. Bu alanların kentin diğer bölgelerinden görece daha dayanıksız konutlarda yaşadığı, teknik altyapısının daha yetersiz olduğu, kentsel hizmetlere erişimde de daha kısıtlı mekanlara ve imkanlara sahip oldukları görülmektedir. İklim değişikliği sebebiyle ekstrem sıcak ve soğuk günlerin yaşanması, aşırı yağışlar ve fırtınalar bu yaşam alanlarındaki konutların daha dirençsiz hale gelmesine sebep olmaktadır. Bu kapsamda kentlerdeki yaşam alanlarının iklimle uyumlu dönüştürülmesi üzerine çalışan meslek gruplarının öncelikle kırılgan nüfusun yaşadığı alanlardan başlamak üzere konutlarda enerji verimliliği, teknik altyapının iyileştirilmesi ve yeşil altyapıya uygun dönüştürülmesi, kentteki yaşam alanları arasında homojen dağılan yeşil alanların sağlanması üzerine çalışmalara yoğunlaşması gerekmektedir. Buna ek olarak iklim değişikliğinin insan üzerindeki etkilerinin azaltılması üzerine farkındalığın artması da toplumun iklimle uyumlu dönüşümünde önem arz etmektedir. Bir konu üzerine toplum farkındalığının artmasında toplumun etik değerleri ve sosyal bilincin önemli bir etkisi vardır. Farklı toplumsal grupların iklim farkındalığını arttırmak üzerine bir araya gelmesi konunun küresel öncelikli mesele olarak ele alınması önem taşımaktadır.


== Adaptasyon ==
===== İnsan Sağlığına Etkileri =====
{{Ana|İklim değişikliği adaptasyonu}}
[[Dosya:FrontLines-EGAT_2011_Environment_Photo_Contest_Top_Entry_(5842818280).jpg|küçükresim| [[Mangrov]] ekimi ve diğer [[Habitatın korunması|habitatların korunması]] [[Kıyı taşkını|kıyı taşkınlarını]] azaltabilir.]]
[[Dosya:Seawallventnor.jpg|küçükresim| [[Deniz seviyesinin yükselmesi|Deniz seviyesinin yükselmesiyle]] daha da kötüleşen [[Fırtına dalgası|fırtına dalgalarına]] karşı koruma için [[Deniz duvarı|deniz duvarları]].]]
[[Dosya:20080708_Chicago_City_Hall_Green_Roof_Edit1.jpg|küçükresim| [[Yeşil çatı|Yeşil çatılar]] şehirlerde soğutma sağlayacak.]]
[[Adaptasyon]], "iklim ve etkilerindeki mevcut veya beklenen değişikliklere uyum sağlama sürecidir".<ref name=":322">IPCC, 2022: [https://www.ipcc.ch/report/ar6/wg2/downloads/report/IPCC_AR6_WGII_SummaryForPolicymakers.pdf Summary for Policymakers] [H.-O. Pörtner, D.C. Roberts, E.S. Poloczanska, K. Mintenbeck, M. Tignor, A. Alegría, M. Craig, S. Langsdorf, S. Löschke, V. Möller, A. Okem (eds.)]. In: [https://www.ipcc.ch/report/sixth-assessment-report-working-group-ii/ Climate Change 2022: Impacts, Adaptation and Vulnerability. Contribution of Working Group II to the Sixth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change] [H.-O. Pörtner, D.C. Roberts, M. Tignor, E.S. Poloczanska, K. Mintenbeck, A. Alegría, M. Craig, S. Langsdorf, S. Löschke, V. Möller, A. Okem, B. Rama (eds.)]. Cambridge University Press, Cambridge, UK and New York, NY, USA, pp. 3–33, doi:10.1017/9781009325844.001.</ref>{{rp|5}} İlave azaltım olmadan, adaptasyon "şiddetli, yaygın ve geri döndürülemez" etki riskini önleyemez.{{sfn|IPCC AR5 SYR|2014|p=17}} Daha şiddetli iklim değişikliği daha dönüştürücü bir adaptasyon gerektirir ki bu da çok pahalıya mal olabilir.{{sfn|IPCC SR15 Ch4|2018|pp=396–397}} [[Uyarlanabilir kapasite|İnsanların uyum sağlama kapasitesi ve potansiyeli]], farklı bölgeler ve nüfuslar arasında eşit olmayan bir şekilde dağılmıştır ve gelişmekte olan ülkeler genellikle daha azına sahiptir.<ref>{{Harvnb|IPCC AR4 WG2 Ch19|2007|p=796}}.</ref> 21'inci yüzyılın ilk yirmi yılında, temel [[sanitasyon]] ve elektriğe erişimin artmasıyla birlikte düşük ve orta gelirli ülkelerin çoğunda adaptasyon kapasitesinde bir artış görülmüştür, ancak ilerleme yavaştır. Birçok ülke adaptasyon politikalarını uygulamaya koymuştur. Ancak, gerekli finansman ile mevcut finansman arasında önemli bir fark vardır.{{sfn|UNEP|2018|pp=xii–xiii}}


Deniz seviyesinin yükselmesine uyum sağlamak için risk altındaki alanlardan kaçınmak, artan su baskınlarıyla yaşamayı öğrenmek ve korunmak gerekir. Bu başarısız olursa, [[yönetilen geri çekilme]] gerekebilir.<ref>{{Cite journal|url=https://iopscience.iop.org/article/10.1088/1748-9326/aadf96|title=Developing signals to trigger adaptation to sea-level rise|date=2018|issue=10|journal=[[Environmental Research Letters]]|volume=13|issn=1748-9326|doi=10.1088/1748-9326/aadf96|last1=Stephens|first1=Scott A.|last2=Bell|first2=Robert G.|last3=Lawrence|first3=Judy|at=104004|bibcode=2018ERL....13j4004S}}</ref> Tehlikeli ısı etkisiyle mücadele etmek için ekonomik engeller vardır. Yorucu işlerden kaçınmak veya klimaya sahip olmak herkes için mümkün değildir.{{sfn|Matthews|2018|p=402}} Tarımda adaptasyon seçenekleri arasında daha sürdürülebilir diyetlere geçiş, çeşitlendirme, erozyon kontrolü ve değişen iklime karşı daha fazla tolerans için genetik iyileştirmeler yer almaktadır.{{sfn|IPCC SRCCL Ch5|2019|p=439}} Sigorta risk paylaşımına olanak tanır, ancak düşük gelirli insanlar için bunu elde etmek genellikle zordur.<ref>{{Cite journal|url=https://www.nature.com/articles/nclimate2979|title=How insurance can support climate resilience|date=2016|issue=4|pages=333–334|journal=[[Nature Climate Change]]|volume=6|issn=1758-6798|doi=10.1038/nclimate2979|last1=Surminski|first1=Swenja|last2=Bouwer|first2=Laurens M.|last3=Linnerooth-Bayer|first3=Joanne|bibcode=2016NatCC...6..333S}}</ref> Eğitim, göç ve [[Erken uyarı sistemi|erken uyarı sistemleri]] iklim kırılganlığını azaltabilir.{{sfn|IPCC SR15 Ch4|2018|pp=336-337}} Mangrovların dikilmesi veya diğer kıyı bitki örtüsünün teşvik edilmesi fırtınaları tamponlayabilir.<ref>{{Cite web|url=https://social.shorthand.com/IUCN_forests/nCec1jyqvn/mangroves-against-the-storm.html|title=Mangroves against the storm|access-date=2023-01-20|language=en|website=Shorthand|last=|first=}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.weforum.org/agenda/2021/10/how-marsh-grass-protects-shorelines/|title=How marsh grass could help protect us from climate change|access-date=2023-01-20|language=en|website=World Economic Forum}}</ref>
İklim değişikliğinin sağlık etkileri doğrudan ya da dolaylı olarak ortaya çıkmaktadır.


Ekosistemler, insan müdahalesi ile desteklenebilecek bir süreç olan [[İklim değişikliği ve ekosistemler|iklim değişikliğine uyum sağlar]]. Ekosistemler arasındaki bağlantılılığın artırılmasıyla türler daha elverişli iklim koşullarına göç edebilir. Türler ayrıca [[Destekli göç|elverişli bir iklime sahip alanlara da getirilebilir]]. Doğal ve yarı doğal alanların korunması ve restorasyonu, ekosistemlerin uyum sağlamasını kolaylaştırarak esneklik oluşturmaya yardımcı olur. Ekosistemlerde adaptasyonu teşvik eden eylemlerin birçoğu, [[ekosistem temelli adaptasyon]] yoluyla insanların da uyum sağlamasına yardımcı olur. Örneğin, doğal [[Yangın rejimi|yangın rejimlerinin]] restorasyonu, yıkıcı yangınları daha az olası hale getirir ve insanların maruziyetini azaltır. Nehirlere daha fazla yer verilmesi, doğal sistemde daha fazla su depolanmasını sağlayarak sel riskini azaltır. Restore edilen ormanlar karbon yutağı görevi görür, ancak uygun olmayan bölgelere ağaç dikmek iklim etkilerini daha da kötüleştirebilir.<ref>{{Cite journal|url=https://www.science.org/doi/10.1126/science.aaw9256|title=Measuring the success of climate change adaptation and mitigation in terrestrial ecosystems|date=2019|display-authors=4|issue=6471|page=eaaw9256|journal=[[Science (journal)|Science]]|volume=366|issn=0036-8075|pmid=31831643|doi=10.1126/science.aaw9256|last1=Morecroft|first1=Michael D.|last2=Duffield|first2=Simon|last3=Harley|first3=Mike|last4=Pearce-Higgins|first4=James W.|last5=Stevens|first5=Nicola|last6=Watts|first6=Olly|last7=Whitaker|first7=Jeanette|s2cid=209339286}}</ref>
Isı dalgalarının ve [[sel]]lerin yoğunluğunun ve sıklığının artması ve bazı [[bulaşıcı hastalık]]ların insan sağlığını olumsuz şekilde etkileyebilir.<ref name="AÇA İklim">{{Web kaynağı | başlık = İklim değişikliğine uyum | url = https://www.eea.europa.eu/tr/themes/iklim-degisikligine-uyum/intro | yayıncı = [[Avrupa Çevre Ajansı]] | erişimtarihi = 22 Temmuz 2019 | arşivurl = https://web.archive.org/web/20190722075711/https://www.eea.europa.eu/tr/themes/iklim-degisikligine-uyum/intro | arşivtarihi = 22 Temmuz 2019 | ölüurl = hayır }}</ref> Küresel ısınmanın bitkilerde [[polen]] dönemini uzattığını ortaya koydu.<ref>{{haber kaynağı |başlık=Polen alerjisi 1 ay uzadı |url=http://www.milliyet.com.tr/gundem/polen-alerjisi-1-ay-uzadi-2889679/iklim-degisikligi-alerjilerin-suresini-etkiliyor-h9503.html |yayıncı=[[Milliyet]] |tarih=15 Haziran 2019}}</ref>


Uyum ve azaltım arasında [[Sinerji|sinerjiler]] ve ödünleşimler vardır. Uyum genellikle kısa vadeli faydalar sağlarken, azaltımın daha uzun vadeli faydaları vardır.<ref>{{Cite journal|url=https://doi.org/10.1007/s10584-014-1214-0|title=Cross-sectoral interactions of adaptation and mitigation measures|date=2015|display-authors=4|issue=3|pages=381–393|journal=[[Climatic Change (journal)|Climate Change]]|volume=128|issn=1573-1480|doi=10.1007/s10584-014-1214-0|last1=Berry|first1=Pam M.|last2=Brown|first2=Sally|last3=Chen|first3=Minpeng|last4=Kontogianni|first4=Areti|last5=Rowlands|first5=Olwen|last6=Simpson|first6=Gillian|last7=Skourtos|first7=Michalis|bibcode=2015ClCh..128..381B|s2cid=153904466}}</ref> Klima kullanımının artması insanların sıcakla daha iyi başa çıkmasını sağlar, ancak enerji talebini artırır. Kompakt [[Kentsel planlama|kentsel gelişim]], ulaşım ve inşaat kaynaklı emisyonların azalmasına yol açabilir. Aynı zamanda, [[kentsel ısı adası]] etkisini artırarak daha yüksek sıcaklıklara ve daha fazla maruziyete yol açabilir.<ref>{{Cite journal|url=http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0959652620328584|title=Trade-offs and conflicts between urban climate change mitigation and adaptation measures: A literature review|date=2020|page=122813|journal=Journal of Cleaner Production|volume=276|issn=0959-6526|doi=10.1016/j.jclepro.2020.122813|last=Sharifi|first=Ayyoob|s2cid=225638176}}</ref> Artan gıda verimliliğinin hem uyum hem de azaltım için büyük faydaları vardır.<ref>{{Harvnb|IPCC AR5 SYR|2014|p=54}}.</ref>
Doğrudan etkiler arasında sıcak dalgalarına bağlı meydana gelen ölümler ve hastane başvurularında artış pek çok ülkede araştırmalarla gösterilmiştir. Aşırı ava olaylarının (seller, fırtınalar vb.) sıklığında ve şiddetinde artışlar olmuştur. Gelecekte bu tür afetlerin sıklık ve şiddetinin daha da artması beklenmektedir. Bu tür afetlere bağlı olarak ölümler, yaralanmalar, enfeksiyon hastalıklarında ve vektörlerle bulaşan hastalıklarda artış görülmekte; göçler, toplumsal sorunlar ortaya çıkmaktadır.


== Politikalar ve siyaset ==
Dolaylı etkilerin neden olduğu sağlık sorunları arasında; vektörlerin yaşam alanlarında değişiklikler olmasına bağlı olarak sıtma, Dang ateşi, viral ensefalitlerde artış, hastalık etmenlerinin virulasında ve çoğalma hızında artışa bağlı olarak ortaya çıkan hastalıklarda artış, su ve gıda kaynaklarının azalması, çölleşme, buzulların erimesi, deniz suyunun termal genişlemesi, su kaynaklarında tuzlanma, su kaynaklarının azalması sonucunda da su ve gıda ile bulaşan hastalıklarda artış ortaya çıkmaktadır. Artan sıcaklık polen mevsiminin uzamasına ve astım gibi alerjik hastalıkların artmasına da neden olmaktadır.
{{Ana|İklim değişikliği politikaları}}
[[File:Climate_Change_Performance_Index_2021.svg|bağlantı=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Climate_Change_Performance_Index_2021.svg|küçükresim|[[İklim Değişikliği Performans Endeksi]] ülkeleri sera gazı emisyonları (puanın %40'ı), yenilenebilir enerji (%20), enerji kullanımı (%20) ve iklim politikasına (%20) göre sıralamaktadır.
{| cellspacing="0" cellpadding="0" border="0"
| valign="top" |{{legend|lawngreen|Çok}}
| valign="top" |{{legend|yellow|Orta}}
| valign="top" |{{legend|orange|Az}}
| valign="top" |{{legend|darkred|Çok az}}
|}
]]
[[İklim değişikliği hassasiyeti|İklim değişikliğine karşı en savunmasız]] olan ülkeler genellikle küresel emisyonların küçük bir kısmından sorumludur.<ref>{{harvnb|IPCC AR5 SYR Summary for Policymakers|2014|loc=Section 3|p=17}}</ref> Bu durum adalet ve hakkaniyetle ilgili soruları gündeme getirmektedir. İklim değişikliği sürdürülebilir kalkınma ile güçlü bir şekilde bağlantılıdır. Küresel ısınmanın sınırlandırılması, yoksulluğun ortadan kaldırılması ve eşitsizliklerin azaltılması gibi [[Sürdürülebilir Kalkınma Amaçları|sürdürülebilir kalkınma hedeflerine]] ulaşılmasını kolaylaştırır. Bu bağlantı, "iklim değişikliği ve etkileriyle mücadele için acilen harekete geçilmesi" şeklindeki [[Sürdürülebilir Kalkınma Hedefi 13]]'te kabul edilmektedir.<ref>{{Web kaynağı|url=https://undocs.org/Home/Mobile?FinalSymbol=A%2FRES%2F71%2F313&Language=E&DeviceType=Desktop&LangRequested=False|başlık=A/RES/71/313|erişimtarihi=2023-02-04|çalışma=undocs.org}}</ref> Gıda, temiz su ve ekosistemin korunmasına ilişkin hedefler iklim değişikliğinin azaltılması ile sinerji içindedir.{{sfn|IPCC SR15 Ch5|2018|p=477}}


İklim değişikliğinin [[Jeopolitik|jeopolitiği]] karmaşıktır. Genellikle, tüm ülkelerin diğer ülkeler tarafından yapılan azaltımdan fayda sağladığı, ancak tek tek ülkelerin düşük karbonlu bir ekonomiye geçerek kendilerinin kaybedeceği bir [[bedavacılık sorunu]] olarak çerçevelenmiştir. Bu çerçeveye itiraz edilmiştir. Örneğin, [[Kömür kullanımının sonlandırılması|kömürün kullanımdan kaldırılmasının]] kamu sağlığı ve yerel çevre açısından faydaları neredeyse tüm bölgelerde maliyetleri aşmaktadır.<ref name="Rauner 2020">{{harvnb|Rauner|Bauer|Dirnaichner|Van Dingenen|2020}}</ref> Ayrıca, net fosil yakıt ithalatçıları temiz enerjiye geçişten ekonomik olarak kazançlı çıkarken, net ihracatçıların satamadıkları fosil yakıtlar gibi yolda kalmış varlıklarla karşı karşıya kalmalarına neden olmaktadır.<ref>{{harvnb|Mercure|Pollitt|Viñuales|Edwards|2018}}</ref>
İklim değişikliğinin gözle görünen zararları arasında, 2003 yılında Avrupa'da on binlerce insanı öldüren, orman yangınlarına ve ekinlerin kurumasına sebep olan, Alp dağlarındaki buzul tabakasının %10'unu eriten sıcak hava dalgası ile ısınan Meksika Körfezi'nden kuvvet alıp kıyı yerleşimlerini yerle bir eden Katrina kasırgası (2005'te) sayılabilir. 2001 yılında toplanan [[Hükümetlerarası İklim Değişikliği Paneli]], büyük ölçüde ormansızlaşma ve ısıyı tutan karbondioksit gibi gazları üreten fosil yakıtların kullanılması yoluyla, insanların bu değişiklikte önemli rol oynadıklarına karar vermiştir.


=== Politika seçenekleri ===
Mercan kayalıklarının yine ısınma dolayısıyla "beyazlanması" ise hem burada barınan balıkların, hem de çeşitli ilaçlara ham madde oluşturabilecek türlerin yok olması dolayısıyla insan sağlığını tehdit etmektedir.
Emisyonları azaltmak için çok çeşitli politikalar, düzenlemeler ve yasalar kullanılmaktadır. 2019 itibarıyla, [[karbon fiyatlandırması]] küresel sera gazı emisyonlarının yaklaşık %20'sini kapsamaktadır.<ref>{{harvnb|World Bank, June|2019|p=12|loc=Box 1}}</ref> Karbon, [[Karbon vergisi|karbon vergileri]] ve [[Karbon emisyonu ticareti|emisyon ticareti]] sistemleri ile fiyatlandırılabilir.<ref>{{harvnb|Union of Concerned Scientists, 8 January|2017}}; {{harvnb|Hagmann|Ho|Loewenstein|2019}}.</ref> Doğrudan küresel fosil yakıt sübvansiyonları 2017 yılında 319 milyar dolara, hava kirliliği gibi dolaylı maliyetler fiyatlandırıldığında ise 5,2 trilyon dolara ulaştı.<ref>{{harvnb|Watts|Amann|Arnell|Ayeb-Karlsson|2019|p=1866}}</ref> Bunların sona erdirilmesi küresel karbon emisyonlarında %28'lik bir azalmaya ve hava kirliliği ölümlerinde %46'lık bir azalmaya neden olabilir.<ref>{{harvnb|UN Human Development Report|2020|p=10}}</ref> Fosil sübvansiyonlarından tasarruf edilen para, bunun yerine temiz [[Enerji geçişi|enerjiye geçişi]] desteklemek için kullanılabilir.<ref>{{harvnb|International Institute for Sustainable Development|2019|p=iv}}</ref> Sera gazlarını azaltmaya yönelik daha doğrudan yöntemler arasında araç verimliliği standartları, yenilenebilir yakıt standartları ve ağır sanayiye yönelik hava kirliliği düzenlemeleri yer almaktadır.<ref>{{harvnb|ICCT|2019|p=iv}}; {{harvnb|Natural Resources Defense Council, 29 September|2017}}</ref> Bazı ülkeler, [[Yenilenebilir portfolyo standardı|kamu hizmetlerinin enerji üretiminde yenilenebilir enerji kaynaklarının payını artırmasını şart koşmaktadır]].<ref>{{harvnb|National Conference of State Legislators, 17 April|2020}}; {{harvnb|European Parliament, February|2020}}</ref>


[[İklim adaleti]] merceğinden tasarlanan politika, [[insan hakları]] sorunlarını ve sosyal eşitsizliği ele almaya çalışır. Örneğin, emisyonların en büyük payından sorumlu olan zengin ülkeler, uyum sağlamaları için yoksul ülkelere ödeme yapmak zorunda kalacaktır.<ref>{{Cite web|url=https://www.carbonbrief.org/in-depth-qa-what-is-climate-justice|title=In-depth Q&A: What is 'climate justice'?|access-date=16 October 2021|date=4 October 2021|language=en|website=Carbon Brief|last1=Gabbatiss|first1=Josh|last2=Tandon|first2=Ayesha}}</ref> Fosil yakıtların kullanımı azaldıkça, sektördeki işler de kaybolmaktadır. [[Adil geçiş|Adil bir geçişin]] sağlanması için bu insanların başka işler için yeniden eğitilmesi gerekecektir. Çok sayıda fosil yakıt çalışanının bulunduğu toplumların ek yatırımlara ihtiyacı olacaktır.<ref>{{harvnb|Carbon Brief, 4 Jan|2017}}.</ref>
Daha yavaş seyreden iklim değişiklikleri de insan sağlığına zarar verebilmektedir. Son yirmi yılda ABD'de, iklime dayalı faktörlerin de etkisiyle astım vakaları dört katına çıkmıştır. Karayip adalarında yaşayanların da solunum yolu rahatsızlıkları artmıştır. Yükselen karbondioksit düzeyi ve atmosferik ısınma bitki polenlerinde ve toprak mantarlarında artışa neden olmakta ve oluşan partiküller aeroallerjenler şeklinde akciğer alveollerinin içine girmekte, bağışıklık sistemini de etkilemektedir.


=== Uluslararası iklim anlaşmaları ===
1999'da New York şehrinde ortaya çıkan Batı Nil virüsünün ise, kuşları ısıran ''Culex pipens'' sivrisineğinin kuraklık dolayısıyla ortaya çıkan sığ sularda üremesine bağlı olduğu düşünülmektedir. Sıcak ve kurak 2002 yazında tüm ülkeyi kat eden hantavirüs 230 hayvan ve 138 kuş çeşidini enfekte etmiştir. Aşırı nem ve seller de, 1993'te Mississippi nehri taşkınlarında olduğu gibi, hastalıklara yol açan virüs ve toksinleri ortaya çıkarmaktadır.
{{Daha fazla|Birleşmiş Milletler İklim Değişikliği Çerçeve Sözleşmesi}}
[[Dosya:Total_CO2_by_Region.svg|küçükresim| 2000 yılından bu yana Çin'de ve dünyanın geri kalanında artan CO<sub>2</sub> emisyonları, Amerika Birleşik Devletleri ve Avrupa'nın üretimini aşmıştır.<ref name="Friedlingstein 20192">{{harvnb|Friedlingstein|Jones|O'Sullivan|Andrew|2019}}, Table 7.</ref>]]
[[Dosya:Per_Capita_CO2_by_Region.svg|küçükresim| Amerika Birleşik Devletleri, kişi başına diğer birincil bölgelere kıyasla çok daha yüksek oranda CO<sub>2</sub> üretmektedir.<ref name="Friedlingstein 20192">{{harvnb|Friedlingstein|Jones|O'Sullivan|Andrew|2019}}, Table 7.</ref>]]
Dünyadaki neredeyse tüm ülkeler 1994 tarihli [[Birleşmiş Milletler İklim Değişikliği Çerçeve Sözleşmesi]]'ne (UNFCCC) taraftır.<ref>{{harvnb|UNFCCC, "What is the United Nations Framework Convention on Climate Change?"}}</ref> UNFCCC'nin amacı, [[İklim sistemi|iklim sistemine]] tehlikeli insan müdahalesini önlemektir.<ref>{{harvnb|UNFCCC|1992|loc=Article 2}}.</ref> Sözleşmede belirtildiği üzere bu, atmosferdeki sera gazı konsantrasyonlarının, ekosistemlerin iklim değişikliğine doğal olarak uyum sağlayabileceği, gıda üretiminin tehdit edilmeyeceği ve [[İklim değişikliği ekonomisi|ekonomik kalkınmanın]] sürdürülebileceği bir seviyede stabilize edilmesini gerektirmektedir.<ref>{{Harvnb|IPCC AR4 WG3 Ch1|2007|p=97}}.</ref> UNFCCC'nin kendisi emisyonları kısıtlamamakta, daha ziyade kısıtlayan protokoller için bir çerçeve sağlamaktadır. UNFCCC imzalandığından bu yana küresel emisyonlar artmıştır.<ref name=":2">{{harvnb|EPA|2019}}.</ref> [[Birleşmiş Milletler İklim Değişikliği konferansı|Yıllık konferansları]] küresel müzakerelere sahne olmaktadır.<ref>{{harvnb|UNFCCC, "What are United Nations Climate Change Conferences?"}}</ref>


1997 [[Kyoto Protokolü]], UNFCCC'yi genişletmiş ve çoğu gelişmiş ülkenin emisyonlarını sınırlandırması için yasal olarak bağlayıcı taahhütler içermiştir.<ref>{{harvnb|Kyoto Protocol|1997}}; {{harvnb|Liverman|2009|p=290}}.</ref> Müzakereler sırasında, ([[Gelişmekte olan ülke|gelişmekte olan ülkeleri]] temsil eden) [[G77]], gelişmiş ülkelerin atmosferdeki sera gazı birikimine en fazla katkıda bulunan ülkeler olması nedeniyle, [[Gelişmiş ülke|gelişmiş ülkelerin]] emisyonlarını azaltmada "öncülük etmelerini" gerektiren bir yetki için bastırdı.<ref>{{harvnb|Dessai|2001|p=4}}; {{harvnb|Grubb|2003}}.</ref> Gelişmekte olan ülkelerde kişi başına düşen emisyonlar da hala nispeten düşüktü ve gelişmekte olan ülkelerin kalkınma ihtiyaçlarını karşılamak için daha fazla emisyon yapmaları gerekecekti.<ref>{{harvnb|Liverman|2009|p=290}}.</ref>
Son otuz yılda biyolojik çeşitlilikte meydana gelen değişikliklerle, zararlı ve patojenleri kontrol altında tutan, avcı ve av hayvanları dengesinin değişime uğradığını saptamaktadır. Isınmayla birlikte mikropların yayılma alanı da genişlemektedir. Örneğin, İsveç'te kışların daha ılıman geçmeye başlamasıyla hastalık taşıyan kenelerin kuzeye doğru yayıldığı, ABD ve Kanada'da da benzer bir değişikliğin olabileceği saptanmıştır. Birçok hastalığın taşıyıcısı olan sivrisineklerin üremesi ısı artışlarına karşı çok hassastır. ABD'nin güneybatısında avcı hayvan nüfusunu azaltan, altı yıl süren kuraklıktan sonra 1993 yılında erken gelen şiddetli yağmurlar kemirgenlerin besini olan bol miktarda çam ağacı meyvesi ve çekirge ortaya çıkarmış, sonuçta artış gösteren beyaz ayaklı fare popülasyonu Amerika kıtasında hantavirüse bağlı hantapülmoner sendromda artışa neden olmuştur.


2009 [[Kopenhag Anlaşması]], düşük hedefleri nedeniyle geniş çapta hayal kırıklığı olarak nitelendirilmiş ve G77 de dahil olmak üzere daha yoksul ülkeler tarafından reddedilmiştir.<ref>{{harvnb|Müller|2010}}; {{harvnb|The New York Times, 25 May|2015}}; {{harvnb|UNFCCC: Copenhagen|2009}}; {{harvnb|EUobserver, 20 December|2009}}.</ref> İlgili taraflar küresel sıcaklık artışını 2 °C'nin altında sınırlamayı amaçlamıştır.<ref>{{harvnb|UNFCCC: Copenhagen|2009}}.</ref> Anlaşma, 2020 yılına kadar azaltım ve uyum için gelişmekte olan ülkelere yılda 100 milyar dolar gönderme hedefi koymuş ve [[Yeşil İklim Fonu]]'nun kurulmasını önermiştir.<ref>{{cite conference|date=7–18 December 2009|title=Conference of the Parties to the Framework Convention on Climate Change|url=http://unfccc.int/meetings/cop_15/items/5257.php|location=[[Copenhagen]]|id=un document= FCCC/CP/2009/L.7|archive-url=https://web.archive.org/web/20101018074452/http://unfccc.int/meetings/cop_15/items/5257.php|archive-date=18 October 2010|access-date=24 October 2010|url-status=live}}</ref> Fon, 2020 itibarıyla beklenen hedefine ulaşamadı ve finansmanında daralma riskiyle karşı karşıya.<ref>{{Cite journal|url=https://doi.org/10.1080/14693062.2019.1690968|title=Co-financing in the green climate fund: lessons from the global environment facility|date=2020|issue=1|pages=95–108|journal=Climate Policy|volume=20|issn=1469-3062|doi=10.1080/14693062.2019.1690968|last1=Cui|first1=Lianbiao|last2=Sun|first2=Yi|last3=Song|first3=Malin|last4=Zhu|first4=Lei|s2cid=213694904}}</ref>
==== Ekonomi ====


2015 yılında tüm BM ülkeleri, küresel ısınmayı 2.0 °C'nin oldukça altında tutmayı amaçlayan ve ısınmayı 1.5 °C'nin altında tutmaya yönelik bir hedef içeren [[Paris Anlaşması|Paris Anlaşması'nı]] müzakere etti.{{sfn|Paris Agreement|2015}} Anlaşma Kyoto Protokolü'nün yerini aldı. Kyoto'dan farklı olarak Paris Anlaşması'nda bağlayıcı emisyon hedefleri belirlenmedi. Bunun yerine bir dizi prosedür bağlayıcı hale getirildi.<ref>{{harvnb|Climate Focus|2015|p=3}}; {{harvnb|Carbon Brief, 8 October|2018}}.</ref> Ülkeler düzenli olarak daha iddialı hedefler belirlemek ve bu hedefleri her beş yılda bir yeniden değerlendirmek zorundadır. Paris Anlaşması, gelişmekte olan ülkelerin mali olarak desteklenmesi gerektiğini yineledi.<ref>{{harvnb|Climate Focus|2015|p=5}}.</ref> Ekim 2021 itibariyle 194 devlet ve [[Avrupa Birliği]] anlaşmayı imzalamış ve 191 devlet ve AB anlaşmayı [[Onaylama|onaylamıştır.]]<ref>{{cite web|url=https://treaties.un.org/Pages/ViewDetails.aspx?src=TREATY&mtdsg_no=XXVII-7-d&chapter=27&clang=_en|title=Status of Treaties, United Nations Framework Convention on Climate Change|access-date=13 October 2021|website=[[United Nations Treaty Collection]]}}; {{harvnb|Salon, 25 September|2019}}.</ref>
İklim değişikliğinin etkilerinin artmasıyla ekonomi boyutunda yakın dönemde üretim biçimlerinin değişmesi söz konusu olacaktır. Değişen üretim biçimleri yeni üretim mekanları ihtiyacı doğuracak ya da mevcut mekanlar yeniden organize edilecektir. Örneğin: iklim krizinin etkilerinin artması ile yakından ilişkili olan sanayi alanları ham maddenin işlenmesinde kullanılan enerjinin kaynağı, ürünlerin işlenmesi sürecinde ortaya çıkan atıkların yerinde dönüştürülmesi, karbon ayak izinin yakın projeksiyon yıllarda kademeli olarak azaltılması ve sıfırlanması üzerine yeni mekansal ve örgütsel değişim süreçleri geçirecektir.


[[Ozonosfer|Ozon tabakasını]] incelten gazların salınımını durdurmaya yönelik uluslararası bir anlaşma olan 1987 [[Montreal Protokolü]], sera gazı salınımlarının azaltılmasında, bu amaçla özel olarak tasarlanan Kyoto Protokolünden daha etkili olmuş olabilir.<ref>{{harvnb|Goyal|England|Sen Gupta|Jucker|2019}}</ref> Montreal Protokolü'nde yapılan 2016 [[Kigali Değişikliği]], yasaklanan ozon tabakasını incelten gazların yerine geçen bir grup güçlü sera gazı olan [[Hidroflorokarbon|hidroflorokarbonların]] emisyonlarını azaltmayı amaçlamaktadır. Bu da Montreal Protokolü'nü iklim değişikliğine karşı daha güçlü bir anlaşma haline getirmiştir.<ref>{{cite web|url=https://www.carbonbrief.org/explainer-why-a-un-climate-deal-on-hfcs-matters|title=Explainer: Why a UN climate deal on HFCs matters|access-date=10 January 2021|date=10 October 2016|website=Carbon Brief|last=Yeo|first=Sophie}}</ref>
== İklim Değişikliği ve Türkiye ==
{{Ana|Türkiye'de iklim değişikliği}}


=== Ulusal tepkiler ===
İklim değişikliğinin en ciddi etkilerini önlemek için, [[Birleşmiş Milletler İklim Değişikliği Çerçeve Sözleşmesi]]'ne (UNFCCC) üye olan ülkeler, sanayi öncesi dönemlerinden bu yana devam etmekte olan küresel ortalama sıcaklık artışını 2&nbsp;°C'nin altına düşürmeyi kabul ettiler.<ref name="AÇA Sera gazı">{{Web kaynağı | başlık = Sera gazı emisyonlarının azaltımı | url = https://www.eea.europa.eu/tr/themes/climate/intro | yayıncı = [[Avrupa Çevre Ajansı]] | erişimtarihi = 22 Temmuz 2019 | arşivurl = https://web.archive.org/web/20190722095909/https://www.eea.europa.eu/tr/themes/climate/intro | arşivtarihi = 22 Temmuz 2019 | ölüurl = hayır }}</ref>
2019 yılında [[Birleşik Krallık Parlamentosu]] iklim acil durumu ilan eden ilk ulusal hükümet oldu.<ref>{{Harvnb|BBC, 1 May|2019}}; {{Harvnb|Vice, 2 May|2019}}.</ref> Diğer ülkeler ve yargı bölgeleri de bunu takip etti.<ref>{{harvnb|The Verge, 27 December|2019}}.</ref> Aynı yıl [[Avrupa Parlamentosu]] da "iklim ve çevre acil durumu" ilan etti.<ref>{{harvnb|The Guardian, 28 November|2019}}</ref> [[Avrupa Komisyonu]], AB'yi 2050 yılına kadar karbon-nötr hale getirme hedefiyle [[Avrupa Yeşil Anlaşması]]'nı sundu.<ref>{{harvnb|Politico, 11 December|2019}}.</ref> Asya'daki büyük ülkeler de benzer taahhütlerde bulundu: Güney Kore ve Japonya 2050 yılına kadar, Çin ise 2060 yılına kadar karbon-nötr olma taahhüdünde bulundu.<ref>{{harvnb|The Guardian, 28 October|2020}}</ref> Avrupa Komisyonu 2021 yılında, [[otomotiv endüstrisi]] için yönergeler içeren "[[Fit for 55]]" mevzuat paketini yayınladı; Avrupa pazarındaki tüm yeni otomobillerin 2035 yılından itibaren [[Sıfır emisyonlu araç|sıfır emisyonlu araçlar]] olması gerekiyor.<ref>{{cite news|url=https://ec.europa.eu/commission/presscorner/detail/en/ip_21_3541|title=European Green Deal: Commission proposes transformation of EU economy and society to meet climate ambitions|date=14 July 2021|work=[[European Commission]]}}</ref> Hindistan yenilenebilir enerji kaynakları için güçlü teşviklere sahip olsa da ülkede kömürün önemli ölçüde yaygınlaştırılması da planlanıyor.<ref>{{cite web|url=https://climateactiontracker.org/countries/india/|title=India|access-date=3 October 2021|date=15 September 2021|website=Climate Action Tracker}}</ref>


2021 yılı itibarıyla, Paris Anlaşması taraflarının %40'ını temsil eden 48 [[Ulusal olarak belirlenen katkı|ulusal iklim planından]] elde edilen bilgilere göre, tahmini toplam sera gazı emisyonları 2010 yılı seviyelerine kıyasla %0,5 daha düşük olacak ve küresel ısınmanın sırasıyla 1,5 °C veya 2 °C ile sınırlandırılmasına yönelik %45 veya %25 azaltım hedeflerinin altında kalacaktır.<ref>{{harvnb|UN NDC Synthesis Report|2021|pp=4–5}}; {{cite news|url=https://unfccc.int/news/greater-climate-ambition-urged-as-initial-ndc-synthesis-report-is-published|title=Greater Climate Ambition Urged as Initial NDC Synthesis Report Is Published|access-date=21 April 2021|date=26 February 2021|author=UNFCCC Press Office}}</ref>
[[G7]] üye olan ülkeler, sanayi öncesi dönemlerinden bu yana devam etmekte olan küresel ortalama sıcaklık artışını 1,5&nbsp;°C'nin altına düşürmeyi kabul ettiler.<ref>{{Web kaynağı | url = https://www.enerjigunlugu.net/g7-ulkeleri-komur-santrallerine-kamu-finansmanini-durduruyor-42880h.htm | başlık = G7 ülkeleri kömür santrallerine kamu finansmanını durduruyor | erişimtarihi = 31 Mayıs 2021 | tarih = 22 Mayıs 2021 | dil = Türkçe | çalışma = Enerji Günlüğü | arşivurl = https://web.archive.org/web/20210523064904/https://www.enerjigunlugu.net/g7-ulkeleri-komur-santrallerine-kamu-finansmanini-durduruyor-42880h.htm | arşivtarihi = 23 Mayıs 2021}}</ref>
=== Uluslararası İklim Anlaşmalarında Türkiye ===


==== Viyana Sözleşmesi ====
== Toplum ==
Ozon tabakasının korunmasına dair 1990 yılında Birleşmiş Milletler İnsan ve Çevresi Konferansı Beyannamesi'nin ilgili hükümleri kapsamında belirli taraflarca imzalanmıştır.<ref name="Resmi Gazete 1990">Resmi Gazete. (1990). Ozon Tabakasının Korunmasına Dair Viyana Sözleşmesi.</ref> Ozon tabakasındaki değişikliklerin neden olduğu olumsuz çevresel etkilere karşı insan sağlığını ve çevreyi korumaya amacıyla anlaşmaya varılmıştır.<ref>{{Web kaynağı | url = https://webdosya.csb.gov.tr/db/iklim/editordosya/VIYANA%20SOZLESMESI.pdf | başlık = OZON TABAKASININ KORUNMASINA DAİR VİYANA SÖZLEŞMESİ | erişimtarihi = 5 Haziran 2021 | yayıncı = Çevre ve Şehircilik Bakanlığı | arşivurl = https://web.archive.org/web/20210605140717/https://webdosya.csb.gov.tr/db/iklim/editordosya/VIYANA%20SOZLESMESI.pdf | arşivtarihi = 5 Haziran 2021}}</ref>


=== İnkar ve yanlış bilgilendirme ===
1. Sözleşmeye katılan taraflar tarafından aşağıda bahsedilen bilimsel konular kabul edilmiştir.
{{Daha fazla|Küresel ısınma tartışmaları|Fosil yakıt lobisi|İklim değişikliği inkarı|İklim değişikliği komplo teorisi}}
[[Dosya:20200327_Climate_change_deniers_cherry_picking_time_periods.gif|sağ|küçükresim|Küresel sıcaklıkların artmadığını iddia etmek için veriler kısa dönemlerden [[Cımbızlama safsatası|cımbızlanmıştır]]. Mavi eğilim çizgileri, uzun vadeli ısınma eğilimlerini (kırmızı eğilim çizgileri) maskeleyen kısa dönemleri göstermektedir. Mavi noktalar sözde [[Küresel ısınma duraklaması|küresel ısınma duraklamasını]] göstermektedir.{{sfn|Stover|2014}}]]
İklim değişikliğiyle ilgili kamuoyu tartışmaları, Amerika Birleşik Devletleri'nde ortaya çıkan ve o zamandan bu yana başta Kanada ve Avustralya olmak üzere diğer ülkelere de yayılan iklim değişikliği inkarı ve [[Yanlış bilgilendirme|yanlış bilgilendirmeden]] güçlü bir şekilde etkilenmiştir. İklim değişikliği inkarının arkasındaki aktörler, fosil yakıt şirketleri, endüstri grupları, [[Muhafazakârlık|muhafazakâr]] düşünce kuruluşları ve aykırı bilim insanlarından oluşan iyi finanse edilmiş ve nispeten koordineli bir koalisyon oluşturmaktadır.<ref>{{harvnb|Dunlap|McCright|2011|pp=144, [https://books.google.com/books?id=RsYr_iQUs6QC&pg=PA155 155]}}; {{harvnb|Björnberg|Karlsson|Gilek|Hansson|2017}}</ref> [[Tütün endüstrisinin oyun kitabı|Tütün endüstrisinde olduğu gibi]], bu grupların ana stratejisi de bilimsel veriler ve sonuçlar hakkında şüphe üretmektir.<ref>{{harvnb|Oreskes|Conway|2010}}; {{harvnb|Björnberg|Karlsson|Gilek|Hansson|2017}}</ref> İnsan kaynaklı iklim değişikliğine ilişkin bilimsel fikir birliğini reddeden, göz ardı eden ya da bu konuda yersiz şüpheleri olan pek çok kişi "iklim değişikliği şüphecileri" olarak adlandırılmaktadır ki bazı bilim insanları bunun [[Yanlış adlandırma|yanlış bir adlandırma]] olduğunu belirtmiştir.<ref>{{harvnb|O’Neill|Boykoff|2010}}; {{harvnb|Björnberg|Karlsson|Gilek|Hansson|2017}}</ref>


İklim inkarının farklı çeşitleri vardır: bazıları ısınmanın gerçekleştiğini inkar eder, bazıları ısınmayı kabul eder ancak bunu doğal etkilere bağlar ve bazıları da iklim değişikliğinin olumsuz etkilerini en aza indirir.<ref name="Björnberg 2017">{{harvnb|Björnberg|Karlsson|Gilek|Hansson|2017}}</ref> Bilim hakkında belirsizlik üretmek daha sonra [[Üretilmiş tartışma|üretilmiş bir tartışmaya]] dönüştü: politika değişikliklerini geciktirmek için bilim camiasında iklim değişikliği hakkında önemli bir belirsizlik olduğu inancını yaratmak.<ref>{{harvnb|Dunlap|McCright|2015|p=308}}.</ref> Bu fikirleri destekleme stratejileri arasında bilimsel kurumların eleştirilmesi<ref>{{harvnb|Dunlap|McCright|2011|p=146}}.</ref> ve bireysel bilim insanlarının güdülerinin sorgulanması yer almaktadır.<ref name="Björnberg 2017" /> İklimi inkar eden [[Blog|bloglar]] ve medyadan oluşan bir [[Yankı Odası (medya)|yankı odası]], iklim değişikliğinin yanlış anlaşılmasını daha da körükledi.<ref>{{harvnb|Harvey|Van den Berg|Ellers|Kampen|2018}}</ref>
* İnsan sağlığı, organizmalar, ekosistemler ve insanlığa faydalı maddeler için muhtemel öneme sahip ve Dünya yüzeyine ulaşıp biyolojik etkilere yol açan güneşin ultra-viyole (UVB) ışıması miktarını artıran ve sıcaklık artışından kaynaklı [[ozon tabakası]]nın bozunumu
* Ozon tabakasının hava ve iklim şartları için muhtemel öneme sahip atmosferde var olan ısı yapısının değişimi<ref name="Resmi Gazete 1990"/>


=== Kamuoyu farkındalığı ve görüşü ===
2. Sözleşmedeki taraflar aşağıda yer alan araştırmaların, sistematik gözlemlerin, gelecekteki araştırmalar için tavsiyelerin formüle edilmesinin yürütülmesinde işbirliği yapacaklardır. Bu araştırmalar:
{{Daha fazla|İklim iletişimi|İklim değişikliğinin medyada ele alınışı|İklim değişikliği konusunda kamuoyu görüşü}}
[[Dosya:20220629_Public_estimates_of_scientific_consensus_on_climate_change_-_horizontal_bar_chart.svg|küçükresim| Kamuoyu, insanların iklim değişikliğine neden olduğu yönündeki bilimsel fikir birliğinin derecesini büyük ölçüde hafife almaktadır.<ref name="KingsCollegeReport_202206292">{{cite web|url=https://peritia-trust.eu/wp-content/uploads/2022/06/4-Climate-change_EU.pdf|title=Public perceptions on climate change|archive-date=15 July 2022|archive-url=https://web.archive.org/web/20220715062933/https://peritia-trust.eu/wp-content/uploads/2022/06/4-Climate-change_EU.pdf|date=June 2022|page=4|website=PERITIA Trust EU - The Policy Institute of Kings College London|url-status=live}}</ref> 2019 ile 2021 yılları arasında yapılan çalışmalar, bilimsel fikir birliğinin %98,7 ile %100 arasında değiştiğini ortaya koymuştur.<ref name="Powell_20192">{{cite journal|url=https://journals.sagepub.com/doi/abs/10.1177/0270467619886266?journalCode=bsta|title=Scientists Reach 100% Consensus on Anthropogenic Global Warming|date=20 November 2019|issue=4|pages=183–184|journal=[[Bulletin of Science, Technology & Society]]|volume=37|doi=10.1177/0270467619886266|last1=Powell|first1=James|s2cid=213454806}}</ref><ref name="Lynas_20212">{{cite journal|url=https://iopscience.iop.org/article/10.1088/1748-9326/ac2966|title=Greater than 99% consensus on human caused climate change in the peer-reviewed scientific literature|date=19 October 2021|issue=11|page=114005|journal=[[Environmental Research Letters]]|volume=16|doi=10.1088/1748-9326/ac2966|last1=Lynas|first1=Mark|last2=Houlton|first2=Benjamin Z.|last3=Perry|first3=Simon|bibcode=2021ERL....16k4005L|s2cid=239032360}}</ref><ref>{{cite journal|url=https://iopscience.iop.org/article/10.1088/1748-9326/ac2774/meta|title=Consensus revisited: quantifying scientific agreement on climate change and climate expertise among Earth scientists 10 years later|date=20 October 2021|issue=10|page=104030|journal=[[Environmental Research Letters]]|volume=16|doi=10.1088/1748-9326/ac2774|last1=Myers|first1=Krista F.|last2=Doran|first2=Peter T.|last3=Cook|first3=John|last4=Kotcher|first4=John E.|last5=Myers|first5=Teresa A.|bibcode=2021ERL....16j4030M|s2cid=239047650}}</ref>]]
İklim değişikliği 1980'lerin sonunda uluslararası kamuoyunun dikkatini çekti.<ref name=":3">{{harvnb|Weart "The Public and Climate Change (since 1980)"}}</ref> 1990'ların başında medyada yer alan haberler nedeniyle insanlar iklim değişikliğini ozon tabakasının delinmesi gibi diğer çevre sorunlarıyla karıştırdı.<ref name="Newell2006">{{harvnb|Newell|2006|p=80}}; {{harvnb|Yale Climate Connections, 2 November|2010}}</ref> [[Popüler kültürde iklim değişikliği|Popüler kültürde]], [[iklim kurgu]] filmi ''[[Yarından Sonra]]'' (2004) ve [[Al Gore]] belgeseli ''[[Uygunsuz Gerçek]]'' (2006) iklim değişikliğine odaklandı.<ref name=":3" />


Halkın iklim değişikliğine yönelik endişelerinde ve iklim değişikliğinin anlaşılmasında önemli bölgesel, cinsiyet, yaş ve siyasi farklılıklar mevcuttur. Daha yüksek eğitimli insanların ve bazı ülkelerde kadınların ve gençlerin iklim değişikliğini ciddi bir tehdit olarak görme olasılığı daha yüksektir.<ref>{{harvnb|Pew|2015|p=10}}.</ref> Birçok ülkede partizan farklılıklar da mevcuttur<ref name="auto1">{{harvnb|Pew|2020|}}.</ref> ve yüksek CO<sub>2</sub> emisyonuna sahip ülkeler daha az endişe duyma eğilimindedir.<ref>{{harvnb|Pew|2015|p=15}}.</ref> İklim değişikliğinin nedenlerine ilişkin görüşler ülkeler arasında büyük farklılıklar göstermektedir.<ref>{{harvnb|Yale|2021|p=7}}.</ref> Endişe zaman içinde artarak<ref name="auto1" /> 2021 yılında birçok ülkede vatandaşların çoğunluğunun iklim değişikliği konusunda yüksek düzeyde endişe duyduğunu ifade ettiği veya bunu küresel bir acil durum olarak gördüğü noktaya geldi.<ref>{{harvnb|Yale|2021|p=9}}; {{harvnb|UNDP|2021|p=15}}.</ref> Daha yüksek endişe düzeyleri, iklim değişikliğini ele alan politikalara yönelik daha güçlü kamuoyu desteği ile ilişkilidir.<ref>{{harvnb|Smith|Leiserowitz|2013|p=943}}.</ref>
* Atmosferin fiziki ve kimyasal yapısındaki değişikliklere göre araştırmalar
* Sağlık, biyolojik ve enerji açısından kayıplarının etkileri üzerine araştırmalar
* İklim değişikliği üzerine araştırmalar


==== Paris Anlaşması ====
==== İklim hareketi ====
{{Ana|İklim hareketi|İklim değişikliği davaları}}
{{ana|Paris Anlaşması}}
İklim protestoları siyasi liderlerden iklim değişikliğini önlemek için harekete geçmelerini talep eder. Bunlar halka açık gösteriler, [[fosil yakıtların elden çıkarılması]], davalar ve diğer faaliyetler şeklinde olabilir.<ref>{{harvnb|Gunningham|2018}}.</ref> Öne çıkan gösteriler arasında [[İklim için Okul Grevi]] yer almaktadır. Bu girişimde, İsveçli genç [[Greta Thunberg]]'den ilham alan dünyanın dört bir yanındaki gençler 2018'den bu yana cuma günleri okula gitmeyerek protesto eylemleri düzenliyorlar.<ref>{{harvnb|The Guardian, 19 March|2019}}; {{harvnb|Boulianne|Lalancette|Ilkiw|2020}}.</ref> [[Extinction Rebellion]] gibi grupların kitlesel [[sivil itaatsizlik]] eylemleri, yolları ve toplu taşıma araçlarını bozarak protesto etti.<ref>{{harvnb|Deutsche Welle, 22 June|2019}}.</ref> Davalar, kamu kurumları ve şirketlerin iklim eylemlerini güçlendirmek için giderek daha fazla kullanılan bir araç haline gelmektedir. Aktivistler ayrıca hükümetleri hedef alan ve iklim değişikliği konusunda iddialı adımlar atmalarını veya mevcut yasaları uygulamalarını talep eden davalar da açmaktadırlar.<ref>{{cite news|url=http://www.theguardian.com/world/2021/apr/29/historic-german-ruling-says-climate-goals-not-tough-enough|title='Historic' German ruling says climate goals not tough enough|access-date=1 May 2021|date=29 April 2021|work=[[The Guardian]]|last=Connolly|first=Kate}}</ref> Fosil yakıt şirketlerine karşı açılan davalarda genellikle [[Kayıp ve hasar|zarar ve kaybın]] tazmini talep edilmektedir.<ref>{{harvnb|Setzer|Byrnes|2019}}.</ref>


== Tarih ==
[[Kyoto Protokolü]]’nün 2020 yılında sona ermiştir. Fransa’nın Paris kentinde 2015 yılında 21. Taraflar Konferansı’nda (COP21) ile 2020 yılından sonra geçerli kılınan Paris Anlaşması kabul edilmiştir. Anlaşma, 5 Ekim 2016 itibarıyla, küresel sera gazı emisyonlarının %55’ini oluşturan en az 55 tarafın anlaşmayı onaylaması koşulunun karşılanması sonucunda, 4 Kasım 2016 itibarıyla yürürlüğe girmiştir.
{{Ana|İklim değişikliği biliminin tarihi}}


=== Erken keşifler ===
Türkiye'de ise [[Paris Anlaşması]]’nı, 2016 yılında New York’ta düzenlenen Yüksek Düzeyli İmza Töreni’nde 175 ülke temsilcisiyle birlikte imzalamış ancak taraf olmadığı için yürürlükte değildir.<ref>{{Web kaynağı | url = https://iklim.csb.gov.tr/paris-anlasmasi-i-98587 | başlık = Paris Anlaşması | erişimtarihi = 5 Haziran 2021 | yayıncı = Çevre ve Şehircilik Bakanlığı | arşivurl = https://web.archive.org/web/20191216134256/https://iklim.csb.gov.tr/paris-anlasmasi-i-98587 | arşivtarihi = 16 Aralık 2019}}</ref>{{Güncelle-satır}}
[[Dosya:19120814_Coal_Consumption_Affecting_Climate_-_Rodney_and_Otamatea_Times.jpg|küçükresim| 1912 tarihli bu makale sera etkisini, kömür yakmanın nasıl karbondioksit yaratarak küresel ısınmaya ve iklim değişikliğine neden olduğunu özlü bir şekilde anlatmaktadır.<ref name="Otamatea Times2">{{cite news|url=https://paperspast.natlib.govt.nz/newspapers/ROTWKG19120814.2.56.5|title=Coal Consumption Affecting Climate|date=14 August 1912|page=7|work=Rodney and Otamatea Times, Waitemata and Kaipara Gazette|location=Warkworth, New Zealand}} Text was earlier [[:File:191203 Furnaces of the world - Popular Mechanics - Global warming.jpg|published in ''Popular Mechanics'']], March 1912, p. 341.</ref>]]
1820'lerde [[Jean-Baptiste Joseph Fourier|Joseph Fourier]], Dünya'nın sıcaklığının neden Güneş enerjisinin tek başına açıklayabileceğinden daha yüksek olduğunu açıklamak için [[Sera etkisi|sera etkisini]] önerdi. Dünya'nın atmosferi güneş ışığına karşı şeffaftır, bu nedenle güneş ışığı yüzeye ulaşır ve burada [[Isı|ısıya]] dönüştürülür. Ancak atmosfer yüzeyden yayılan ısıya karşı şeffaf değildir ve bu ısının bir kısmını hapseder, bu da gezegeni ısıtır.<ref>{{harvnb|Archer|Pierrehumbert|2013|pp=[https://books.google.com/books?id=sPY9HOfnuS0C&pg=PA10 10–14]}}</ref>


1856 yılında [[Eunice Newton Foote]], güneşin ısıtma etkisinin su buharı içeren havada kuru havaya göre daha fazla olduğunu ve bu etkinin karbondioksit (CO<sub>2</sub>) ile daha da fazla olduğunu gösterdi. "Bu gazdan oluşan bir atmosfer dünyamıza yüksek bir sıcaklık verecektir..." sonucuna vardı.<ref>{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=6xhFAQAAMAAJ&pg=PA382|title=Circumstances affecting the Heat of the Sun's Rays|access-date=31 January 2016|date=November 1856|pages=382–383|work=The American Journal of Science and Arts|via=[[Google Books]]|volume=22|last=Foote|first=Eunice}}</ref><ref>{{harvnb|Huddleston|2019}}</ref>
== İklim Değişikliğine Dair Mekansal Çözümler ==


1859'dan itibaren<ref>{{harvnb|Tyndall|1861}}.</ref> [[John Tyndall]], kuru havanın %99'unu oluşturan azot ve oksijenin yayılan [[Kızılötesi|ısıya]] karşı şeffaf olduğunu tespit etmiştir. Ancak su buharı ile metan ve karbondioksit gibi gazlar yayılan ısıyı emer ve bu ısıyı atmosfere yeniden yayar. Tyndall, bu gazların konsantrasyonlarındaki değişikliklerin geçmişte [[Buzul Çağı|buzul çağları]] da dahil olmak üzere iklim değişikliklerine neden olmuş olabileceğini öne sürmüştür.<ref>{{harvnb|Archer|Pierrehumbert|2013|pp=[https://books.google.com/books?id=sPY9HOfnuS0C&pg=PA39 39–42]}}; {{harvnb|Fleming|2008|loc=[http://nsdl.library.cornell.edu/websites/wiki/index.php/PALE_ClassicArticles/GlobalWarming/Article3.html Tyndall]}}</ref>
{{ana|Biyofilik tasarım}}


[[Svante Arrhenius]], havadaki su buharının sürekli olarak değiştiğini, ancak havadaki CO<sub>2</sub> konsantrasyonunun uzun vadeli jeolojik süreçlerden etkilendiğini belirtti. Artan CO<sub>2</sub> seviyelerinden kaynaklanan ısınma, su buharı miktarını artırarak pozitif bir geri besleme döngüsü içinde ısınmayı güçlendirecektir. 1896'da türünün ilk örneği olan iklim modelini yayınlayan Arrhenius, CO<sub>2</sub> seviyesinin yarıya indirilmesinin sıcaklıkta buzul çağını başlatacak bir düşüşe yol açabileceğini öngördü. Arrhenius, CO<sub>2</sub>'in iki katına çıkmasından beklenen sıcaklık artışını yaklaşık 5-6 °C olarak hesapladı.{{snf|Lapenis|1998}} Diğer bilim insanları başlangıçta şüpheciydi ve sera etkisinin doymuş olduğuna, dolayısıyla daha fazla CO<sub>2</sub> eklemenin hiçbir fark yaratmayacağına ve iklimin kendi kendini düzenleyeceğine inanıyorlardı.<ref name="Weart The Carbon Dioxide Greenhouse Effect">{{harvnb|Weart "The Carbon Dioxide Greenhouse Effect"}}; {{harvnb|Fleming|2008|loc=[http://nsdl.library.cornell.edu/websites/wiki/index.php/PALE_ClassicArticles/GlobalWarming/Article4.html Arrhenius]}}</ref> 1938'den itibaren [[Guy Stewart Callendar]] iklimin ısındığına ve CO<sub>2</sub> seviyelerinin yükseldiğine dair kanıtlar yayınladı,<ref>{{harvnb|Callendar|1938}}; {{harvnb|Fleming|2007}}.</ref> ancak hesaplamaları aynı itirazlarla karşılaştı.<ref name="Weart The Carbon Dioxide Greenhouse Effect" />
=== İklime Duyarlı Mekan Tasarımı ===


=== Bilimsel bir fikir birliğinin geliştirilmesi ===
==== Biyofilik Tasarım ====
1950'lerde [[Gilbert Plass]], farklı atmosferik katmanları ve kızılötesi spektrumu içeren ayrıntılı bir bilgisayar modeli oluşturdu. Bu model, artan CO<sub>2</sub> seviyelerinin ısınmaya neden olacağını öngörüyordu. Aynı dönemde [[Hans Suess]] CO<sub>2</sub> seviyelerinin yükseldiğine dair kanıtlar buldu ve [[Roger Revelle]] okyanusların bu artışı absorbe edemeyeceğini gösterdi. Bu iki bilim insanı daha sonra [[Charles David Keeling|Charles Keeling]]'in "[[Keeling Eğrisi]]" olarak adlandırılan sürekli artış kaydını başlatmasına yardımcı oldu.<ref name="Weart The Carbon Dioxide Greenhouse Effect" /> Bilim insanları halkı uyardı<ref>{{harvnb|Weart "Suspicions of a Human-Caused Greenhouse (1956–1969)"}}</ref> ve James Hansen'in 1988'deki Kongre ifadesinde tehlikeler vurgulandı.<ref name="history.aip.org22" /> Dünya hükümetlerine resmi tavsiyelerde bulunmak üzere 1988 yılında kurulan [[Hükûmetlerarası İklim Değişikliği Paneli]] (IPCC) [[Disiplinlerarasılık|disiplinlerarası]] araştırmaları teşvik etti.<ref>{{harvnb|Weart|2013|p=3567}}.</ref> IPCC raporlarının bir parçası olarak bilim insanları, [[Akran denetimi|hakemli]] dergi makalelerinde yer alan bilimsel tartışmaları değerlendirmektedir.<ref>{{harvnb|Royal Society|2005}}.</ref>


İklimin ısındığı ve bunun insan faaliyetlerinden kaynaklandığı konusunda neredeyse tam bir bilimsel fikir birliği vardır. 2019 itibarıyla, son literatürdeki mutabakat %99'un üzerine çıktı.<ref name="Powell2019">{{cite journal|url=https://journals.sagepub.com/doi/abs/10.1177/0270467619886266?journalCode=bsta|title=Scientists Reach 100% Consensus on Anthropogenic Global Warming|access-date=15 November 2020|date=20 November 2019|issue=4|pages=183–184|journal=[[Bulletin of Science, Technology & Society]]|volume=37|doi=10.1177/0270467619886266|last1=Powell|first1=James|s2cid=213454806}}</ref><ref name=":5">{{Cite journal|url=https://iopscience.iop.org/article/10.1088/1748-9326/ac2966|title=Greater than 99% consensus on human caused climate change in the peer-reviewed scientific literature|date=2021|issue=11|pages=114005|journal=[[Environmental Research Letters]]|volume=16|issn=1748-9326|doi=10.1088/1748-9326/ac2966|last1=Lynas|first1=Mark|last2=Houlton|first2=Benjamin Z|last3=Perry|first3=Simon|bibcode=2021ERL....16k4005L|s2cid=239032360}}</ref> Ulusal veya uluslararası düzeyde hiçbir bilimsel kuruluş [[İklim değişikliği konusunda bilimsel fikir birliği|bu görüşe karşı çıkmamaktadır]].<ref>{{harvnb|National Academies|2008|p=2}}; {{harvnb|Oreskes|2007|p=[https://books.google.com/books?id=PXJIqCkb7YIC&pg=PA68 68]}}; {{Harvnb|Gleick, 7 January|2017}}</ref> İnsanları iklim değişikliğinin etkilerine karşı korumak için bir takım önlemler alınması gerektiği konusunda da fikir birliği oluşmuştur. Ulusal bilim akademileri dünya liderlerini küresel emisyonları azaltmaya çağırdı.<ref>Joint statement of the {{harvtxt|G8+5 Academies|2009}}; {{harvnb|Gleick, 7 January|2017}}.</ref> 2021 IPCC Değerlendirme Raporu, iklim değişikliğine insanların neden olduğunun "kesin" olduğunu belirtti.<ref name=":5" />
Biyofilik Tasarım, 1980'lerde sosyal ekoloji profesörü Stephen Kellert’ın ortaya attığı bir terimdir. Kellert, biyofilik tasarımı '''“İnşa edilmiş çevrenin tasarımı için biyofili fikrinin değerlendirilmesi”''' olarak tanımlamıştır. Bu yaklaşım, inşa edilmiş çevrede, insan-doğa etkileşiminin ve doğanın yararlı etkilerinin sürdürülmesinin yollarını araştırmaktadır. Stephen Kellert’ın mimari tasarım için hazırladığı biyofilik tasarım ilkelerinin, iç mimari tasarım bakış açısıyla yeniden değerlendirilerek, bir rehber hazırlanmasında katkı sağlamıştır. Ekolojik ve sürdürülebilir tasarımın da bir kolu olan bu alan, Biyolog Edward O. Wilson’un biyofili hipotezinden ilham almıştır. Biyofili hipotezini “'''İnsanın diğer canlı organizmalara karşı doğuştan gelen duygusal yakınlığı”''' olarak tanımlanmaktadır.<ref>{{Web kaynağı | url = https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/ | başlık = İnsan-mekan-doğa etkileşiminin sürdürülebilir bir öğretisi olarak biyofilik tasarım/ Biophilic design as a sustainable precept of human-site-nature interaction/ Tez No:527900 | yazarlar = Muazzez Işıl Şenozan | arşivurl = https://web.archive.org/web/20130718105341/https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/ | arşivtarihi = 18 Temmuz 2013}}</ref>


== Ayrıca bakınız ==
==== Atık Su Dönüşümü ile Mekansal Tasarım ====


* [[Antroposen]] - insanların önemli jeolojik etkiye sahip olduğu yeni jeolojik zaman aralığı önerisi
Mavi ve yeşil altyapı odaklı tasarım, nüfus artışından kaynaklı hızla büyüyen kentlerin iklime duyarlı ​sürdürülebilir kentlere dönüşümünü sağlamak amacıyla uygulanan mekansal çözümlemelerden birisidir. Gri, mavi ve yeşil tasarım öğelerinin bir arada yer aldığı; sürdürülebilir, sağlıklı ve dirençli şehirlerin tasarlanmasının amaçlandığı bu yaklaşımda toplumdaki her bireyin kullanabilmesine ve erişebilmesine imkan sağlayan akti yeşil alanların oluşturulmasını ve bu alanların birbirleri ile ilişkilerini ortaya konmaktadır.<ref>{{Web kaynağı | url = https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/1213444 | başlık = DÜNYADAN VE ÜLKEMİZDEN MAVİ – YEŞİL ALTYAPI UYGULAMALARI | arşivurl = https://web.archive.org/web/20210611141616/https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/1213444 | arşivtarihi = 11 Haziran 2021}}</ref>
{{Clear right}}


== Kaynakça ==
==== Sıfır Karbon (Karbon Nötr) Şehirler ====
<references group="" responsive="1"></references>


=== Kaynaklar ===
Küresel ısınma ile birlikte yaşanan iklim değişiklerinde karbon salınımının büyük ve önemli bir payı vardır. '''Karbon salınımı'''<ref name=":00">{{Web kaynağı | url = https://www.ebelediye.info/dosya/surdurulebilir-gelecegin-anahtari-karbon-notr-sehirler | başlık = Sürdürülebilir Geleceğin Anahtarı: Karbon Nötr Şehirler | erişimtarihi = 9 Haziran 2021 | dil = tr-TR | çalışma = Termodinamik | arşivurl = https://web.archive.org/web/20210609172616/https://www.ebelediye.info/dosya/surdurulebilir-gelecegin-anahtari-karbon-notr-sehirler | arşivtarihi = 9 Haziran 2021}}</ref>, bir bireyin ya da kurumun çevreye yaydığı karbon miktarını ifade eder. Şehir ölçeğinde ele alındığında enerji tüketimi, ulaşım, atık yönetimi, yapılaşma, sanayileşme gibi başlıklarda şehirlerin karbon salınımının iklime etkilerini incelemek mümkündür.


== İklim Eylemi ==
==== IPCC raporları ====
{{refbegin}}


'''Fourth Assessment Report'''
{{ana|İklim aktivizmi}}
<!-- Short-cite {{harvnb|IPCC AR4 WG1|2007}} links to this citation. -->
* {{cite book|url=http://www.ipcc.ch/publications_and_data/ar4/wg1/en/contents.html|title=Climate Change 2007: The Physical Science Basis|display-editors=4|publisher=[[Cambridge University Press]]|ref={{harvid|IPCC AR4 WG1|2007}}|series=Contribution of Working Group I to the [[IPCC Fourth Assessment Report|Fourth Assessment Report]] of the Intergovernmental Panel on Climate Change|year=2007|isbn=978-0-521-88009-1|author=IPCC|author-link=IPCC|editor-first1=S.|editor-last1=Solomon|editor-first2=D.|editor-last2=Qin|editor-first3=M.|editor-last3=Manning|editor-first4=Z.|editor-last4=Chen|editor-first5=M.|editor-last5=Marquis|editor-first6=K. B.|editor-last6=Averyt|editor-first7=M.|editor-last7=Tignor|editor-first8=H. L.|editor-last8=Miller}}
<!-- # -->
** {{cite book|title={{Harvnb|IPCC AR4 WG1|2007}}|chapter=Chapter 1: Historical Overview of Climate Change Science|chapter-url=https://archive.ipcc.ch/pdf/assessment-report/ar4/wg1/ar4-wg1-chapter1.pdf|display-authors=4|pages=93–127|ref={{harvid|IPCC AR4 WG1 Ch1|2007}}|year=2007|first1=H.|last1=Le Treut|first2=R.|last2=Somerville|first3=U.|last3=Cubasch|first4=Y.|last4=Ding|first5=C.|last5=Mauritzen|first6=A.|last6=Mokssit|first7=T.|last7=Peterson|first8=M.|last8=Prather}}
** {{cite book|title={{Harvnb|IPCC AR4 WG1|2007}}|chapter=Chapter 8: Climate Models and their Evaluation|chapter-url=https://archive.ipcc.ch/pdf/assessment-report/ar4/wg1/ar4-wg1-chapter8.pdf|display-authors=4|pages=589–662|ref={{harvid|IPCC AR4 WG1 Ch8|2007}}|year=2007|first1=D. A.|last1=Randall|first2=R. A.|last2=Wood|first3=S.|last3=Bony|first4=R.|last4=Colman|first5=T.|last5=Fichefet|first6=J.|last6=Fyfe|first7=V.|last7=Kattsov|first8=A.|last8=Pitman|first9=J.|last9=Shukla|first10=J.|last10=Srinivasan|first11=R. J.|last11=Stouffer|first12=A.|last12=Sumi|first13=K. E.|last13=Taylor}}
** {{cite book|title={{Harvnb|IPCC AR4 WG1|2007}}|chapter=Chapter 9: Understanding and Attributing Climate Change|chapter-url=https://archive.ipcc.ch/pdf/assessment-report/ar4/wg1/ar4-wg1-chapter9.pdf|display-authors=4|pages=663–745|ref={{harvid|IPCC AR4 WG1 Ch9|2007}}|year=2007|first1=G. C.|last1=Hegerl|first2=F. W.|last2=Zwiers|first3=P.|last3=Braconnot|author-link3=Pascale Braconnot|first4=N. P.|last4=Gillett|first5=Y.|last5=Luo|first6=J. A.|last6=Marengo Orsini|first7=N.|last7=Nicholls|first8=J. E.|last8=Penner|first9=P. A.|last9=Stott}}


<!-- Short-cite {{harvnb|IPCC AR4 WG2|2007}} links to this citation. -->
[[Dosya:Greta Thunberg urges MEPs to show climate leadership (49618310531).jpg|küçükresim|[[Greta Thunberg]] (İklim Aktivisti)]]
* {{cite book|url=http://www.ipcc.ch/publications_and_data/ar4/wg2/en/contents.html|title=Climate Change 2007: Impacts, Adaptation and Vulnerability|display-editors=4|publisher=[[Cambridge University Press]]|ref={{harvid|IPCC AR4 WG2|2007}}|series=Contribution of Working Group II to the [[IPCC Fourth Assessment Report|Fourth Assessment Report]] of the Intergovernmental Panel on Climate Change|year=2007|isbn=978-0-521-88010-7|author=IPCC|author-link=IPCC|editor-first1=M. L.|editor-last1=Parry|editor-first2=O. F.|editor-last2=Canziani|editor-first3=J. P.|editor-last3=Palutikof|editor-first4=P. J.|editor-last4=van der Linden|editor-first5=C. E.|editor-last5=Hanson}}
<!-- ## -->
** {{cite book|title={{Harvnb|IPCC AR4 WG2|2007}}|chapter=Chapter 1: Assessment of observed changes and responses in natural and managed systems|chapter-url=https://archive.ipcc.ch/pdf/assessment-report/ar4/wg2/ar4-wg2-chapter1.pdf|display-authors=4|pages=79–131|ref={{harvid|IPCC AR4 WG2 Ch1|2007}}|year=2007|first1=C.|last1=Rosenzweig|first2=G.|last2=Casassa|first3=D. J.|last3=Karoly|first4=A.|last4=Imeson|first5=C.|last5=Liu|first6=A.|last6=Menzel|first7=S.|last7=Rawlins|first8=T. L.|last8=Root|first9=B.|last9=Seguin|first10=P.|last10=Tryjanowski}}
** {{cite book|title={{Harvnb|IPCC AR4 WG2|2007}}|chapter=Chapter 19: Assessing key vulnerabilities and the risk from climate change|chapter-url=https://archive.ipcc.ch/pdf/assessment-report/ar4/wg2/ar4-wg2-chapter19.pdf|display-authors=4|pages=779–810|ref={{harvid|IPCC AR4 WG2 Ch19|2007}}|year=2007|first1=S. H.|last1=Schneider|first2=S.|last2=Semenov|first3=A.|last3=Patwardhan|first4=I.|last4=Burton|first5=C. H. D.|last5=Magadza|first6=M.|last6=Oppenheimer|first7=A. B.|last7=Pittock|first8=A.|last8=Rahman|first9=J. B.|last9=Smith|first10=A.|last10=Suarez|first11=F.|last11=Yamin}}


<!-- Short-cite {{harvnb|IPCC AR4 WG3|2007}} links to this citation. -->
İklim aktivizmi, iklim değişikliği sorununa dair farkındalık yaratmak, bu sorunun tanınması ve ele alınması için eylemler yapmak ve iklim mücadelesi vermektir.
* {{cite book|url=http://www.ipcc.ch/publications_and_data/ar4/wg3/en/contents.html|title=Climate Change 2007: Mitigation of Climate Change|display-editors=4|publisher=[[Cambridge University Press]]|ref={{harvid|IPCC AR4 WG3|2007}}|series=Contribution of Working Group III to the [[IPCC Fourth Assessment Report|Fourth Assessment Report]] of the Intergovernmental Panel on Climate Change|year=2007|isbn=978-0-521-88011-4|author=IPCC|author-link=IPCC|editor-first1=B.|editor-last1=Metz|editor-first2=O. R.|editor-last2=Davidson|editor-first3=P. R.|editor-last3=Bosch|editor-first4=R.|editor-last4=Dave|editor-first5=L. A.|editor-last5=Meyer}}
** {{cite book|title={{Harvnb|IPCC AR4 WG3|2007}}|chapter=Chapter 1: Introduction|chapter-url=https://archive.ipcc.ch/pdf/assessment-report/ar4/wg3/ar4-wg3-chapter1.pdf|display-authors=4|pages=95–116|ref={{harvid|IPCC AR4 WG3 Ch1|2007}}|year=2007|first1=H.-H.|last1=Rogner|first2=D.|last2=Zhou|first3=R.|last3=Bradley|first4=P.|last4=Crabbé|first5=O.|last5=Edenhofer|first6=B.|last6=Hare|first7=L.|last7=Kuijpers|first8=M.|last8=Yamaguchi}}


<!-- =========AR5================== -->
İklim değişikliğiyle ilgili aktivizm, 1990'larda, başlıca çevre örgütlerinin, başta Birleşmiş Milletler İklim Değişikliği Sözleşmesi (UNFCCC) çerçevesinde olmak üzere iklimle ilgili tartışmalara dahil olmasıyla başlamıştır. 2000'lerde 350.org , Energy Action Coalition ve Global Call for Climate Action gibi iklim konusuna odaklanan bazı kuruluşlar kurulmuştur.<ref>{{Web kaynağı | url = https://bianet.org/bianet/iklim-krizi/215083-nereden-cikti-bu-iklim-aktivistleri | başlık = Nerden Çıktı Bu İklim Aktivistleri | erişimtarihi = 5 Haziran 2021 | tarih = 30 Ekim 2019 | arşivurl = https://web.archive.org/web/20200211084519/https://bianet.org/bianet/iklim-krizi/215083-nereden-cikti-bu-iklim-aktivistleri | arşivtarihi = 11 Şubat 2020}}</ref>
'''Fifth Assessment report'''
* {{cite book|url=http://www.climatechange2013.org/images/report/WG1AR5_ALL_FINAL.pdf <!-- Same file, new url per IPCC. -->|title=Climate Change 2013: The Physical Science Basis|display-editors=4|place=Cambridge, UK & New York|publisher=[[Cambridge University Press]]|ref={{harvid|IPCC AR5 WG1|2013}}<!-- ipcc:20200215 -->|series=Contribution of Working Group I to the [[IPCC Fifth Assessment Report|Fifth Assessment Report]] of the Intergovernmental Panel on Climate Change|year=2013|isbn=978-1-107-05799-9 <!-- ISBN in printed source is incorrect. -->|editor2-first=D.|editor3-first=G.-K.|editor4-first=M.|editor5-first=S. K.|editor6-first=J.|editor7-first=A.|editor8-first=Y.|editor9-first=V.|editor2-last=Qin|editor3-last=Plattner|editor4-last=Tignor|editor5-last=Allen|editor6-last=Boschung|editor7-last=Nauels|editor8-last=Xia|editor9-last=Bex|author=IPCC|author-link=IPCC|editor1-first=T. F.|editor1-last=Stocker|editor10-first=P. M.|editor10-last=Midgley}}. [https://www.ipcc.ch/report/ar5/wg1/ AR5 Climate Change 2013: The Physical Science Basis — IPCC]
** {{cite book|title={{Harvnb|IPCC AR5 WG1|2013}}|chapter=Summary for Policymakers|chapter-url=https://ipcc.ch/pdf/assessment-report/ar5/wg1/WG1AR5_SPM_FINAL.pdf|ref={{harvid|IPCC AR5 WG1 Summary for Policymakers|2013}}|year=2013|author=IPCC|author-link=IPCC}}
** {{cite book|title={{Harvnb|IPCC AR5 WG1|2013}}|chapter=Chapter 2: Observations: Atmosphere and Surface|chapter-url=https://www.ipcc.ch/site/assets/uploads/2017/09/WG1AR5_Chapter02_FINAL.pdf|display-authors=4|pages=159–254|ref={{harvid|IPCC AR5 WG1 Ch2|2013}}|year=2013|first1=D. L.|last1=Hartmann|first2=A. M. G.|last2=Klein Tank|first3=M.|last3=Rusticucci|first4=L. V.|last4=Alexander|first5=S.|last5=Brönnimann|first6=Y.|last6=Charabi|first7=F. J.|last7=Dentener|first8=E. J.|last8=Dlugokencky|first9=D. R.|last9=Easterling|first10=A.|last10=Kaplan|first11=B. J.|last11=Soden|first12=P. W.|last12=Thorne|first13=M.|last13=Wild|first14=P. M.|last14=Zhai}}
** {{cite book|title={{Harvnb|IPCC AR5 WG1|2013}}|chapter=Chapter 3: Observations: Ocean|chapter-url=https://www.ipcc.ch/site/assets/uploads/2018/02/WG1AR5_Chapter03_FINAL.pdf|display-authors=4|pages=255–315|ref={{harvid|IPCC AR5 WG1 Ch3|2013}}|year=2013|first1=M.|last1=Rhein|first2=S. R.|last2=Rintoul|first3=S.|last3=Aoki|first4=E.|last4=Campos|first5=D.|last5=Chambers|first6=R. A.|last6=Feely|first7=S.|last7=Gulev|first8=G. C.|last8=Johnson|first9=S. A.|last9=Josey|first10=A.|last10=Kostianoy|first11=C.|last11=Mauritzen|first12=D.|last12=Roemmich|first13=L. D.|last13=Talley|first14=F.|last14=Wang}}
** {{cite book|title={{Harvnb|IPCC AR5 WG1|2013}}|chapter=Chapter 5: Information from Paleoclimate Archives|chapter-url=https://www.ipcc.ch/site/assets/uploads/2018/02/WG1AR5_Chapter05_FINAL.pdf|display-authors=4|pages=383–464|ref={{harvid|IPCC AR5 WG1 Ch5|2013}}|year=2013|first1=V.|last1=Masson-Delmotte|first2=M.|last2=Schulz|first3=A.|last3=Abe-Ouchi|first4=J.|last4=Beer|first5=A.|last5=Ganopolski|first6=J. F.|last6=González Rouco|first7=E.|last7=Jansen|first8=K.|last8=Lambeck|first9=J.|last9=Luterbacher|first10=T.|last10=Naish|first11=T.|last11=Osborn|first12=B.|last12=Otto-Bliesner|first13=T.|last13=Quinn|first14=R.|last14=Ramesh|first15=M.|last15=Rojas|first16=X.|last16=Shao|first17=A.|last17=Timmermann}}
** {{cite book|title={{Harvnb|IPCC AR5 WG1|2013}}|chapter=Chapter 10: Detection and Attribution of Climate Change: from Global to Regional|chapter-url=https://www.ipcc.ch/site/assets/uploads/2018/02/WG1AR5_Chapter10_FINAL.pdf|display-authors=4|pages=867–952|ref={{harvid|IPCC AR5 WG1 Ch10|2013}}|year=2013|first1=N. L.|last1=Bindoff|first2=P. A.|last2=Stott|first3=K. M.|last3=AchutaRao|first4=M. R.|last4=Allen|first5=N.|last5=Gillett|first6=D.|last6=Gutzler|first7=K.|last7=Hansingo|first8=G.|last8=Hegerl|first9=Y.|last9=Hu|first10=S.|last10=Jain|first11=I. I.|last11=Mokhov|first12=J.|last12=Overland|first13=J.|last13=Perlwitz|first14=R.|last14=Sebbari|first15=X.|last15=Zhang}}
** {{cite book|title={{Harvnb|IPCC AR5 WG1|2013}}|chapter=Chapter 12: Long-term Climate Change: Projections, Commitments and Irreversibility|chapter-url=https://archive.ipcc.ch/pdf/assessment-report/ar5/wg1/WG1AR5_Chapter12_FINAL.pdf|display-authors=4|pages=1029–1136|ref={{harvid|IPCC AR5 WG1 Ch12|2013}}|year=2013|first1=M.|last1=Collins|first2=R.|last2=Knutti|first3=J. M.|last3=Arblaster|first4=J.-L.|last4=Dufresne|first5=T.|last5=Fichefet|first6=P.|last6=Friedlingstein|first7=X.|last7=Gao|first8=W. J.|last8=Gutowski|first9=T.|last9=Johns|first10=G.|last10=Krinner|first11=M.|last11=Shongwe|first12=C.|last12=Tebaldi|first13=A. J.|last13=Weaver|first14=M.|last14=Wehner}}


<!----------------AR5 Working Group II Report -->
===İklim Adaleti===
{{anchor|{{harvid|IPCC AR5 WG2|2014}}}} <!-- For the entire AR5 WG2 report -->

* {{cite book|url=<!-- ** I haven't added AR5 urls yet as I have not determined which is best. -JJ -->|title=Climate Change 2014: Impacts, Adaptation, and Vulnerability. Part A: Global and Sectoral Aspects|display-editors=4|publisher=[[Cambridge University Press]]|ref={{harvid|IPCC AR5 WG2 A|2014}}|series=Contribution of Working Group II to the [[IPCC Fifth Assessment Report|Fifth Assessment Report]] of the Intergovernmental Panel on Climate Change|year=2014|isbn=978-1-107-05807-1|author=IPCC|author-link=IPCC|editor-first1=C. B.|editor-last1=Field|editor-first2=V. R.|editor-last2=Barros|editor-first3=D. J.|editor-last3=Dokken|editor-first4=K. J.|editor-last4=Mach|editor-first5=M. D.|editor-last5=Mastrandrea|editor-first6=T. E.|editor-last6=Bilir|editor-first7=M.|editor-last7=Chatterjee|editor-first8=K. L.|editor-last8=Ebi|editor-first9=Y. O.|editor-last9=Estrada|editor-first10=R. C.|editor-last10=Genova|editor-first11=B.|editor-last11=Girma|editor-first12=E. S.|editor-last12=Kissel|editor-first13=A. N.|editor-last13=Levy|editor-first14=S.|editor-last14=MacCracken|editor-first15=P. R.|editor-last15=Mastrandrea|editor-first16=L. L.|editor-last16=White}}. Chapters 1–20, SPM, and Technical Summary.
İklim adaleti kısaca, bilimsellikten uzak ülke iktidarlarının yanlış politikaları sebebiyle, iklim değişikliğinin yaşanmasında en az sorumluluğa sahip olan ülkelerin, iklim değişikliğinin sonuçlarından ilk ve en fazla etkilenecekler olması şeklinde tezahür eden temel bir adaletsizliği dile getirmek için kullanılmaktır.<ref>{{Dergi kaynağı|url=https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/627093|başlık=Paris Anlaşmasını İklim Adaleti Perspektifinden Değerlendirmek|erişimtarihi=5 Haziran 2021|tarih=2017|yayıncı=www.uidergisi.com.tr|arşivurl=https://web.archive.org/web/20210605141450/https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/627093|arşivtarihi=5 Haziran 2021|ölüurl=hayır}}</ref>
** {{cite book|title={{Harvnb|IPCC AR5 WG2 A|2014}}|chapter=Chapter 3: Freshwater Resources|chapter-url=https://archive.ipcc.ch/pdf/assessment-report/ar5/wg2/WGIIAR5-Chap3_FINAL.pdf|display-authors=4|pages=229–269|ref={{harvid|IPCC AR5 WG2 Ch3|2014}}|year=2014|first1=B. E.|last1=Jiménez Cisneros|first2=T.|last2=Oki|first3=N. W.|last3=Arnell|first4=G.|last4=Benito|first5=J. G.|last5=Cogley|first6=P.|last6=Döll|first7=T.|last7=Jiang|first8=S. S.|last8=Mwakalila}}

** {{cite book|title={{Harvnb|IPCC AR5 WG2 A|2014}}|chapter=Chapter 7: Food Security and Food Production Systems|chapter-url=https://archive.ipcc.ch/pdf/assessment-report/ar5/wg2/WGIIAR5-Chap7_FINAL.pdf|display-authors=4|pages=485–533|ref={{harvid|IPCC AR5 WG2 Ch7|2014}}|year=2014|first1=J. R.|last1=Porter|first2=L.|last2=Xie|first3=A. J.|last3=Challinor|first4=K.|last4=Cochrane|first5=S. M.|last5=Howden|first6=M. M.|last6=Iqbal|first7=D. B.|last7=Lobell|first8=M. I.|last8=Travasso}}
===İklim Mülteciliği===
** {{cite book|title=In {{harvnb|IPCC AR5 WG2 A|2014}}|chapter=Chapter 11: Human Health: Impacts, Adaptation, and Co-Benefits|chapter-url=https://www.ipcc.ch/site/assets/uploads/2018/02/WGIIAR5-Chap11_FINAL.pdf|display-authors=4|pages=709–754|ref={{harvid|IPCC AR5 WG2 Ch11|2014}}|year=2014|first1=K. R.|last1=Smith|first2=A.|last2=Woodward|first3=D.|last3=Campbell-Lendrum|first4=D. D.|last4=Chadee|first5=Y.|last5=Honda|first6=Q.|last6=Lui|first7=J. M.|last7=Olwoch|first8=B.|last8=Revich|first9=R.|last9=Sauerborn}}

** {{cite book|title={{Harvnb|IPCC AR5 WG2 A|2014}}|chapter=Chapter 13: Livelihoods and Poverty|chapter-url=https://archive.ipcc.ch/pdf/assessment-report/ar5/wg2/WGIIAR5-Chap13_FINAL.pdf|display-authors=4|pages=793–832|ref={{harvid|IPCC AR5 WG2 Ch13|2014}}|year=2014|first1=L.|last1=Olsson|first2=M.|last2=Opondo|first3=P.|last3=Tschakert|first4=A.|last4=Agrawal|first5=S. H.|last5=Eriksen|first6=S.|last6=Ma|first7=L. N.|last7=Perch|first8=S. A.|last8=Zakieldeen}}
Geçmişten beri insanların yaşam alanını terk etme süreci ekonomik, sosyal, siyasal, kültürel birçok sebebe bağlı olmuştur. Çevre sorunları da bu meselelerden en yıkıcı olanıdır. Postmodernizm, modernizm ve fordist kapitalist üretim biçimlerinin hayat bulmasından bu yana doğayı meta olarak kullanmak kaynakların tükenmesine, mevsimlerin değişmesine yol açmıştır. Ve bu değişim insanları bir yerden farklı bir bölgeye göç etmeye zorlamıştır. Küresel ölçekte çevre sorunları sebebiyle meydana gelen yer değiştirmeler ise 1980’li yıllardan beri tartışılagelmektedir. İnsan faaliyetleri sonucunda meydana gelen küresel ölçekli sorunlardan biri iklim değişikliğidir. Küresel iklim değişikliği yaşam koşullarına doğrudan etki edebilme potansiyeline sahip olduğundan ötürü, doğrudan veya dolaylı yoldan meydana gelen göçler geleneksel mülteci yaklaşımından farklı olarak iklim mültecileri meselesini ortaya çıkarmıştır.<ref>{{Akademik dergi kaynağı|url=https://dergipark.org.tr/tr/pub/assam/578164|başlık=KÜRESEL İKLİM DEĞİŞİKLİĞİ, İKLİM MÜLTECİLERİ VE GÜVENLİK|tarih=23 Eylül 2019|dil=Türkçe|sayfalar=255-270|çalışma=ASSAM Uluslararası Hakemli Dergi|ad=Fırat Harun|soyadı=Yilmaz|issn=2148-5879|ad2=Mücahit|soyadı2=Navruz}}{{Ölü bağlantı|date=Aralık 2022 }}</ref>
** {{cite book|title={{Harvnb|IPCC AR5 WG2 A|2014}}|chapter=Chapter 18: Detection and Attribution of Observed Impacts|chapter-url=https://archive.ipcc.ch/pdf/assessment-report/ar5/wg2/WGIIAR5-Chap18_FINAL.pdf|display-authors=4|pages=979–1037|ref={{harvid|IPCC AR5 WG2 Ch18|2014}}|year=2014|first1=W.|last1=Cramer|first2=G. W.|last2=Yohe|first3=M.|last3=Auffhammer|first4=C.|last4=Huggel|first5=U.|last5=Molau|first6=M. A. F.|last6=da Silva Dias|first7=A.|last7=Solow|first8=D. A.|last8=Stone|first9=L.|last9=Tibig}}

** {{cite book|title={{Harvnb|IPCC AR5 WG2 A|2014}}|chapter=Chapter 19: Emergent Risks and Key Vulnerabilities|chapter-url=https://archive.ipcc.ch/pdf/assessment-report/ar5/wg2/WGIIAR5-Chap19_FINAL.pdf|display-authors=4|pages=1039–1099|ref={{harvid|IPCC AR5 WG2 Ch19|2014}}|year=2014|first1=M.|last1=Oppenheimer|first2=M.|last2=Campos|first3=R.|last3=Warren|first4=J.|last4=Birkmann|first5=G.|last5=Luber|first6=B.|last6=O'Neill|first7=K.|last7=Takahashi}}
== İklim Değişikliğini Hafifletme ==
* {{cite book|url=https://www.ipcc.ch/site/assets/uploads/2018/02/WGIIAR5-PartB_FINAL.pdf|title=Climate Change 2014: Impacts, Adaptation, and Vulnerability. Part B: Regional Aspects|display-editors=4|place=Cambridge, UK & New York|publisher=[[Cambridge University Press]]|ref={{harvid|IPCC AR5 WG2 B|2014}}|series=Contribution of Working Group II to the [[IPCC Fifth Assessment Report|Fifth Assessment Report]] of the Intergovernmental Panel on Climate Change|year=2014|isbn=978-1-107-05816-3|author=IPCC|author-link=IPCC|editor-first1=V. R.|editor-last1=Barros|editor-first2=C. B.|editor-last2=Field|editor-first3=D. J.|editor-last3=Dokken|editor-first4=K. J.|editor-last4=Mach|editor-first5=M. D.|editor-last5=Mastrandrea|editor-first6=T. E.|editor-last6=Bilir|editor-first7=M.|editor-last7=Chatterjee|editor-first8=K. L.|editor-last8=Ebi|editor-first9=Y. O.|editor-last9=Estrada|editor-first10=R. C.|editor-last10=Genova|editor-first11=B.|editor-last11=Girma|editor-first12=E. S.|editor-last12=Kissel|editor-first13=A. N.|editor-last13=Levy|editor-first14=S.|editor-last14=MacCracken|editor-first15=P. R.|editor-last15=Mastrandrea|editor-first16=L.L|editor-last16=White}}. Chapters 21–30, Annexes, and Index.
{{Ana|İklim değişikliğini hafifletme}}
** {{cite book|title={{Harvnb|IPCC AR5 WG2 B|2014}}|chapter=Chapter 28: Polar Regions|chapter-url=https://archive.ipcc.ch/pdf/assessment-report/ar5/wg2/WGIIAR5-Chap28_FINAL.pdf|display-authors=4|pages=1567–1612|ref={{harvid|IPCC AR5 WG2 Ch28|2014}}|year=2014|first1=J. N.|last1=Larsen|first2=O. A.|last2=Anisimov|first3=A.|last3=Constable|first4=A. B.|last4=Hollowed|first5=N.|last5=Maynard|first6=P.|last6=Prestrud|first7=T. D.|last7=Prowse|first8=J. M. R.|last8=Stone}}
[[Paris Anlaşması]] hedeflerine ulaşabilmek için yeryüzündeki her bireyin, bir tondan daha az karbondioksit salımına neden olması gerekiyor.<ref>{{Web kaynağı | başlık = İklim korumada en önemli beş adım | url = https://www.dw.com/tr/iklim-korumada-en-%C3%B6nemli-be%C5%9F-ad%C4%B1m/a-47534308-0 | yayıncı = Deutsche Welle Türkçe | erişimtarihi = 23 Temmuz 2019 | arşivurl = https://web.archive.org/web/20190723075905/https://www.dw.com/tr/iklim-korumada-en-%C3%B6nemli-be%C5%9F-ad%C4%B1m/a-47534308-0 | arşivtarihi = 23 Temmuz 2019 | ölüurl = hayır }}</ref>

2015 sonunda Paris’te düzenlenen 21. Taraflar Toplantısı’nda 180 ülke [[Kyoto Protokolü]] sonrası yürürlüğe geçecek [[Paris Anlaşması]]’nı imzaladı.<ref name=Armd>{{Web kaynağı | başlık = İklim müzakerelerinin kayıp ülkesi Türkiye | url = http://www.anadoluverumelimedya.com/2016/09/16/iklim-muzakerelerinin-kayip-ulkesi-turkiye/ | yayıncı = anadoluverumelimedya.com | arşivurl = https://web.archive.org/web/20160924020956/http://www.anadoluverumelimedya.com/2016/09/16/iklim-muzakerelerinin-kayip-ulkesi-turkiye/ | arşivtarihi = 24 Eylül 2016 | erişimtarihi = 23 Eylül 2016 | ölüurl = hayır }}</ref>

Dünya ısınması hafifletme daha az sera gazlar atmosfere salama ve sera gazlar atmosferden emesi demek. Birçok şey gerekir. En önemli şeyler arısında hükümetler için fosıl yakıtı subvensiyonları bırakmalı, kömür yakan termik santralleri kapatmalı ve doğal gaz yakan termik santralleri daha az kullanmalıdır.

=== İklim Değişikliği ve Hükûmetin Görevleri ===
* [[Paris Anlaşması]]nı onaylanmalı<ref>{{Web kaynağı | url = https://www.milliyet.com.tr/yazarlar/didem-ozel-tumer/turkiye-paris-anlasmasini-onaylamaya-hazir-mi-6479326 | başlık = Türkiye Paris Anlaşması’nı onaylamaya hazır mı? | erişimtarihi = 31 Mayıs 2021 | dil = Türkçe | çalışma = Milliyet | arşivurl = https://web.archive.org/web/20210412045647/https://www.milliyet.com.tr/yazarlar/didem-ozel-tumer/turkiye-paris-anlasmasini-onaylamaya-hazir-mi-6479326 | arşivtarihi = 12 Nisan 2021}}</ref>
* Fosil yakıtlara yardım ödeneği verilmemeli<ref>{{Web kaynağı | url = http://www.sanayicidergisi.com.tr/soylesi/fosil-yakitlarin-subvansiyonu-bitmeli-h1782.html | başlık = ‘Fosil yakıtların sübvansiyonu bitmeli’ | erişimtarihi = 31 Mayıs 2021 | dil = | çalışma = GLOBAL SANAYİCİ | ad = | soyadı = | arşivurl = https://web.archive.org/web/20210602213723/http://www.sanayicidergisi.com.tr/soylesi/fosil-yakitlarin-subvansiyonu-bitmeli-h1782.html | arşivtarihi = 2 Haziran 2021}}</ref>
* Karbon vergisi yasası çıkarılmalı<ref>{{Web kaynağı | başlık = Karbon Vergilendirmesi | url = http://edam.org.tr/tr/File?id=3193 | yayıncı = EDAM | arşivurl = https://web.archive.org/web/20161029044438/http://edam.org.tr/tr/File?id=3193 | arşivtarihi = 29 Ekim 2016 | erişimtarihi = 8 Şubat 2017 | ölüurl = evet }}</ref>
* Termik santrallere kısıtlama getirilmeli<ref name="HBSD2017">{{kitap kaynağı |başlık=KÖMÜR ATLASI |yayıncı=Heinrich Böll Stiftung Derneği |url=https://tr.boell.org/sites/default/files/komur_atlasi.pdf |erişimtarihi=30 Mayıs 2017 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20170708063334/https://tr.boell.org/sites/default/files/komur_atlasi.pdf |arşivtarihi=8 Temmuz 2017 |ölüurl=hayır}}</ref>
* Kıyı ekosistemleri ve ormanları koruma ve ağaçlar dikilmeli. (Bu yöntemle de ton başına 20 dolar ya da daha az bir maliyetle karbon azaltılabilir.)<ref>{{haber kaynağı |başlık=İklim değişikliği: Atmosferi karbondioksitten temizlemek için 5 ucuz yol |url=https://www.bbc.com/turkce/haberler-dunya-45991765 |yayıncı=[[BBC]] |tarih=29 Ekim 2018 |erişimtarihi=22 Temmuz 2019 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20190722152826/https://www.bbc.com/turkce/haberler-dunya-45991765 |arşivtarihi=22 Temmuz 2019 |ölüurl=hayır}}</ref>

=== İklim Mühendisliği ===
{{Ana|Jeomühendislik}}
{{Ayrıca bakınız|Karbondioksit giderme}}
İklim Mühendisliği (jeomühendislik) doğal afetlerin vereceği zararların önüne geçmek, küresel ısınma ile ortaya çıkabilecek etkileri azaltmak amacıyla, temel bilimler ve mühendislik disiplinlerinin birlikte uygulandığı yeni bir mühendislik alanıdır. NASA<ref>{{harvnb|Lane|Caldeira|2007}}.</ref> ve [[Royal Society]].<ref>
{{harvnb|The Royal Society, 28 August|2009}}.</ref> gibi birçok kurum tarafından küresel ısınmaya karşı önlem olarak araştırılmaktadır. Birçok plan önerilmesine rağmen, teknikler genellikle radyasyon yönetimi ve karbondioksit seviyesini azaltma olarak iki grupta incelenmiştir. 2014 yılında yapılan bir araştırma, en yaygın iklim mühendisliği metotlarını incelemiştir ve tamamen etkisiz oldukları veya potansiyel olarak şiddetli yan etkileri olduğu sonucuna varmıştır. Ve hızlı küresel ısınmaya sebep olmadan durdurulamaz.<ref>{{harvnb|Keller|Feng|Oschlies|2014|p=}}: "We find that even when applied continuously and at scales as large as currently deemed possible, all methods are, individually, either relatively ineffective with limited (<8%) warming reductions, or they have potentially severe side effects and cannot be stopped without causing rapid climate change."
</ref>

=== İklim Değişikliği ve Gündelik Yaşam Pratikleri ===
[[Havacılık]] ve [[ziraat]] için [[sera gazı]] teknik şekli azaltmaya çok zor. O yüzden gelecekte sera gazı salımını kontrol edecek onların için kişisel değişikler daha önemli olabilir. Örneğin:

* Daha az uçak kullanılabilir.<ref name=BBCbireysel>{{haber kaynağı |başlık=İklim değişikliğiyle mücadele için bireysel olarak neler yapılabilir? |url=https://www.bbc.com/turkce/haberler-dunya-48416288 |yayıncı=[[BBC]] |tarih=26 Mayıs 2019 |erişimtarihi=27 Mayıs 2019 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20190527063927/https://www.bbc.com/turkce/haberler-dunya-48416288 |arşivtarihi=27 Mayıs 2019 |ölüurl=hayır }}</ref>
* Fosil yakıtlar yerine yenilebilir enerji kaynaklarının kullanımı arttırılabilir.<ref>{{Web kaynağı | başlık = Prof. Kumbur'dan soba ve kalorifer uyarısı | url = http://www.hurriyet.com.tr/prof-kumburdan-soba-ve-kalorifer-uyarisi-40287103 | yayıncı = Hürriyet | arşivurl = https://web.archive.org/web/20170415200715/http://www.hurriyet.com.tr/prof-kumburdan-soba-ve-kalorifer-uyarisi-40287103 | arşivtarihi = 15 Nisan 2017 | erişimtarihi = 14 Nisan 2017 | ölüurl = hayır }}</ref>
* Daha az [[et]], çiftlik balığı, [[süt]], [[peynir]] ve [[tereyağı]] gibi hayvansal ürünler tüketilebilir.<ref name="BBC1">{{Web kaynağı|url=https://www.bbc.com/turkce/haberler-dunya-48416288|başlık=İklim değişikliğiyle mücadele için bireysel olarak neler yapılabilir?|erişimtarihi=26 Mayıs 2019|arşivtarihi=27 Mayıs 2019|arşivurl=https://web.archive.org/web/20190527063927/https://www.bbc.com/turkce/haberler-dunya-48416288|ölüurl=hayır|yayıncı=[[BBC]]}}</ref>
* Daha çok yerli üretim gıdalar tüketilebilir ve gıda atıklarını azaltılabilir.<ref name=BBC1/>
* Konutların daha az ısınma enerjisi harcaması için izolasyona dikkat edilebilir.<ref>{{Web kaynağı | başlık = Enerji tasarrufu için yapabileceğiniz 7 şey! | url = https://www.homify.com.tr/yeni_fikirler/3070504/enerji-tasarrufu-icin-yapabileceginiz-7-sey | arşivurl = https://web.archive.org/web/20170422172321/https://www.homify.com.tr/yeni_fikirler/3070504/enerji-tasarrufu-icin-yapabileceginiz-7-sey | arşivtarihi = 22 Nisan 2017 | erişimtarihi = 22 Nisan 2017 | ölüurl = hayır }}</ref>
* Yürünebilir mesafelerde yürüyebilir, [[bisiklet]]i gündelik kısa mesafeli ulaşım aracı olarak kullanabilir ve toplu taşıma araçları daha çok tercih edilebilir.<ref name=BBCbireysel/> (Benzinli araba kullanılmayan her kilometre için 170&nbsp;g - 200&nbsp;g [[karbondioksit]] tasarruf edilecektir)<ref name="STB">{{Web kaynağı | başlık = Kara Ulaşım Araçlarının Karbondioksit (CO 2 ) Emisyonlarına Eko-Verimlilik Yaklaşımı | url = https://anahtar.sanayi.gov.tr/tr/news/kara-ulasim-araclarinin-karbondioksit-co-2-emisyonlarina-eko-verimlilik-yaklasimi/165 | yayıncı = [[Türkiye Cumhuriyeti Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı]] | erişimtarihi = 13 Temmuz 2019 | arşivurl = https://web.archive.org/web/20190713112320/https://anahtar.sanayi.gov.tr/tr/news/kara-ulasim-araclarinin-karbondioksit-co-2-emisyonlarina-eko-verimlilik-yaklasimi/165 | arşivtarihi = 13 Temmuz 2019 | ölüurl =evet}}</ref>
* Pandemi sürecinde alıştığımız gibi, sık sık iş için seyahat etmek yerine, video konferansla toplantı veya iletişim sağlanabilir.<ref name="BBC1" />
* Daha az sıcak su kullanarak ısı enerjisi kaybı azaltılabilir.<ref>{{Web kaynağı | başlık = The Best Way to Boil Water | url = https://alumni.stanford.edu/get/page/magazine/article/?article_id=29243 | yayıncı = Stanford Alumni Magazine | arşivurl = https://web.archive.org/web/20170415201202/https://alumni.stanford.edu/get/page/magazine/article/?article_id=29243 | arşivtarihi = 15 Nisan 2017 | erişimtarihi = 14 Nisan 2017 | ölüurl = hayır }}</ref>
* Her tüketim ürününde düşük karbon talebinde bulunarak bilinçli tüketici olma adımları atılabilir..<ref name="BBC1" />
* Standart [[ampul]]ü, [[LED]] ampulü ile değiştirerek, yılda 75&nbsp;kg karbondioksit tasarrufu sağlanabilir.
* Özellikle ısınmada [[güneş enerjisi]] ile çalışan sistemleri kullanılabilir.<ref>{{Web kaynağı | başlık = Enerjideki gelişim sayesinde küresel ısınma yavaşladı | url = http://enerjienstitusu.com/2017/02/16/enerjideki-gelisim-sayesinde-kuresel-isinma-yavasladi/ | yayıncı = Enerji Enstitüsü | arşivurl = https://web.archive.org/web/20170416044157/http://enerjienstitusu.com/2017/02/16/enerjideki-gelisim-sayesinde-kuresel-isinma-yavasladi/ | arşivtarihi = 16 Nisan 2017 | erişimtarihi = 14 Nisan 2017 | ölüurl = evet }}</ref>
* Yıkanan çamaşırları kurutma makinesine atmak yerine çamaşır ipinde kurutulabilir.<ref name=BBC1/>

== Adaptasyon ==
[[Hükümetlerarası İklim Değişikliği Paneli|HİDP (IPCC)]]'nin sera gazı salınımının izleyebileceği seyirlere bağlı olarak geliştirdiği küresel İklim Değişikliği'in olası etkilerine yönelik bilimsel öngörü yapmayı amaçlayan çeşitli senaryoları vardır. 70 ülkeden 300'e yakın bilim adamının titiz çalışmalarıyla hazırlanan HİDP (IPCC) ''İklim Değişikliği 2014: Etkiler, Uyum ve Kırılganlık Raporu'''na göre iklim değişikliğinin etkileri çok belirgin olarak ortada durmaktadır. Sel baskınları, tayfunlar, denizin yükselmesi gibi olaylara bağlı olarak insanların ölmesi, yaralanması, göç etmek zorunda kalmaları, karasal ve tatlı su ekosistemlerinin yıkımı büyük bir olasılık dahilde görülmektedir.<ref name="IPCC-CC2014IAV">{{Web kaynağı | başlık = İklim Değişikliği 2014: Etkiler, Uyum ve Kırılganlık Raporu | url = http://www.tema.org.tr/web_14966-2_1/entitialfocus.aspx?primary_id=1272&target=categorial1&type=2&detail=single | website = Tema Vakfı | yayıncı = IPCC | arşivurl = https://web.archive.org/web/20150415012210/http://www.tema.org.tr/web_14966-2_1/entitialfocus.aspx?primary_id=1272&target=categorial1&type=2&detail=single | arşivtarihi = 15 Nisan 2015 | erişimtarihi = 19 Aralık 2017 | ölüurl = hayır }}</ref>

HİDP'nin (IPCC) 2021'de yayınlanan 6. raporunda yaşanan değişikliklerinin daha önce eşinin görülmediği, bazılarının hâlâ devam ettiği ve deniz seviyesinin yükselmesi gibi durumların ise "geri döndürülemez" olduğu belirtilmiştir. Ancak uzmanlar hâlâ zaman olduğunu da söylemektedir. Eğer karbondioksit ve sera gazlarında hızlı ve büyük, sert düşüşler sağlanmasıyla bu etkilerin 20 ila 30 yıl içinde dengelenebileceği öngörülmektedir.<ref>{{Web kaynağı | url = https://turkiye.un.org/tr/139350-hukumetlerarasi-iklim-degisikligi-paneli-kuresel-isinma-insan-kaynakli-ve-daha-once | başlık = Hükümetlerarası İklim Değişikliği Paneli: Küresel ısınma insan kaynaklı ve daha önce görülmemiş bir seviyede | erişimtarihi = 17 Temmuz 2022 | dil = Türkçe | çalışma = Türkiye'de Birleşmiş Milletler | arşivurl = https://web.archive.org/web/20220717195708/https://turkiye.un.org/tr/139350-hukumetlerarasi-iklim-degisikligi-paneli-kuresel-isinma-insan-kaynakli-ve-daha-once | arşivtarihi = 17 Temmuz 2022}}</ref>

== Ayrıca bakınız ==
* [[Karbon ayak izi]]
* [[Türkiye’den sera gazı emisyonları]]
* [[Hükümetlerarası İklim Değişikliği Paneli]]
* [[Kyoto Protokolü]]
* [[Enerji dönüşümü]]
* [[Ülkelere göre sıcaklık ortalaması listesi]]
*[[Geri dönüşüm]]

== Notlar ==
<references group="not"/>
== Dış bağlantılar ==
* [https://www.mgm.gov.tr/iklim/iklim-degisikligi.aspx Meteoroloji Genel Müdürlüğü]{{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20190713092009/https://www.mgm.gov.tr/iklim/iklim-degisikligi.aspx |tarih=13 Temmuz 2019 }}
* [http://www.ipcc.ch HİDP (IPCC) Resmi sitesi (İngilizce)]{{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20170915050210/http://www.ipcc.ch/ |tarih=15 Eylül 2017 }}
* [http://www.bbc.co.uk/news/resources/idt-9941978d-f008-460d-9112-42ad9dad6321 İklim değişikliği nedir?] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20161009134640/http://www.bbc.co.uk/news/resources/idt-9941978d-f008-460d-9112-42ad9dad6321 |tarih=9 Ekim 2016 }}
* [http://www.cevreonline.com/kuresel_isinma.htm Çevreonline - Çevre Bilgi Portalı Küresel Isınma Bölümü ]{{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20100901165334/http://www.cevreonline.com/kuresel_isinma.htm |tarih=1 Eylül 2010 }}
* [http://www.hurriyet.com.tr/pazar/10613487_p.asp Çizgi Romanda Küresel Isınma] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20090927123733/http://www.hurriyet.com.tr/pazar/10613487_p.asp |tarih=27 Eylül 2009 }}
* [http://www.wwf.org.tr/iklim-degisikligi/ Doğal Hayatı Koruma Vakfı Türkiye]{{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20070421024023/http://www.wwf.org.tr/iklim-degisikligi/ |tarih=21 Nisan 2007 }}
* [https://www.greenpeace.org/turkey/tag/iklim-degisikligi/ Greenpeace Küresel Isınma Bölümü] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20200714153054/https://www.greenpeace.org/turkey/tag/iklim-degisikligi/ |tarih=14 Temmuz 2020 }}
* [http://www.dogadernegi.org/kuresel-isinma.aspx Küresel ısınma]{{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20130405103656/http://www.dogadernegi.org/kuresel-isinma.aspx |tarih=5 Nisan 2013 }}
* [http://www.ntvmsnbc.com/news/KURESEL_front.asp NTVMSNBC Küresel Isınma Dosyası] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20090105025111/http://www.ntvmsnbc.com/news/kuresel_front.asp |tarih=5 Ocak 2009 }}
* [http://www.tema.org.tr/CevreKutuphanesi/KureselIsinma/KureselIsinma.htm TEMA Vakfı Küresel Isınma]{{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20070516204936/http://www.tema.org.tr/CevreKutuphanesi/KureselIsinma/KureselIsinma.htm |tarih=16 Mayıs 2007 }}
* [https://cevreonline.com/iklim-degisikligi/ Çevreonline - Çevre Bilgi Portalı Küresel Isınma Bölümü ] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20200716180312/https://cevreonline.com/iklim-degisikligi/ |tarih=16 Temmuz 2020 }}
* [http://www.hurriyet.com.tr/pazar/10613487_p.asp Çizgi Romanda Küresel Isınma] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20090927123733/http://www.hurriyet.com.tr/pazar/10613487_p.asp |tarih=27 Eylül 2009 }}
* [https://web.archive.org/web/20070421024023/http://www.wwf.org.tr/iklim-degisikligi/ Doğal Hayatı Koruma Vakfı Türkiye]
* [https://www.greenpeace.org/turkey/kesfet/iklim-krizi/ Greenpeace İklim Krizi] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20200714153109/https://www.greenpeace.org/turkey/kesfet/iklim-krizi/ |tarih=14 Temmuz 2020 }}
* [http://www.ntvmsnbc.com/news/KURESEL_front.asp NTVMSNBC Küresel Isınma Dosyası] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20090105025111/http://www.ntvmsnbc.com/news/kuresel_front.asp |tarih=5 Ocak 2009 }}
* [http://www.tema.org.tr/web_14966-2_1/neuralnetwork.aspx?type=69 TEMA Vakfı Küresel Isınma] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20200709113429/http://tema.org.tr/web_14966-2_1/neuralnetwork.aspx?type=69 |tarih=9 Temmuz 2020 }}
== Konuyla ilgili yayınlar ==

=== Hükümetlerarası İklim Değişikliği Paneli Raporları ===
{{Kaynak başı|30em}}

<!-- ========= AR5 ================== -->
'''AR5 Working Group I Report'''
* {{Kitap kaynağı
|kaynak = {{harvid|IPCC AR5 WG1|2013}}
|yazar = IPCC
|yazarbağı = IPCC
|yıl = 2013
|başlık = Climate Change 2013: The Physical Science Basis
|seri = Contribution of Working Group I to the Fifth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change
|editörlerigöster = 4
|editör1-ad = T. F.
|editör1-soyadı = Stocker
|editör2-ad = D.
|editör2-soyadı = Qin
|editör3-ad = G.-K.
|editör3-soyadı = Plattner
|editör4-ad = M.
|editör4-soyadı = Tignor
|editör5-ad = S. K.
|editör5-soyadı = Allen
|editör6-ad = J.
|editör6-soyadı = Boschung
|editör7-ad = A.
|editör7-soyadı = Nauels
|editör8-ad = Y.
|editör8-soyadı = Xia
|editör9-ad = V.
|editör9-soyadı = Bex
|editör10-ad = P. M.
|editör10-soyadı = Midgley
|yayıncı = Cambridge University Press
|yer = Cambridge, United Kingdom and New York, NY, USA
|isbn = 978-1-107-05799-9 <!-- Original ISBN in document is incorrect. -->
|url = https://www.ipcc.ch/report/ar5/wg1/
|erişimtarihi = 1 Ekim 2019
|arşivurl = https://web.archive.org/web/20170202202632/http://www.ipcc.ch/report/ar5/wg1/
|arşivtarihi = 2 Şubat 2017
|ölüurl =evet}} (pb: {{ISBNT|978-1-107-66182-0}}).
** {{Kitap kaynağı |kaynak= {{harvid|IPCC AR5 WG1 Summary for Policymakers|2013}}
|bölüm= Summary for Policymakers
|bölümurl= https://archive.ipcc.ch/pdf/assessment-report/ar5/wg1/WG1AR5_SPM_FINAL.pdf
|yıl= 2013
|yazar= IPCC |yazarbağı= IPCC
|başlık= {{Harvnb|IPCC AR5 WG1|2013}}
}}
** {{Kitap kaynağı |kaynak= {{harvid|IPCC AR5 WG1 Technical Summary|2013}}
|yıl= 2013
|bölüm= Technical Summary
|bölümurl= https://archive.ipcc.ch/pdf/assessment-report/ar5/wg1/WG1AR5_TS_FINAL.pdf
|yazarlarıgöster= 4
|ad1= T. F. |soyadı1= Stocker
|ad2= D. |soyadı2= Qin
|ad3= G.-K. |soyadı3= Plattner
|ad4= L. V. |soyadı4= Alexander
|ad5= S. K. |soyadı5= Allen
|ad6= N. L. |soyadı6= Bindoff
|ad7= F.-M. |soyadı7= Bréon
|ad8= J. A. |soyadı8= Church
|ad9= U. |soyadı9= Cubasch
|ad10= S. |soyadı10= Emori
|ad11= P. |soyadı11= Forster
|ad12= P. |soyadı12= Friedlingstein
|ad13= N. |soyadı13= Gillett
|ad14= J. M. |soyadı14= Gregory
|ad15= D. L. |soyadı15= Hartmann
|ad16= E. |soyadı16= Jansen
|ad17= B. |soyadı17= Kirtman
|ad18= R. |soyadı18= Knutti
|ad19= K. |soyadı19= Krishna Kumar
|ad20= P. |soyadı20= Lemke
|ad21= J. |soyadı21= Marotzke
|ad22= V. |soyadı22= Masson-Delmotte
|ad23= G. A. |soyadı23= Meehl
|ad24= I. I. |soyadı24= Mokhov
|ad25= S. |soyadı25= Piao
|ad26= V. |soyadı26= Ramaswamy
|ad27= D. |soyadı27= Randall
|ad28= M. |soyadı28= Rhein
|ad29= M. |soyadı29= Rojas
|ad30= C. |soyadı30= Sabine
|ad31= D. |soyadı31= Shindell
|ad32= L. D. |soyadı32= Talley
|ad33= D. G. |soyadı33= Vaughan
|ad34= S.-P. |soyadı34= Xie
|başlık= {{Harvnb|IPCC AR5 WG1|2013}}
|sayfalar=33-115}}
** {{Kitap kaynağı | kaynak= {{harvid|IPCC AR5 WG1 Ch2|2013}}
|bölüm= Chapter 2: Observations: Atmosphere and Surface
|bölümurl= https://archive.ipcc.ch/pdf/assessment-report/ar5/wg1/WG1AR5_Chapter02_FINAL.pdf
|yıl= 2013
|yazarlarıgöster= 4
|ad1= D. L. |soyadı1= Hartmann
|ad2= A. M. G. |soyadı2= Klein Tank
|ad3= M. |soyadı3= Rusticucci
|ad4= L. V. |soyadı4= Alexander
|ad5= S. |soyadı5= Brönnimann
|ad6= Y. |soyadı6= Charabi
|ad7= F. J. |soyadı7= Dentener
|ad8= E. J. |soyadı8= Dlugokencky
|ad9= D. R. |soyadı9= Easterling
|ad10= A. |soyadı10= Kaplan
|ad11= B. J. |soyadı11= Soden
|ad12= P. W. |soyadı12= Thorne
|ad13= M. |soyadı13= Wild
|ad14= P. M. |soyadı14= Zhai
|başlık= {{Harvnb|IPCC AR5 WG1|2013}}
|sayfalar=159-254}}
** {{Kitap kaynağı | kaynak= {{harvid|IPCC AR5 WG1 Ch3|2013}}
|bölüm= Chapter 3: Observations: Ocean
|bölümurl= https://archive.ipcc.ch/pdf/assessment-report/ar5/wg1/WG1AR5_Chapter03_FINAL.pdf
|yıl= 2013
|yazarlarıgöster= 4
|ad1= M. |soyadı1= Rhein
|ad2= S. R. |soyadı2= Rintoul
|ad3= S. |soyadı3= Aoki
|ad4= E. |soyadı4= Campos
|ad5= D. |soyadı5= Chambers
|ad6= R. A. |soyadı6= Feely
|ad7= S. |soyadı7= Gulev
|ad8= G. C. |soyadı8= Johnson
|ad9= S. A. |soyadı9= Josey
|ad10= A. |soyadı10= Kostianoy
|ad11= C. |soyadı11= Mauritzen
|ad12= D. |soyadı12= Roemmich
|ad13= L. D. |soyadı13= Talley
|ad14= F. |soyadı14= Wang
|başlık= {{Harvnb|IPCC AR5 WG1|2013}}
|sayfalar=255-315}}
** {{Kitap kaynağı | kaynak= {{harvid|IPCC AR5 WG1 Ch5|2013}}
|bölüm= Chapter 5: Information from Paleoclimate Archives
|bölümurl= https://archive.ipcc.ch/pdf/assessment-report/ar5/wg1/WG1AR5_Chapter05_FINAL.pdf
|yıl= 2013
|yazarlarıgöster= 4
|ad1= V. |soyadı1= Masson-Delmotte
|ad2= M. |soyadı2= Schulz
|ad3= A. |soyadı3= Abe-Ouchi
|ad4= J. |soyadı4= Beer
|ad5= A. |soyadı5= Ganopolski
|ad6= J. F. |soyadı6= González Rouco
|ad7= E. |soyadı7= Jansen
|ad8= K. |soyadı8= Lambeck
|ad9= J. |soyadı9= Luterbacher
|ad10= T. |soyadı10= Naish
|ad11= T. |soyadı11= Osborn
|ad12= B. |soyadı12= Otto-Bliesner
|ad13= T. |soyadı13= Quinn
|ad14= R. |soyadı14= Ramesh
|ad15= M. |soyadı15= Rojas
|ad16= X. |soyadı16= Shao
|ad17= A. |soyadı17= Timmermann
|başlık= {{Harvnb|IPCC AR5 WG1|2013}}
|sayfalar=383-464}}
** {{Kitap kaynağı | kaynak= {{harvid|IPCC AR5 WG1 Ch10|2013}}
|bölüm= Chapter 10: Detection and Attribution of Climate Change: from Global to Regional
|bölümurl= https://archive.ipcc.ch/pdf/assessment-report/ar5/wg1/WG1AR5_Chapter10_FINAL.pdf
|yıl= 2013
|yazarlarıgöster= 4
|ad1= N. L. |soyadı1= Bindoff
|ad2= P. A. |soyadı2= Stott
|ad3= K. M. |soyadı3= AchutaRao
|ad4= M. R. |soyadı4= Allen
|ad5= N. |soyadı5= Gillett
|ad6= D. |soyadı6= Gutzler
|ad7= K. |soyadı7= Hansingo
|ad8= G. |soyadı8= Hegerl
|ad9= Y. |soyadı9= Hu
|ad10= S. |soyadı10= Jain
|ad11= I. I. |soyadı11= Mokhov
|ad12= J. |soyadı12= Overland
|ad13= J. |soyadı13= Perlwitz
|ad14= R. |soyadı14= Sebbari
|ad15= X. |soyadı15= Zhang
|başlık= {{Harvnb|IPCC AR5 WG1|2013}}
|sayfalar=867-952}}
** {{Kitap kaynağı | kaynak= {{harvid|IPCC AR5 WG1 Ch11|2013}}
|bölüm= Chapter 11: Near-term Climate Change: Projections and Predictability
|bölümurl= https://archive.ipcc.ch/pdf/assessment-report/ar5/wg1/WG1AR5_Chapter11_FINAL.pdf
|yıl= 2013
|yazarlarıgöster= 4
|ad1= B. |soyadı1= Kirtman
|ad2= S. |soyadı2= Power
|ad3= J.A. |soyadı3= Adedoyin
|ad4= G.J. |soyadı4= Boer
|ad5= R. |soyadı5= Bojariu
|ad6= I. |soyadı6= Camilloni
|ad7= F.J. |soyadı7= Doblas-Reyes
|ad8= A.M. |soyadı8= Fiore
|ad9= M. |soyadı9= Kimoto
|ad10= G.A. |soyadı10= Meehl
|ad11= M. |soyadı11= Prather
|ad12= A. |soyadı12= Sarr
|ad13= C. |soyadı13= Schär
|ad14= R. |soyadı14= Sutton
|ad15= G.J. |soyadı15= van Oldenborgh
|ad16= G. |soyadı16= Vecchi
|ad17= H.J. |soyadı17= Wang
|başlık= {{Harvnb|IPCC AR5 WG1|2013}}
|sayfalar=953-1028}}
** {{Kitap kaynağı | kaynak= {{harvid|IPCC AR5 WG1 Ch12|2013}}
|bölüm= Chapter 12: Long-term Climate Change: Projections, Commitments and Irreversibility
|bölümurl= https://archive.ipcc.ch/pdf/assessment-report/ar5/wg1/WG1AR5_Chapter12_FINAL.pdf
|yıl= 2013
|yazarlarıgöster= 4
|ad1= M. |soyadı1= Collins
|ad2= R. |soyadı2= Knutti
|ad3= J. M. |soyadı3= Arblaster
|ad4= J.-L. |soyadı4= Dufresne
|ad5= T. |soyadı5= Fichefet
|ad6= P. |soyadı6= Friedlingstein
|ad7= X. |soyadı7= Gao
|ad8= W. J. |soyadı8= Gutowski
|ad9= T. |soyadı9= Johns
|ad10= G. |soyadı10= Krinner
|ad11= M. |soyadı11= Shongwe
|ad12= C. |soyadı12= Tebaldi
|ad13= A. J. |soyadı13= Weaver
|ad14= M. |soyadı14= Wehner
|sayfalar=1029-1136|başlık= {{Harvnb|IPCC AR5 WG1|2013}}
}}


<!-- ------------------------------ -->
<!-- ------------------------------ -->
* {{cite book|title=Climate Change 2014: Mitigation of Climate Change|display-editors=4|place=Cambridge, UK & New York, NY|publisher=[[Cambridge University Press]]|ref={{harvid|IPCC AR5 WG3|2014}}|series=Contribution of Working Group III to the [[IPCC Fifth Assessment Report|Fifth Assessment Report]] of the Intergovernmental Panel on Climate Change|year=2014|isbn=978-1-107-05821-7|author=IPCC|author-link=IPCC|editor-first1=O.|editor-last1=Edenhofer|editor-first2=R.|editor-last2=Pichs-Madruga|editor-first3=Y.|editor-last3=Sokona|editor-first4=E.|editor-last4=Farahani|editor-first5=S.|editor-last5=Kadner|editor-first6=K.|editor-last6=Seyboth|editor-first7=A.|editor-last7=Adler|editor-first8=I.|editor-last8=Baum|editor-first9=S.|editor-last9=Brunner|editor-first10=P.|editor-last10=Eickemeier|editor-first11=B.|editor-last11=Kriemann|editor-first12=J.|editor-last12=Savolainen|editor-first13=S.|editor-last13=Schlömer|editor-first14=C.|editor-last14=von Stechow|editor-first15=T.|editor-last15=Zwickel|editor-first16=J. C.|editor-last16=Minx}}
'''AR5 Working Group II Report'''
** {{cite book|title={{Harvnb|IPCC AR5 WG3|2014}}|chapter=Chapter 5: Drivers, Trends and Mitigation|chapter-url=https://www.ipcc.ch/site/assets/uploads/2018/02/ipcc_wg3_ar5_full.pdf|display-authors=4|pages=351–411|ref={{harvid|IPCC AR5 WG3 Ch5|2014}}<!-- ipcc:20190900 -->|year=2014|first1=G.|last1=Blanco|first2=R.|last2=Gerlagh|first3=S.|last3=Suh|first4=J.|last4=Barrett|first5=H. C.|last5=de Coninck|first6=C. F.|last6=Diaz Morejon|first7=R.|last7=Mathur|first8=N.|last8=Nakicenovic|first9=A.|last9=Ofosu Ahenkora|first10=J.|last10=Pan|first11=H.|last11=Pathak|first12=J.|last12=Rice|first13=R.|last13=Richels|first14=S. J.|last14=Smith|first15=D. I.|last15=Stern|first16=F. L.|last16=Toth|first17=P.|last17=Zhou}}
{{Çengel|{{harvid|IPCC AR5 WG2|2014}}}} <!-- For the entire AR5 WG2 report -->
<!-- ## -->
* {{Kitap kaynağı |kaynak= {{harvid|IPCC AR5 WG2 A|2014}}
** {{cite book|title={{Harvnb|IPCC AR5 WG3|2014}}|chapter=Chapter 9: Buildings|chapter-url=https://archive.ipcc.ch/pdf/assessment-report/ar5/wg3/ipcc_wg3_ar5_chapter9.pdf|display-authors=4|ref={{harvid|IPCC AR5 WG3 Ch9|2014}}|year=2014|first1=O.|last1=Lucon|first2=D.|last2=Ürge-Vorsatz|first3=A.|last3=Ahmed|first4=H.|last4=Akbari|first5=P.|last5=Bertoldi|first6=L.|last6=Cabeza|first7=N.|last7=Eyre|first8=A.|last8=Gadgil|first9=L. D.|last9=Harvey|first10=Y.|last10=Jiang|first11=E.|last11=Liphoto|first12=S.|last12=Mirasgedis|first13=S.|last13=Murakami|first14=J.|last14=Parikh|first15=C.|last15=Pyke|first16=M.|last16=Vilariño}}
|yazar = IPCC |yazarbağı = IPCC
* {{cite book|url=https://www.ipcc.ch/report/ar5/syr/|title=Climate Change 2014: Synthesis Report|place=Geneva, Switzerland|publisher=IPCC|series=Contribution of Working Groups I, II and III to the [[IPCC Fifth Assessment Report|Fifth Assessment Report]] of the Intergovernmental Panel on Climate Change|year=2014|isbn=<!-- no isbn -->|author=IPCC AR5 SYR|author-link=IPCC|editor1=The Core Writing Team|editor-first2=R. K.|editor-last2=Pachauri|editor-first3=L. A.|editor-last3=Meyer}}
|yıl= 2014
** {{cite book|title={{Harvnb|IPCC AR5 SYR|2014}}|chapter=Summary for Policymakers|chapter-url=https://archive.ipcc.ch/pdf/assessment-report/ar5/syr/AR5_SYR_FINAL_SPM.pdf|ref={{harvid|IPCC AR5 SYR Summary for Policymakers|2014}}|year=2014|author=IPCC|author-link=IPCC}}
|başlık= Climate Change 2014: Impacts, Adaptation, and Vulnerability. Part A: Global and Sectoral Aspects
** {{cite book|title={{Harvnb|IPCC AR5 SYR|2014}}|chapter=Annex II: Glossary|chapter-url=https://archive.ipcc.ch/pdf/assessment-report/ar5/syr/AR5_SYR_FINAL_Annexes.pdf|ref={{harvid|IPCC AR5 SYR Glossary|2014}}|year=2014|author=IPCC|author-link=IPCC}}
|seri= Contribution of Working Group II to the Fifth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change
|editörlerigöster= 3
|editör1-ad= C.B. |editör1-soyadı= Field
|editör2-ad= V.R. |editör2-soyadı= Barros
|editör3-ad= D.J. |editör3-soyadı= Dokken
|editör4-ad= K.J. |editör4-soyadı= Mach
|editör5-ad= M.D. |editör5-soyadı= Mastrandrea
|editör6-ad= T.E. |editör6-soyadı= Bilir
|editör7-ad= M. |editör7-soyadı= Chatterjee
|editör8-ad= K.L. |editör8-soyadı= Ebi
|editör9-ad= Y.O. |editör9-soyadı= Estrada
|editör10-ad= R.C. |editör10-soyadı= Genova
|editör11-ad= B. |editör11-soyadı= Girma
|editör12-ad= E.S. |editör12-soyadı= Kissel
|editör13-ad= A.N. |editör13-soyadı= Levy
|editör14-ad= S. |editör14-soyadı= MacCracken
|editör15-ad= P.R. |editör15-soyadı= Mastrandrea
|editör16-ad= L.L |editör16-soyadı= White
|yayıncı= Cambridge University Press
|isbn= 978-1-107-05807-1
|url= <!-- ** I haven't added AR5 urls yet as I have not determined which is best. -JJ -->
}} (pb: {{ISBNT|978-1-107-64165-5}}). Chapters 1–20, SPM, and Technical Summary.
** {{Kitap kaynağı |kaynak= {{harvid|IPCC AR5 WG2 Summary for Policymakers|2014}}
|bölüm= Summary for Policymakers
|bölümurl= https://archive.ipcc.ch/pdf/assessment-report/ar5/wg2/ar5_wgII_spm_en.pdf
|yıl= 2014
|yazar= IPCC |yazarbağı= IPCC
|başlık= {{Harvnb|IPCC AR5 WG2 A|2014}}
|sayfalar=1-32}}
** {{Kitap kaynağı |kaynak= {{harvid|IPCC AR5 WG2 Technical Summary|2014}}
|bölüm= Technical Summary
|bölümurl= https://archive.ipcc.ch/pdf/assessment-report/ar5/wg2/WGIIAR5-TS_FINAL.pdf
|yıl= 2014
|başlık= {{Harvnb|IPCC AR5 WG2 A|2014}}
|sayfalar=35-94|yazarlarıgöster= 4
|ad1= C.B. |soyadı1= Field
|ad2= V.R. |soyadı2= Barros
|ad3= K.J. |soyadı3= Mach
|ad4= M.D. |soyadı4= Mastrandrea
|ad5= M. |soyadı5= van Aalst
|ad6= W.N. |soyadı6= Adger
|ad7= D.J. |soyadı7= Arent
|ad8= J. |soyadı8= Barnett
|ad9= R. |soyadı9= Betts <!-- and 50 others -->
}}
** {{Kitap kaynağı | kaynak= {{harvid|IPCC AR5 WG2 Ch3|2014}}
|bölüm= Chapter 3: Freshwater Resources
|bölümurl= https://archive.ipcc.ch/pdf/assessment-report/ar5/wg2/WGIIAR5-Chap3_FINAL.pdf
|yazarlarıgöster= 4
|ad1= B. E. |soyadı1= Jiménez Cisneros
|ad2= T. |soyadı2= Oki
|ad3= N. W. |soyadı3= Arnell
|ad4= G. |soyadı4= Benito
|ad5= J. G. |soyadı5= Cogley
|ad6= P. |soyadı6= Döll
|ad7= T. |soyadı7= Jiang
|ad8= S. S. |soyadı8= Mwakalila
|yıl= 2014
|başlık= {{Harvnb|IPCC AR5 WG2 A|2014}}
|sayfalar=229-269}}
** {{Kitap kaynağı |kaynak= {{harvid|IPCC AR5 WG2 Ch7|2014}}
|bölüm= Chapter 7: Food Security and Food Production Systems
|bölümurl= https://archive.ipcc.ch/pdf/assessment-report/ar5/wg2/WGIIAR5-Chap7_FINAL.pdf
|yıl= 2014
|yazarlarıgöster= 4
|ad1= J.R. |soyadı1= Porter
|ad2= L. |soyadı2= Xie
|ad3= A.J. |soyadı3= Challinor
|ad4= K. |soyadı4= Cochrane
|ad5= S.M. |soyadı5= Howden
|ad6= M.M. |soyadı6= Iqbal
|ad7= D.B. |soyadı7= Lobell
|ad8= M.I. |soyadı8= Travasso


<!-- =========SR15================== -->
|başlık= {{Harvnb|IPCC AR5 WG2 A|2014}}
'''Special Report: Global Warming of 1.5&nbsp;°C'''
|sayfalar=485-533}}
* {{cite book|url=https://www.ipcc.ch/site/assets/uploads/sites/2/2019/06/SR15_Full_Report_High_Res.pdf|title=Global Warming of 1.5°C. An IPCC Special Report on the impacts of global warming of 1.5°C above pre-industrial levels and related global greenhouse gas emission pathways, in the context of strengthening the global response to the threat of climate change, sustainable development, and efforts to eradicate poverty|display-editors=4|publisher=[[Intergovernmental Panel on Climate Change]]|ref={{harvid|IPCC SR15|2018}} <!-- ipcc:20200312 -->|year=2018|isbn=<!-- not issued? -->|author=IPCC|author-link=IPCC|editor-first1=V.|editor-last1=Masson-Delmotte|editor-first2=P.|editor-last2=Zhai|editor-first3=H.-O.|editor-last3=Pörtner|editor-first4=D.|editor-last4=Roberts|editor-first5=J.|editor-last5=Skea|editor-first6=P. R.|editor-last6=Shukla|editor-first7=A.|editor-last7=Pirani|editor-first8=W.|editor-last8=Moufouma-Okia|editor-first9=C.|editor-last9=Péan|editor-first10=R.|editor-last10=Pidcock|editor-first11=S.|editor-last11=Connors|editor-first12=J. B. R.|editor-last12=Matthews|editor-first13=Y.|editor-last13=Chen|editor-first14=X.|editor-last14=Zhou|editor-first15=M. I.|editor-last15=Gomis|editor-first16=E.|editor-last16=Lonnoy|editor-first17=T.|editor-last17=Maycock|editor-first18=M.|editor-last18=Tignor|editor-first19=T.|editor-last19=Waterfeld}} [https://www.ipcc.ch/sr15/ Global Warming of 1.5 ºC —].
** {{Kitap kaynağı |kaynak = {{harvid|IPCC AR5 WG2 Ch11|2014}}
<!-- ## -->
|bölüm = Chapter 11: Human Health: Impacts, Adaptation, and Co-Benefits
** {{cite book|title={{Harvnb|IPCC SR15|2018}}|chapter=Summary for Policymakers|chapter-url=https://www.ipcc.ch/site/assets/uploads/sites/2/2019/05/SR15_SPM_version_report_HR.pdf|pages=3–24|ref={{harvid|IPCC SR15 Summary for Policymakers|2018}} <!-- ipcc:20200312 -->|year=2018|author=IPCC|author-link=IPCC}}
|bölümurl= https://www.ipcc.ch/site/assets/uploads/2018/02/WGIIAR5-Chap11_FINAL.pdf
<!-- ## -->
|yıl= 2014
** {{cite book|title={{Harvnb|IPCC SR15|2018}}|chapter=Chapter 1: Framing and Context|chapter-url=https://www.ipcc.ch/site/assets/uploads/sites/2/2019/05/SR15_Chapter1_High_Res.pdf|display-authors=4|pages=49–91|ref={{harvid|IPCC SR15 Ch1|2018}} <!-- ipcc:20200312 -->|year=2018|first1=M. R.|last1=Allen|first2=O. P.|last2=Dube|first3=W.|last3=Solecki|first4=F.|last4=Aragón-Durand|first5=W.|last5=Cramer|first6=S.|last6=Humphreys|first7=M.|last7=Kainuma|first8=J.|last8=Kala|first9=N.|last9=Mahowald|first10=Y.|last10=Mulugetta|first11=R.|last11=Perez|first12=M.|last12=Wairiu|first13=K.|last13=Zickfeld}}
|yazarlarıgöster= 4
<!-- ## -->
|ad1 = K. R. |soyadı1 = Smith
** {{cite book|title={{Harvnb|IPCC SR15|2018}}|chapter=Chapter 2: Mitigation Pathways Compatible with 1.5°C in the Context of Sustainable Development|chapter-url=https://www.ipcc.ch/site/assets/uploads/sites/2/2019/05/SR15_Chapter2_High_Res.pdf|display-authors=4|pages=93–174|ref={{harvid|IPCC SR15 Ch2|2018}} <!-- ipcc:20200312 -->|year=2018|first1=J.|last1=Rogelj|author1-link=Joeri Rogelj|first2=D.|last2=Shindell|first3=K.|last3=Jiang|first4=S.|last4=Fifta|first5=P.|last5=Forster|first6=V.|last6=Ginzburg|first7=C.|last7=Handa|first8=H.|last8=Kheshgi|first9=S.|last9=Kobayashi|first10=E.|last10=Kriegler|first11=L.|last11=Mundaca|first12=R.|last12=Séférian|first13=M. V.|last13=Vilariño}}
|ad2 = A. |soyadı2 = Woodward
<!-- ## -->
|ad3 = D. |soyadı3 = Campbell-Lendrum
** {{cite book|title={{Harvnb|IPCC SR15|2018}}|chapter=Chapter 3: Impacts of 1.5ºC Global Warming on Natural and Human Systems|chapter-url=https://www.ipcc.ch/site/assets/uploads/sites/2/2019/05/SR15_Chapter3_High_Res.pdf|display-authors=4|pages=175–311|ref={{harvid|IPCC SR15 Ch3|2018}} <!-- ipcc:20200312 -->|year=2018|first1=O.|last1=Hoegh-Guldberg|first2=D.|last2=Jacob|first3=M.|last3=Taylor|first4=M.|last4=Bindi|first5=S.|last5=Brown|first6=I.|last6=Camilloni|first7=A.|last7=Diedhiou|first8=R.|last8=Djalante|first9=K. L.|last9=Ebi|first10=F.|last10=Engelbrecht|first11=J.|last11=Guiot|first12=Y.|last12=Hijioka|first13=S.|last13=Mehrotra|first14=A.|last14=Payne|first15=S. I.|last15=Seneviratne|first16=A.|last16=Thomas|first17=R.|last17=Warren|first18=G.|last18=Zhou}}
|ad4 = D. D. |soyadı4 = Chadee
<!-- ## -->
|ad5 = Y. |soyadı5 = Honda
** {{cite book|title={{Harvnb|IPCC SR15|2018}}|chapter=Chapter 4: Strengthening and Implementing the Global Response|chapter-url=https://www.ipcc.ch/site/assets/uploads/sites/2/2019/05/SR15_Chapter4_High_Res.pdf|display-authors=4|pages=313–443|ref={{harvid|IPCC SR15 Ch4|2018}} <!-- ipcc:20200312 -->|year=2018|first1=H.|last1=de Coninck|first2=A.|last2=Revi|first3=M.|last3=Babiker|first4=P.|last4=Bertoldi|first5=M.|last5=Buckeridge|first6=A.|last6=Cartwright|first7=W.|last7=Dong|first8=J.|last8=Ford|first9=S.|last9=Fuss|first10=J.-C.|last10=Hourcade|first11=D.|last11=Ley|first12=R.|last12=Mechler|first13=P.|last13=Newman|first14=A.|last14=Revokatova|first15=S.|last15=Schultz|first16=L.|last16=Steg|first17=T.|last17=Sugiyama}}
|ad6 = Q. |soyadı6 = Lui
<!-- ## -->
|ad7 = J. M. |soyadı7 = Olwoch
** {{cite book|title={{Harvnb|IPCC SR15|2018}}|chapter=Chapter 5: Sustainable Development, Poverty Eradication and Reducing Inequalities|chapter-url=https://www.ipcc.ch/site/assets/uploads/sites/2/2019/05/SR15_Chapter5_High_Res.pdf|display-authors=4|pages=445–538|ref={{harvid|IPCC SR15 Ch5|2018}} <!-- ipcc:20200312 -->|year=2018|first1=J.|last1=Roy|first2=P.|last2=Tschakert|first3=H.|last3=Waisman|first4=S.|last4=Abdul Halim|first5=P.|last5=Antwi-Agyei|first6=P.|last6=Dasgupta|first7=B.|last7=Hayward|first8=M.|last8=Kanninen|first9=D.|last9=Liverman|first10=C.|last10=Okereke|first11=P. F.|last11=Pinho|first12=K.|last12=Riahi|first13=A. G.|last13=Suarez Rodriguez}}
|ad8 = B. |soyadı8 = Revich
|ad9 = R. |soyadı9 = Sauerborn
|başlık = In {{harvnb|IPCC AR5 WG2 A|2014}}
|sayfalar=709-754}}
**{{Kitap kaynağı | kaynak= {{harvid|IPCC AR5 WG2 Ch13|2014}}
|bölüm= Chapter 13: Livelihoods and Poverty
|bölümurl= https://archive.ipcc.ch/pdf/assessment-report/ar5/wg2/WGIIAR5-Chap13_FINAL.pdf
|yazarlarıgöster= 4
|ad1= L. |soyadı1= Olsson
|ad2= M. |soyadı2= Opondo
|ad3= P. |soyadı3= Tschakert
|ad4= A. |soyadı4= Agrawal
|ad5= S. H. |soyadı5= Eriksen
|ad6= S. |soyadı6= Ma
|ad7= L. N. |soyadı7= Perch
|ad8= S. A. |soyadı8= Zakieldeen
|yıl= 2014
|başlık= {{Harvnb|IPCC AR5 WG2 A|2014}}
|sayfalar=793-832}}
** {{Kitap kaynağı |kaynak= {{harvid|IPCC AR5 WG2 Ch18|2014}}
|bölüm= Chapter 18: Detection and Attribution of Observed Impacts <!-- Old citations of this chapter were to the draft. Adjust the page numbers for this source. -->
|bölümurl= https://archive.ipcc.ch/pdf/assessment-report/ar5/wg2/WGIIAR5-Chap18_FINAL.pdf
|yıl= 2014
|yazarlarıgöster= 4
|ad1= W. |soyadı1= Cramer
|ad2= G.W. |soyadı2= Yohe
|ad3= M. |soyadı3= Auffhammer
|ad4= C. |soyadı4= Huggel
|ad5= U. |soyadı5= Molau
|ad6= M.A.F. |soyadı6= da Silva Dias
|ad7= A. |soyadı7= Solow
|ad8= D.A. |soyadı8= Stone
|ad9= L. |soyadı9= Tibig
|başlık= {{Harvnb|IPCC AR5 WG2 A|2014}}
|sayfalar=979-1037}}
** {{Kitap kaynağı |kaynak= {{harvid|IPCC AR5 WG2 Ch19|2014}}
|bölüm= Chapter 19: Emergent Risks and Key Vulnerabilities
|bölümurl= https://archive.ipcc.ch/pdf/assessment-report/ar5/wg2/WGIIAR5-Chap19_FINAL.pdf
|yıl= 2014
|yazarlarıgöster= 4
|ad1= M. |soyadı1= Oppenheimer
|ad2= M. |soyadı2= Campos
|ad3= R. |soyadı3= Warren
|ad4= J. |soyadı4= Birkmann
|ad5= G. |soyadı5= Luber
|ad6= B. |soyadı6= O'Neill
|ad7= K. |soyadı7= Takahashi
|başlık= {{Harvnb|IPCC AR5 WG2 A|2014}}
|sayfalar=1039-1099}}


<!-- =========SRCCL ============================ -->
<!-- ------------------------------ -->
'''AR5 Working Group III Report'''
'''Special Report: Climate change and Land'''
* {{cite book|url=https://www.ipcc.ch/site/assets/uploads/2019/11/SRCCL-Full-Report-Compiled-191128.pdf|title=IPCC Special Report on Climate Change, Desertification, Land Degradation, Sustainable Land Management, Food Security, and Greenhouse gas fluxes in Terrestrial Ecosystems|display-editors=4|publisher=In press|ref={{harvid|IPCC SRCCL|2019}} <!-- ipcc:20200204 -->|year=2019|author=IPCC|author-link=IPCC|editor-first1=P. R.|editor-last1=Shukla|editor-first2=J.|editor-last2=Skea|editor-first3=E.|editor-last3=Calvo Buendia|editor-first4=V.|editor-last4=Masson-Delmotte|editor-first5=H.-O.|editor-last5=Pörtner|editor-first6=D.|editor-last6=C. Roberts|editor-first7=P.|editor-last7=Zhai|editor-first8=R.|editor-last8=Slade|editor-first9=S.|editor-last9=Connors|editor-first10=R.|editor-last10=van Diemen|editor-first11=M.|editor-last11=Ferrat|editor-first12=E.|editor-last12=Haughey|editor-first13=S.|editor-last13=Luz|editor-first14=S.|editor-last14=Neogi|editor-first15=M.|editor-last15=Pathak|editor-first16=J.|editor-last16=Petzold|editor-first17=J.|editor-last17=Portugal Pereira|editor-first18=P.|editor-last18=Vyas|editor-first19=E.|editor-last19=Huntley|editor-first20=K.|editor-last20=Kissick|editor-first21=M.|editor-last21=Belkacemi|editor-first22=J.|editor-last22=Malley}}
* {{Kitap kaynağı |kaynak= {{harvid|IPCC AR5 WG3|2014}}
<!-- ## -->
|yazar = IPCC |yazarbağı = IPCC
** {{cite book|title={{Harvnb|IPCC SRCCL|2019}}|chapter=Summary for Policymakers|chapter-url=https://www.ipcc.ch/site/assets/uploads/sites/4/2019/12/02_Summary-for-Policymakers_SPM.pdf|pages=3–34|ref={{harvid|IPCC SRCCL Summary for Policymakers|2019}} <!-- ipcc:20200204 -->|year=2019|author=IPCC|author-link=IPCC}}
|yıl= 2014
<!-- ## -->
|başlık= Climate Change 2014: Mitigation of Climate Change
** {{cite book|title={{Harvnb|IPCC SRCCL|2019}}|chapter=Chapter 2: Land-Climate Interactions|chapter-url=https://www.ipcc.ch/site/assets/uploads/2019/11/05_Chapter-2.pdf|display-authors=4|pages=131–247|ref={{harvid|IPCC SRCCL Ch2|2019}} <!-- ipcc:20200204 -->|year=2019|first1=G.|last1=Jia|first2=E.|last2=Shevliakova|first3=P. E.|last3=Artaxo<!-- 'Artaxo-Netto'? -->|first4=N.|last4=De Noblet-Ducoudré|first5=R.|last5=Houghton|first6=J.|last6=House|first7=K.|last7=Kitajima|first8=C.|last8=Lennard|first9=A.|last9=Popp|first10=A.|last10=Sirin|first11=R.|last11=Sukumar|first12=L.|last12=Verchot}}
|seri= Contribution of Working Group III to the Fifth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change
<!-- ## -->
|editörlerigöster= 3
** {{cite book|title={{Harvnb|IPCC SRCCL|2019}}|chapter=Chapter 5: Food Security|chapter-url=https://www.ipcc.ch/site/assets/uploads/2019/11/08_Chapter-5.pdf|display-authors=4|pages=437–550|ref={{harvid|IPCC SRCCL Ch5|2019}} <!-- ipcc:20200204 -->|year=2019|first1=C.|last1=Mbow|first2=C.|last2=Rosenzweig|first3=L. G.|last3=Barioni|first4=T.|last4=Benton|first5=M.|last5=Herrero|first6=M. V.|last6=Krishnapillai|first7=E.|last7=Liwenga|first8=P.|last8=Pradhan|first9=M. G.|last9=Rivera-Ferre|first10=T.|last10=Sapkota|first11=F. N.|last11=Tubiello|first12=Y.|last12=Xu}}
|editör1-ad= O. |editör1-soyadı= Edenhofer
|editör2-ad= R. |editör2-soyadı= Pichs-Madruga
|editör3-ad= Y. |editör3-soyadı= Sokona
|editör4-ad= E. |editör4-soyadı= Farahani
|editör5-ad= S. |editör5-soyadı= Kadner
|editör6-ad= K. |editör6-soyadı= Seyboth
|editör7-ad= A. |editör7-soyadı= Adler
|editör8-ad= I. |editör8-soyadı= Baum
|editör9-ad= S. |editör9-soyadı= Brunner
|editör10-ad= P. |editör10-soyadı= Eickemeier
|editör11-ad= B. |editör11-soyadı= Kriemann
|editör12-ad= J. |editör12-soyadı= Savolainen
|editör13-ad= S. |editör13-soyadı= Schlömer
|editör14-ad= C. |editör14-soyadı= von Stechow
|editör15-ad= T. |editör15-soyadı= Zwickel
|editör16-ad= J.C. |editör16-soyadı= Minx
|yayıncı= Cambridge University Press
|yer= Cambridge, United Kingdom and New York, NY, USA
|isbn= 978-1-107-05821-7
|url=
}} (pb: {{ISBNT|978-1-107-65481-5}}).
** {{Kitap kaynağı |kaynak= {{harvid|IPCC AR5 WG3 Summary for Policymakers|2014}}
|bölüm= Summary for Policymakers
|bölümurl= https://archive.ipcc.ch/pdf/assessment-report/ar5/wg3/ipcc_wg3_ar5_summary-for-policymakers.pdf
|yıl= 2014
|yazar= IPCC |yazarbağı= IPCC
|başlık= {{Harvnb|IPCC AR5 WG3|2014}}
}}
** {{Kitap kaynağı |kaynak= {{harvid|IPCC AR5 WG3 Technical Summary|2014}}
|bölüm= Technical Summary
|bölümurl= https://archive.ipcc.ch/pdf/assessment-report/ar5/wg3/ipcc_wg3_ar5_technical-summary.pdf
|yıl= 2014
|yazarlarıgöster= 4
|ad1= O. |soyadı1= Edenhofer
|ad2= R. |soyadı2= Pichs-Madruga
|ad3= Y. |soyadı3= Sokona
|ad4= S. |soyadı4= Kadner
|ad5= J. C. |soyadı5= Minx
|ad6= S. |soyadı6= Brunner
|ad7= S. |soyadı7= Agrawala
|ad8= G. |soyadı8= Baiocchi
|ad9= I. A. |soyadı9= Bashmakov <!-- And 54 others. -->
|başlık= {{Harvnb|IPCC AR5 WG3|2014}}
}}
** {{Kitap kaynağı |kaynak= {{harvid|IPCC AR5 WG3 Ch6|2014}}
|bölüm= Chapter 6: Assessing Transformation Pathways
|bölümurl= https://archive.ipcc.ch/pdf/assessment-report/ar5/wg3/ipcc_wg3_ar5_chapter6.pdf
|yıl= 2014
|yazarlarıgöster= 4
|ad1= L. |soyadı1= Clarke
|ad2= K. |soyadı2= Jiang
|ad3= K. |soyadı3= Akimoto
|ad4= M. |soyadı4= Babiker
|ad5= G. |soyadı5= Blanford
|ad6= K. |soyadı6= Fisher-Vanden
|ad7= J.-C. |soyadı7= Hourcade
|ad8= V. |soyadı8= Krey
|ad9= E. |soyadı9= Kriegler
|ad10= A. |soyadı10= Löschel
|ad11= D. |soyadı11= McCollum
|ad12= S. |soyadı12= Paltsev
|ad13= S. |soyadı13= Rose
|ad14= P.R. |soyadı14= Shukla
|ad15= M. |soyadı15= Tavoni
|ad16= B. C. C. |soyadı16= van der Zwaan
|ad17= D.P. |soyadı17= van Vuuren
|başlık= {{Harvnb|IPCC AR5 WG3|2014}}
}}


<!-- =========SROCC ============================ -->
'''AR5 Synthesis Report'''
'''Special Report: The Ocean and Cryosphere in a Changing Climate'''
* {{Kitap kaynağı
* {{cite book|url=https://www.ipcc.ch/site/assets/uploads/sites/3/2019/12/SROCC_FullReport_FINAL.pdf|title=IPCC Special Report on the Ocean and Cryosphere in a Changing Climate|display-editors=4|publisher=In press|ref={{harvid|IPCC SROCC|2019}} <!-- ipcc:20200202 -->|year=2019|isbn=<!-- Not yet assigned -->|author=IPCC|author-link=IPCC|editor-first1=H.-O.|editor-last1=Pörtner|editor-first2=D. C.|editor-last2=Roberts|editor-first3=V.|editor-last3=Masson-Delmotte|editor-first4=P.|editor-last4=Zhai|editor-first5=M.|editor-last5=Tignor|editor-first6=E.|editor-last6=Poloczanska|editor-first7=K.|editor-last7=Mintenbeck|editor-first8=A.|editor-last8=Alegría|editor-first9=M.|editor-last9=Nicolai|editor-first10=A.|editor-last10=Okem|editor-first11=J.|editor-last11=Petzold|editor-first12=B.|editor-last12=Rama|editor-first13=N.|editor-last13=Weyer}}
|kaynak = {{harvid|IPCC AR5 SYR|2014}}
<!-- ## -->
|yazar = IPCC AR5 SYR
** {{cite book|title={{Harvnb|IPCC SROCC|2019}}|chapter=Summary for Policymakers|chapter-url=https://www.ipcc.ch/site/assets/uploads/sites/3/2019/11/03_SROCC_SPM_FINAL.pdf|pages=3–35|ref={{harvid|IPCC SROCC Summary for Policymakers|2019}} <!-- ipcc:20200202 -->|year=2019|author=IPCC|author-link=IPCC}}
|yazarbağı = IPCC
** {{Cite book|title={{Harvnb|IPCC SROCC|2019}}|chapter=Chapter 3: Polar Regions|chapter-url=https://www.ipcc.ch/site/assets/uploads/sites/3/2019/11/07_SROCC_Ch03_FINAL.pdf|display-authors=4|pages=203–320|ref={{harvid|IPCC SROCC Ch3|2019}} <!-- ipcc:20200202 -->|year=2019|first1=M.|last1=Meredith|first2=M.|last2=Sommerkorn|first3=S.|last3=Cassotta|first4=C.|last4=Derksen|first5=A.|last5=Ekaykin|first6=A.|last6=Hollowed|first7=G.|last7=Kofinas|first8=A.|last8=Mackintosh|first9=J.|last9=Melbourne-Thomas|first10=M. M. C.|last10=Muelbert|first11=G.|last11=Ottersen|first12=H.|last12=Pritchard|first13=E. A. G.|last13=Schuur}}
|yıl = 2014
<!-- ## -->
|başlık = Climate Change 2014: Synthesis Report
** {{cite book|title={{Harvnb|IPCC SROCC|2019}}|chapter=Chapter 4: Sea Level Rise and Implications for Low Lying Islands, Coasts and Communities|chapter-url=https://www.ipcc.ch/site/assets/uploads/sites/3/2019/11/08_SROCC_Ch04_FINAL.pdf|display-authors=4|pages=321–445|ref={{harvid|IPCC SROCC Ch4|2019}} <!-- ipcc:20200202 -->|year=2019|first1=M.|last1=Oppenheimer|first2=B.|last2=Glavovic|first3=J.|last3=Hinkel|first4=R.|last4=van de Wal|first5=A. K.|last5=Magnan|first6=A.|last6=Abd-Elgawad|first7=R.|last7=Cai|first8=M.|last8=Cifuentes-Jara|first9=R. M.|last9=Deconto|first10=T.|last10=Ghosh|first11=J.|last11=Hay|first12=F.|last12=Isla|first13=B.|last13=Marzeion|first14=B.|last14=Meyssignac|first15=Z.|last15=Sebesvari}}
|seri = Contribution of Working Groups I, II and III to the Fifth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change
<!-- ## -->
|editör1 = The Core Writing Team
** {{cite book|title={{Harvnb|IPCC SROCC|2019}}|chapter=Chapter 5: Changing Ocean, Marine Ecosystems, and Dependent Communities|chapter-url=https://www.ipcc.ch/site/assets/uploads/sites/3/2019/11/09_SROCC_Ch05_FINAL.pdf|display-authors=4|pages=447–587|ref={{harvid|IPCC SROCC Ch5|2019}} <!-- ipcc:20200202 -->|year=2019|first1=N. L.|last1=Bindoff|first2=W. W. L.|last2=Cheung|first3=J. G.|last3=Kairo|first4=J.|last4=Arístegui|first5=V. A.|last5=Guinder|first6=R.|last6=Hallberg|first7=N. J. M.|last7=Hilmi|first8=N.|last8=Jiao|first9=Md S.|last9=Karim|first10=L.|last10=Levin|first11=S.|last11=O'Donoghue|first12=S. R.|last12=Purca Cuicapusa|first13=B.|last13=Rinkevich|first14=T.|last14=Suga|first15=A.|last15=Tagliabue|first16=P.|last16=Williamson}}
|editör2-ad = R.K.
|editör2-soyadı = Pachauri
|editör3-ad = L.A.
|editör3-soyadı = Meyer
|yayıncı = IPCC
|yer = Geneva, Switzerland
|isbn = <!-- no isbn -->
|url = https://www.ipcc.ch/report/ar5/syr/
|erişimtarihi = 1 Ekim 2019
|arşivurl = https://web.archive.org/web/20200109221744/https://www.ipcc.ch/report/ar5/syr/
|arşivtarihi = 9 Ocak 2020
|ölüurl = evet
}}
** {{Kitap kaynağı |kaynak= {{harvid|IPCC AR5 SYR Summary for Policymakers|2014}}
|bölüm= Summary for Policymakers
|bölümurl= https://archive.ipcc.ch/pdf/assessment-report/ar5/syr/AR5_SYR_FINAL_SPM.pdf
|yıl= 2014
|yazar= IPCC |yazarbağı= IPCC
|başlık= {{Harvnb|IPCC AR5 SYR|2014}}
}}
** {{Kitap kaynağı |kaynak= {{harvid|IPCC AR5 SYR Glossary|2014}}
|bölüm= Annex II: Glossary
|bölümurl= https://archive.ipcc.ch/pdf/assessment-report/ar5/syr/AR5_SYR_FINAL_Annexes.pdf
|yıl= 2014
|yazar= IPCC |yazarbağı= IPCC
|başlık= {{Harvnb|IPCC AR5 SYR|2014}}
}}


'''Sixth Assessment Report'''
<!-- ========= SREX ================= -->
* {{Cite book|url=https://www.ipcc.ch/report/ar6/wg1/downloads/report/IPCC_AR6_WGI_Full_Report.pdf|title=Climate Change 2021: The Physical Science Basis|display-editors=4|place=Cambridge, United Kingdom and New York, NY, USA|publisher=[[Cambridge University Press]] (In Press)|ref={{harvid|IPCC AR6 WG1|2021}}|series=Contribution of Working Group I to the [[IPCC Sixth Assessment Report|Sixth Assessment Report]] of the Intergovernmental Panel on Climate Change|year=2021|isbn=|editor2-first=P.|editor3-first=A.|editor4-first=S. L.|editor5-first=C.|editor6-first=S.|editor7-first=N.|editor8-first=Y.|editor9-first=L.|editor2-last=Zhai|editor3-last=Pirani|editor4-last=Connors|editor5-last=Péan|editor6-last=Berger|editor7-last=Caud|editor8-last=Chen|editor9-last=Goldfarb|author=IPCC|author-link=IPCC|editor1-first=V.|editor1-last=Masson-Delmotte|editor10-first=M. I.|editor10-last=Gomis}}
''' Special Report: SREX'''
** {{Cite book|title={{Harvnb|IPCC AR6 WG1|2021}}|chapter=Summary for Policymakers|chapter-url=https://www.ipcc.ch/report/ar6/wg1/downloads/report/IPCC_AR6_WGI_SPM_final.pdf|pages=|ref={{harvid|IPCC AR6 WG1 Summary for Policymakers|2021}}|year=2021|author=IPCC|author-link=IPCC}}
* {{Kitap kaynağı
** {{Cite book|title={{Harvnb|IPCC AR6 WG1|2021}}|chapter=Technical Summary|chapter-url=https://www.ipcc.ch/report/ar6/wg1/downloads/report/IPCC_AR6_WGI_TS.pdf|display-authors=4|pages=|ref={{harvid|IPCC AR6 WG1 Technical Summary|2021}}|year=2021|last1=Arias|first1=Paola A.|last2=Bellouin|first2=Nicolas|last3=Coppola|first3=Erika|last4=Jones|first4=Richard G.|last5=Krinner|first5=Gerhard}}
|kaynak = {{harvid|IPCC SREX|2012}}
**{{Cite book|title={{Harvnb|IPCC AR6 WG1|2021}}|chapter=Chapter 11: Weather and climate extreme events in a changing climate|chapter-url=https://www.ipcc.ch/report/ar6/wg1/downloads/report/IPCC_AR6_WGI_Chapter_11.pdf|display-authors=4|ref={{harvid|IPCC AR6 WG1 Ch11|2021}}|year=2021|last1=Seneviratne|first1=Sonia I.|last2=Zhang|first2=Xuebin|last3=Adnan|first3=M.|last4=Badi|first4=W.|last5=Dereczynski|first5=Claudine|last6=Di Luca|first6=Alejandro|last7=Ghosh|first7=S.}}
|yazar = IPCC
* {{cite book|url=https://www.ipcc.ch/report/ar6/wg2/|title=Climate Change 2022: Impacts, Adaptation and Vulnerability. Contribution of Working Group II to the Sixth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change|display-editors=etal|publisher=[[Cambridge University Press]]|ref={{harvid|IPCC AR6 WG2|2022}}|year=2022|author=IPCC|editor-last1=Pörtner|editor-first1=H.-O.|editor-last2=Roberts|editor-first2=D.C.|editor-last3=Tignor|editor-first3=M.|editor-last4=Poloczanska|editor-first4=E.S.|editor-last5=Mintenbeck|editor-first5=K.|editor-last6=Alegría|editor-first6=A.|editor-last7=Craig|editor-first7=M.|editor-last8=Langsdorf|editor-first8=S.|editor-last9=Löschke|editor-first9=S.|editor-last10=Möller|editor-first10=V.|editor-last11=Okem|editor-first11=A.|editor-last12=Rama|editor-first12=B.}}
|yazarbağı = IPCC
* {{cite book|url=https://www.ipcc.ch/report/ar6/wg3/|title=Climate Change 2022: Mitigation of Climate Change. Contribution of Working Group III to the Sixth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change|display-editors=etal|publisher=[[Cambridge University Press]]|ref={{harvid|IPCC AR6 WG3|2022}}|year=2022|author=IPCC|editor-last1=Shukla|editor-first1=P.R.|editor-last2=Skea|editor-first2=J.|editor-last3=Slade|editor-first3=R.|editor-last4=Al Khourdajie|editor-first4=A.}}
|yıl = 2012
** {{Cite book|title={{Harvnb|IPCC AR6 WG3|2022}}|chapter=Summary for Policymakers|chapter-url=https://report.ipcc.ch/ar6wg3/pdf/IPCC_AR6_WGIII_SummaryForPolicymakers.pdf|pages=|ref={{harvid|IPCC AR6 WG3 Summary for Policymakers|2022}}|year=2022|author=IPCC|author-link=IPCC}}
|başlık = Managing the Risks of Extreme Events and Disasters to Advance Climate Change Adaptation.
{{refend}}
|seri = A Special Report of Working Groups I and II of the Intergovernmental Panel on Climate Change
|editör1-ad = C.B.
|editör1-soyadı = Field
|editör2-ad = V.
|editör2-soyadı = Barros
|editör3-ad = T.F.
|editör3-soyadı = Stocker
|editör4-ad = D.
|editör4-soyadı = Qin
|editör5-ad = D.J.
|editör5-soyadı = Dokken
|editör6-ad = K.L.
|editör6-soyadı = Ebi
|editör7-ad = M.D.
|editör7-soyadı = Mastrandrea
|editör8-ad = K.J.
|editör8-soyadı = Mach
|editör9-ad = G.-K.
|editör9-soyadı = Plattner
|editör10-ad = S.K.
|editör10-soyadı = Allen
|editör11-ad = M.
|editör11-soyadı = Tignor
|editör12-ad = P.M.
|editör12-soyadı = Midgley
|yayıncı = Cambridge University Press
|yer = Cambridge, UK, and New York, NY, USA
|sayfalar =582|isbn = 978-1-107-02506-6
|url = https://archive.ipcc.ch/pdf/special-reports/srex/SREX_Full_Report.pdf
|erişimtarihi= 1 Ekim 2019
|arşivurl= https://web.archive.org/web/20190906093031/https://archive.ipcc.ch/pdf/special-reports/srex/SREX_Full_Report.pdf
|arşivtarihi= 6 Eylül 2019
|ölüurl =hayır}}
** {{Kitap kaynağı |kaynak= {{harvid|IPCC SREX Summary for Policymakers|2012}}
|bölüm= Summary for Policymakers
|bölümurl= https://www.ipcc.ch/site/assets/uploads/2018/03/SREX_FD_SPM_final-2.pdf
|yazar= IPCC |yazarbağı= IPCC
|yıl= 2012
|başlık= {{harvnb|IPCC SREX|2012}}
|sayfalar=1-19}}


==== Diğer hakemli kaynaklar ====
<!-- ========= SR15 ================== -->
{{refbegin|30em}}
''' Special Report: SR15'''
* {{cite journal|title=Aerosols, Cloud Microphysics, and Fractional Cloudiness|date=1989|issue=4923|pages=1227–1239|journal=[[Science (journal)|Science]]|volume=245|pmid=17747885|doi=10.1126/science.245.4923.1227|last1=Albrecht|first=Bruce A.|s2cid=46152332|bibcode=1989Sci...245.1227A}}
* {{Kitap kaynağı |kaynak= {{harvid|IPCC SR15|2018}}
* {{cite journal|title=Climate Change, Migration, and Civil Strife.|issue=4|pages=404–414|journal=Curr Environ Health Rep|year=2020|volume=7|pmc=7550406|pmid=33048318|doi=10.1007/s40572-020-00291-4|last1=Balsari|first1=S.|last2=Dresser|first2=C.|last3=Leaning|first3=J.}}
|yazar= IPCC |yazarbağı= IPCC
* {{cite journal|title=Ice sheet contributions to future sea-level rise from structured expert judgment|date=2019|issue=23|pages=11195–11200|journal=[[Proceedings of the National Academy of Sciences]]|volume=116|issn=0027-8424|pmc=6561295|pmid=31110015|doi=10.1073/pnas.1817205116|last1=Bamber|first1=Jonathan L.|last2=Oppenheimer|first2=Michael|last3=Kopp|first3=Robert E.|last4=Aspinall|first4=Willy P.|last5=Cooke|first5=Roger M.|bibcode=2019PNAS..11611195B|doi-access=free}}
|yıl= 2018
* {{cite journal|title=On the financial viability of negative emissions|date=2019|issue=1|page=1783|journal=[[Nature Communications]]|volume=10|issn=2041-1723|pmc=6467865|pmid=30992434|doi=10.1038/s41467-019-09782-x|last1=Bednar|first1=Johannes|last2=Obersteiner|first2=Michael|last3=Wagner|first3=Fabian|bibcode=2019NatCo..10.1783B}}
|başlık= Global Warming of 1.5°C. An IPCC Special Report on the impacts of global warming of 1.5°C above pre-industrial levels and related global greenhouse gas emission pathways, in the context of strengthening the global response to the threat of climate change, sustainable development, and efforts to eradicate poverty
* {{cite journal|title=Environmental impacts of high penetration renewable energy scenarios for Europe|date=2016|display-authors=4|issue=1|page=014012|journal=[[Environmental Research Letters]]|volume=11|doi=10.1088/1748-9326/11/1/014012|last1=Berrill|first=P.|last2=Arvesen|first2=A.|last3=Scholz|first3=Y.|last4=Gils|first4=H. C.|last5=Hertwich|first5=E.|bibcode=2016ERL....11a4012B|doi-access=free}}
|editörlerigöster= 4
* {{cite journal|title=Climate and environmental science denial: A review of the scientific literature published in 1990–2015|date=2017|pages=229–241|journal=Journal of Cleaner Production|volume=167|issn=0959-6526|doi=10.1016/j.jclepro.2017.08.066|last1=Björnberg|first1=Karin Edvardsson|last2=Karlsson|first2=Mikael|last3=Gilek|first3=Michael|last4=Hansson|first4=Sven Ove|doi-access=free}}
|editör1-ad= V. |editör1-soyadı= Masson-Delmotte
* {{cite journal|url=https://www.cogitatiopress.com/mediaandcommunication/article/view/2768|title="School Strike 4 Climate": Social Media and the International Youth Protest on Climate Change|date=2020|issue=2|pages=208–218|journal=Media and Communication|volume=8|issn=2183-2439|doi=10.17645/mac.v8i2.2768|last1=Boulianne|first1=Shelley|last2=Lalancette|first2=Mireille|last3=Ilkiw|first3=David|doi-access=free}}
|editör2-ad= P. |editör2-soyadı= Zhai
* {{cite journal|title=Carbon capture and storage (CCS): the way forward|date=2018|display-authors=etal|issue=5|pages=1062–1176|journal=[[Energy & Environmental Science]]|volume=11|doi=10.1039/c7ee02342a|last1=Bui|first1=M.|last2=Adjiman|first2=C.|author-link2=Claire Adjiman|last3=Bardow|first3=A.|last4=Anthony|first4=Edward J.|doi-access=free}}
|editör3-ad= H. O. |editör3-soyadı= Pörtner
* {{cite journal|title=Impact of Anthropogenic Climate Change on the East Asian Summer Monsoon|date=2017|issue=14|pages=5205–5220|journal=[[Journal of Climate]]|volume=30|issn=0894-8755|doi=10.1175/JCLI-D-16-0892.1|last1=Burke|first=Claire|last2=Stott|first2=Peter|s2cid=59509210|bibcode=2017JCli...30.5205B|arxiv=1704.00563}}
|editör4-ad= D. |editör4-soyadı= Roberts
* {{cite journal|title=Large potential reduction in economic damages under UN mitigation targets|date=2018|issue=7706|pages=549–553|journal=[[Nature (journal)|Nature]]|volume=557|issn=1476-4687|pmid=29795251|doi=10.1038/s41586-018-0071-9|last1=Burke|first=Marshall|last2=Davis|first2=W. Matthew|last3=Diffenbaugh|first3=Noah S|s2cid=43936274|bibcode=2018Natur.557..549B}}
|editör5-ad= J. |editör5-soyadı= Skea
* {{cite journal|title=The artificial production of carbon dioxide and its influence on temperature|date=1938|issue=275|pages=223–240|journal=[[Quarterly Journal of the Royal Meteorological Society]]|volume=64|doi=10.1002/qj.49706427503|last1=Callendar|first1=G. S.|author-link=Guy Stewart Callendar|bibcode=1938QJRMS..64..223C}}
|editör6-ad= P.R. |editör6-soyadı= Shukla
* {{cite journal|url=https://www.journals.uchicago.edu/doi/abs/10.1093/reep/rez008?journalCode=reep|title=Human Migration in the Era of Climate Change|date=2019|display-authors=4|issue=2|pages=189–206|journal=[[Review of Environmental Economics and Policy]]|volume=13|issn=1750-6816|doi=10.1093/reep/rez008|last1=Cattaneo|first1=Cristina|last2=Beine|first2=Michel|last3=Fröhlich|first3=Christiane J.|last4=Kniveton|first4=Dominic|last5=Martinez-Zarzoso|first5=Inmaculada|last6=Mastrorillo|first6=Marina|last7=Millock|first7=Katrin|last8=Piguet|first8=Etienne|last9=Schraven|first9=Benjamin|hdl=10.1093/reep/rez008|s2cid=198660593|hdl-access=free}}
|editör7-ad= A. |editör7-soyadı= Pirani
* {{cite journal|url=https://epic.awi.de/id/eprint/36132/1/Cohenetal_NGeo14.pdf|title=Recent Arctic amplification and extreme mid-latitude weather|display-authors=4|issue=9|pages=627–637|journal=[[Nature Geoscience]]|year=2014|volume=7|issn=1752-0908|doi=10.1038/ngeo2234|last1=Cohen|first1=Judah|last2=Screen|first2=James|last3=Furtado|first3=Jason C.|last4=Barlow|first4=Mathew|last5=Whittleston|first5=David|bibcode=2014NatGe...7..627C}}
|editör8-ad= W. |editör8-soyadı= Moufouma-Okia
* {{cite journal|url=https://www.thelancet.com/journals/lancet/article/PIIS0140-6736%2809%2960935-1/fulltext|title=Managing the health effects of climate change|archive-date=13 August 2017|archive-url=https://web.archive.org/web/20170813075350/http://www.thelancet.com/journals/lancet/article/PIIS0140-6736%2809%2960935-1/fulltext|date=2009|display-authors=4|issue=9676|pages=1693–1733|journal=[[The Lancet]]|volume=373|pmid=19447250|doi=10.1016/S0140-6736(09)60935-1|last1=Costello|first1=Anthony|last2=Abbas|first2=Mustafa|last3=Allen|first3=Adriana|last4=Ball|first4=Sarah|last5=Bell|first5=Sarah|last6=Bellamy|first6=Richard|last7=Friel|first7=Sharon|last8=Groce|first8=Nora|last9=Johnson|first9=Anne|url-status=live|last10=Kett|first10=Maria|last11=Lee|first11=Maria|last12=Levy|first12=Caren|last13=Maslin|first13=Mark|last14=McCoy|first14=David|last15=McGuire|first15=Bill|last16=Montgomery|first16=Hugh|last17=Napier|first17=David|last18=Pagel|first18=Christina|last19=Patel|first19=Jinesh|last20=de Oliveira|first20=Jose Antonio Puppim|last21=Redclift|first21=Nanneke|last22=Rees|first22=Hannah|last23=Rogger|first23=Daniel|last24=Scott|first24=Joanne|last25=Stephenson|first25=Judith|last26=Twigg|first26=John|last27=Wolff|first27=Jonathan|last28=Patterson|first28=Craig|s2cid=205954939}}
|editör9-ad= C. |editör9-soyadı= Péan
* {{cite journal|title=Classifying drivers of global forest loss|date=2018|display-authors=4|issue=6407|pages=1108–1111|journal=[[Science (journal)|Science]]|volume=361|pmid=30213911|doi=10.1126/science.aau3445|last1=Curtis|first=P.|last2=Slay|first2=C.|last3=Harris|first3=N.|last4=Tyukavina|first4=A.|last5=Hansen|first5=M.|s2cid=52273353|bibcode=2018Sci...361.1108C|doi-access=free}}
|editör10-ad= R. |editör10-soyadı= Pidcock
* {{cite journal|title=The contribution of manure and fertilizer nitrogen to atmospheric nitrous oxide since 1860|pages=659–662|journal=[[Nature Geoscience]]|year=2009|volume=2|doi=10.1016/j.chemer.2016.04.002|last1=Davidson|first1=Eric|doi-access=free}}
|editör11-ad= S. |editör11-soyadı= Connors
* {{cite journal|title=Contribution of Antarctica to past and future sea-level rise|date=2016|issue=7596|pages=591–597|journal=[[Nature (journal)|Nature]]|volume=531|issn=1476-4687|pmid=27029274|doi=10.1038/nature17145|last1=DeConto|first1=Robert M.|last2=Pollard|first2=David|s2cid=205247890|bibcode=2016Natur.531..591D}}
|editör12-ad= J. B. R. |editör12-soyadı= Matthews
* {{cite journal|title=Methane Feedbacks to the Global Climate System in a Warmer World|date=2018|display-authors=4|issue=1|pages=207–250|journal=[[Reviews of Geophysics]]|volume=56|issn=1944-9208|doi=10.1002/2017RG000559|last1=Dean|first1=Joshua F.|last2=Middelburg|first2=Jack J.|last3=Röckmann|first3=Thomas|last4=Aerts|first4=Rien|last5=Blauw|first5=Luke G.|last6=Egger|first6=Matthias|last7=Jetten|first7=Mike S. M.|last8=Jong|first8=Anniek E. E. de|last9=Meisel|first9=Ove H.|last10=Rasigraf|first10=Olivia|last11=Slomp|first11=Caroline P.|bibcode=2018RvGeo..56..207D|doi-access=free}}
|editör13-ad= Y. |editör13-soyadı= Chen
* {{cite journal|title=Multicentennial variability of the Atlantic meridional overturning circulation and its climatic influence in a 4000 year simulation of the GFDL CM2.1 climate model|date=2012|issue=13|pages=n/a|journal=Geophysical Research Letters|volume=39|issn=1944-8007|doi=10.1029/2012GL052107|last1=Delworth|first1=Thomas L.|last2=Zeng|first2=Fanrong|bibcode=2012GeoRL..3913702D|doi-access=free}}
|editör14-ad= X. |editör14-soyadı= Zhou
* {{cite journal|url=http://jetsam.ocean.washington.edu/~cdeutsch/papers/Deutsch_sci_11.pdf|title=Climate-Forced Variability of Ocean Hypoxia|archive-date=9 May 2016|archive-url=https://web.archive.org/web/20160509031133/http://jetsam.ocean.washington.edu/~cdeutsch/papers/Deutsch_sci_11.pdf|display-authors=4|issue=6040|pages=336–339|journal=[[Science (journal)|Science]]|year=2011|volume=333|pmid=21659566|doi=10.1126/science.1202422|last1=Deutsch|first1=Curtis|last2=Brix|first2=Holger|last3=Ito|first3=Taka|last4=Frenzel|first4=Hartmut|last5=Thompson|first5=LuAnne|s2cid=11752699|bibcode=2011Sci...333..336D|url-status=live}}
|editör15-ad= M. I. |editör15-soyadı= Gomis
* {{cite journal|title=Global warming has increased global economic inequality|date=2019|issue=20|pages=9808–9813|journal=[[Proceedings of the National Academy of Sciences]]|volume=116|issn=0027-8424|pmc=6525504|pmid=31010922|doi=10.1073/pnas.1816020116|last1=Diffenbaugh|first=Noah S.|last2=Burke|first2=Marshall|bibcode=2019PNAS..116.9808D|doi-access=free}}
|editör16-ad= E. |editör16-soyadı= Lonnoy
* {{cite journal|title=Ocean Acidification: The Other CO<sub>2</sub> Problem|date=2009|issue=1|pages=169–192|journal=Annual Review of Marine Science|volume=1|pmid=21141034|doi=10.1146/annurev.marine.010908.163834|last1=Doney|first=Scott C.|last2=Fabry|first2=Victoria J.|last3=Feely|first3=Richard A.|last4=Kleypas|first4=Joan A.|s2cid=402398|bibcode=2009ARMS....1..169D}}
|editör17-ad= T. |editör17-soyadı= Maycock
* {{cite book|title=In {{harvnb|USGCRP2017}}|chapter=Chapter 2: Physical Drivers of Climate Change|chapter-url=https://science2017.globalchange.gov/downloads/CSSR_Ch2_Physical_Drivers.pdf|ref={{harvid|USGCRP Chapter 2|2017}}|year=2017|first1=D. W.|last1=Fahey|first2=S. J.|last2=Doherty|first3=K. A.|last3=Hibbard|first4=A.|last4=Romanou|first5=P. C.|last5=Taylor}}
|editör18-ad= M. |editör18-soyadı= Tignor
* {{cite journal|title=AGU Centennial Grand Challenge: Volcanoes and Deep Carbon Global CO2 Emissions From Subaerial Volcanism{{snd}}Recent Progress and Future Challenges|date=2020|issue=3|pages=e08690|journal=[[Geochemistry, Geophysics, Geosystems]]|volume=21|issn=1525-2027|doi=10.1029/2019GC008690|last1=Fischer|first1=Tobias P.|last2=Aiuppa|first2=Alessandro|bibcode=2020GGG....2108690F|doi-access=free}}
|editör19-ad= T. |editör19-soyadı= Waterfeld
* {{cite journal|title=The Structure of Climate Variability Across Scales|date=2020|display-authors=4|issue=2|pages=e2019RG000657|journal=[[Reviews of Geophysics]]|volume=58|issn=1944-9208|doi=10.1029/2019RG000657|last1=Franzke|first=Christian L. E.|last2=Barbosa|first2=Susana|last3=Blender|first3=Richard|last4=Fredriksen|first4=Hege-Beate|last5=Laepple|first5=Thomas|last6=Lambert|first6=Fabrice|last7=Nilsen|first7=Tine|last8=Rypdal|first8=Kristoffer|last9=Rypdal|first9=Martin|last10=Scotto|first10=Manuel G.|last11=Vannitsem|first11=Stéphane|bibcode=2020RvGeo..5800657F|doi-access=free}}
|yayıncı= In Press
* {{cite journal|title=Global Carbon Budget 2019|date=2019|display-authors=4|issue=4|pages=1783–1838|journal=Earth System Science Data|volume=11|issn=1866-3508|doi=10.5194/essd-11-1783-2019|last1=Friedlingstein|first=Pierre|last2=Jones|first2=Matthew W.|last3=O'Sullivan|first3=Michael|last4=Andrew|first4=Robbie M.|last5=Hauck|first5=Judith|last6=Peters|first6=Glen P.|last7=Peters|first7=Wouter|last8=Pongratz|first8=Julia|last9=Sitch|first9=Stephen|last10=Quéré|first10=Corinne Le|last11=Bakker|first11=Dorothee C. E.|bibcode=2019ESSD...11.1783F|doi-access=free}}
}} – {{Web kaynağı | başlık = Special Report: Global Warming of 1.5 ºC | website = | url = https://www.ipcc.ch/sr15/ | yıl = | arşivurl = https://web.archive.org/web/20191017084802/https://www.ipcc.ch/sr15/ | arşivtarihi = 17 Ekim 2019 | erişimtarihi = 18 Haziran 2019 | ölüurl = evet }}
* {{cite journal|url=http://www.meteo.psu.edu/holocene/public_html/Mann/articles/articles/FyfeEtAlNatureClimate16.pdf|title=Making sense of the early-2000s warming slowdown|archive-date=7 February 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20190207114336/http://www.meteo.psu.edu/holocene/public_html/Mann/articles/articles/FyfeEtAlNatureClimate16.pdf|date=2016|display-authors=4|issue=3|pages=224–228|journal=[[Nature Climate Change]]|volume=6|doi=10.1038/nclimate2938|last1=Fyfe|first1=John C.|last2=Meehl|first2=Gerald A.|last3=England|first3=Matthew H.|last4=Mann|first4=Michael E.|last5=Santer|first5=Benjamin D.|last6=Flato|first6=Gregory M.|last7=Hawkins|first7=Ed|last8=Gillett|first8=Nathan P.|last9=Xie|first9=Shang-Ping|last10=Kosaka|first10=Yu|last11=Swart|first11=Neil C.|bibcode=2016NatCC...6..224F|s2cid=52474791|url-status=live}}
** {{Kitap kaynağı |kaynak= {{harvid|IPCC SR15 Summary for Policymakers|2018}}
* {{cite journal|title=Reduction in surface climate change achieved by the 1987 Montreal Protocol|date=2019|issue=12|page=124041|journal=[[Environmental Research Letters]]|volume=14|issn=1748-9326|doi=10.1088/1748-9326/ab4874|last1=Goyal|first=Rishav|last2=England|first2=Matthew H|last3=Sen Gupta|first3=Alex|last4=Jucker|first4=Martin|bibcode=2019ERL....14l4041G|doi-access=free}}
|yazar= IPCC |yazarbağı= IPCC
* {{cite journal|url=http://ynccf.net/pdf/CDM/The_economic_of_Kyoto_protocol.pdf|title=The Economics of the Kyoto Protocol|archive-date=4 September 2012|archive-url=https://web.archive.org/web/20120904015424/http://ynccf.net/pdf/CDM/The_economic_of_Kyoto_protocol.pdf|date=2003|issue=3|pages=144–145|journal=World Economics|volume=4|last1=Grubb|first1=M.|url-status=dead}}
|yıl= 2018
* {{cite journal|url=http://www.interfacejournal.net/wordpress/wp-content/uploads/2018/12/Interface-10-1-2-Gunningham.pdf|title=Mobilising civil society: can the climate movement achieve transformational social change?|access-date=12 April 2019|archive-date=12 April 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20190412214425/http://www.interfacejournal.net/wordpress/wp-content/uploads/2018/12/Interface-10-1-2-Gunningham.pdf|date=2018|journal=Interface: A Journal for and About Social Movements|volume=10|last=Gunningham|first=Neil|url-status=live}}
|bölüm= Summary for Policymakers
* {{cite journal|title=Nudging out support for a carbon tax|issue=6|pages=484–489|journal=[[Nature Climate Change]]|year=2019|volume=9|doi=10.1038/s41558-019-0474-0|last1=Hagmann|first1=David|last2=Ho|first2=Emily H.|last3=Loewenstein|first3=George|s2cid=182663891|bibcode=2019NatCC...9..484H}}
|bölümurl= https://www.ipcc.ch/site/assets/uploads/sites/2/2019/05/SR15_SPM_version_report_LR.pdf
* {{cite journal|title=The Imperative for Climate Action to Protect Health|issue=3|pages=263–273|journal=[[New England Journal of Medicine]]|year=2019|volume=380|pmid=30650330|doi=10.1056/NEJMra1807873|last1=Haines|first=A.|last2=Ebi|first2=K.|s2cid=58662802|doi-access=free}}
|başlık= {{Harvnb|IPCC SR15|2018}}
* {{cite journal|url=https://www.atmos-chem-phys.net/16/3761/2016/acp-16-3761-2016.html|title=Ice melt, sea level rise and superstorms: evidence from paleoclimate data, climate modeling, and modern observations that 2 °C global warming could be dangerous|date=2016|display-authors=4|issue=6|pages=3761–3812|journal=Atmospheric Chemistry and Physics|volume=16|issn=1680-7316|doi=10.5194/acp-16-3761-2016|last1=Hansen|first=James|last2=Sato|first2=Makiko|last3=Hearty|first3=Paul|last4=Ruedy|first4=Reto|last5=Kelley|first5=Maxwell|last6=Masson-Delmotte|first6=Valerie|last7=Russell|first7=Gary|last8=Tselioudis|first8=George|last9=Cao|first9=Junji|last10=Rignot|first10=Eric|last11=Velicogna|first11=Isabella|s2cid=9410444|arxiv=1602.01393|bibcode=2016ACP....16.3761H}}
|sayfalar=3-24}}
* {{cite journal|url=|title=Internet Blogs, Polar Bears, and Climate-Change Denial by Proxy|date=2018|display-authors=4|issue=4|pages=281–287|journal=[[BioScience]]|volume=68|issn=0006-3568|pmc=5894087|pmid=29662248|doi=10.1093/biosci/bix133|last1=Harvey|first1=Jeffrey A.|last2=Van den Berg|first2=Daphne|last3=Ellers|first3=Jacintha|last4=Kampen|first4=Remko|last5=Crowther|first5=Thomas W.|last6=Roessingh|first6=Peter|last7=Verheggen|first7=Bart|last8=Nuijten|first8=Rascha J. M.|last9=Post|first9=Eric|last10=Lewandowsky|first10=Stephan|last11=Stirling|first11=Ian}}
** {{Kitap kaynağı |kaynak= {{harvid|IPCC SR15 Technical Summary|2018}}
* {{cite journal|title=Estimating Changes in Global Temperature since the Preindustrial Period|display-authors=4|issue=9|pages=1841–1856|journal=Bulletin of the American Meteorological Society|year=2017|volume=98|issn=0003-0007|doi=10.1175/bams-d-16-0007.1|last1=Hawkins|first1=Ed|last2=Ortega|first2=Pablo|last3=Suckling|first3=Emma|last4=Schurer|first4=Andrew|last5=Hegerl|first5=Gabi|last6=Jones|first6=Phil|last7=Joshi|first7=Manoj|last8=Osborn|first8=Timothy J.|last9=Masson-Delmotte|first9=Valérie|last10=Mignot|first10=Juliette|last11=Thorne|first11=Peter|last12=van Oldenborgh|first12=Geert Jan|bibcode=2017BAMS...98.1841H|doi-access=free}}
|yıl= 2018
* {{cite journal|title=A Revisit of Global Dimming and Brightening Based on the Sunshine Duration|date=2018|issue=9|pages=4281–4289|journal=[[Geophysical Research Letters]]|volume=45|issn=1944-8007|doi=10.1029/2018GL077424|last1=He|first1=Yanyi|last2=Wang|first2=Kaicun|last3=Zhou|first3=Chunlüe|last4=Wild|first4=Martin|bibcode=2018GeoRL..45.4281H|doi-access=free}}
|bölüm= Technical Summary
* {{cite journal|title=Negative emissions and international climate goals—learning from and about mitigation scenarios|date=17 October 2019|issue=2|pages=189–219|journal=[[Climatic Change (journal)|Climatic Change]]|ref={{harvid|Hilaire et al.|2019}}|volume=157|doi=10.1007/s10584-019-02516-4|last1=Hilaire|first1=Jérôme|last2=Minx|first2=Jan C.|last3=Callaghan|first3=Max W.|last4=Edmonds|first4=Jae|last5=Luderer|first5=Gunnar|last6=Nemet|first6=Gregory F.|last7=Rogelj|first7=Joeri|last8=Zamora|first8=Maria Mar|bibcode=2019ClCh..157..189H|doi-access=free}}
|bölümurl= https://www.ipcc.ch/site/assets/uploads/sites/2/2019/05/SR15_TS_High_Res.pdf
* {{cite journal|title=Climate Crisis? The Politics of Emergency Framing|date=2009|issue=36|pages=53–60|journal=Economic and Political Weekly|volume=44|issn=0012-9976|last1=Hodder|first1=Patrick|last2=Martin|first2=Brian|jstor=25663518}}
|yazarlarıgöster= 4
* {{cite journal|title=Groundwater vulnerability on small islands|date=2016|display-authors=4|issue=12|pages=1100–1103|journal=[[Nature Climate Change]]|volume=6|issn=1758-6798|doi=10.1038/nclimate3128|last1=Holding|first=S.|last2=Allen|first2=D. M.|last3=Foster|first3=S.|last4=Hsieh|first4=A.|last5=Larocque|first5=J.|last6=Klassen|first6=S.|last7=Van Pelt|first7=C.|bibcode=2016NatCC...6.1100H}}
|ad1= M. |soyadı1= Allen
* {{cite journal|title=Talking about Climate Change and Global Warming|date=2015|issue=9|pages=e0138996|journal=PLOS ONE|volume=10|issn=1932-6203|pmc=4587979|pmid=26418127|doi=10.1371/journal.pone.0138996|last1=Joo|first1=Gea-Jae|last2=Kim|first2=Ji Yoon|last3=Do|first3=Yuno|last4=Lineman|first4=Maurice|bibcode=2015PLoSO..1038996L|doi-access=free}}
|ad2= H. |soyadı2= de Coninck
* {{cite journal|title=Climate Change Impact: The Experience of the Coastal Areas of Bangladesh Affected by Cyclones Sidr and Aila|date=2016|page=9654753|journal=Journal of Environmental and Public Health|volume=2016|pmc=5102735|pmid=27867400|doi=10.1155/2016/9654753|last1=Kabir|first=Russell|last2=Khan|first2=Hafiz T. A.|last3=Ball|first3=Emma|last4=Caldwell|first4=Khan|doi-access=free}}
|ad3= O. P. |soyadı3= Dube
* {{cite journal|url=https://link.springer.com/article/10.1007/s10584-019-02560-0|title=The impact of climate change on migration: a synthesis of recent empirical insights|access-date=9 February 2021|date=2020|issue=3|pages=281–300|journal=Climatic Change|volume=158|doi=10.1007/s10584-019-02560-0|last1=Kaczan|first1=David J.|last2=Orgill-Meyer|first2=Jennifer|bibcode=2020ClCh..158..281K|s2cid=207988694}}
|ad4= O. |soyadı4= Hoegh-Guldberg
* {{cite journal <!-- Authors of the box. -->|title=How do we know the world has warmed?|date=2010|display-authors=4|issue=7|journal=[[Bulletin of the American Meteorological Society]]|department=Special supplement: State of the Climate in 2009|volume=91|doi=10.1175/BAMS-91-7-StateoftheClimate|last1=Kennedy|first1=J. J.|last2=Thorne|first2=W. P.|last3=Peterson|first3=T. C.|last4=Ruedy|first4=R. A.|last5=Stott|first5=P. A.|last6=Parker|first6=D. E.|last7=Good|first7=S. A.|last8=Titchner|first8=H. A.|last9=Willett|first9=K. M.|at=S26-S27|editor-first1=D. S.|editor-last1=Arndt|editor-first2=M. O.|editor-last2=Baringer|editor-first3=M. R.|editor-last3=Johnson}}
|ad5= D. |soyadı5= Jacob
* {{cite book|title=In {{harvnb|USGCRP|2017}}|archive-date=20 August 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20180820172529/https://science2017.globalchange.gov/chapter/15/|chapter=Chapter 15: Potential Surprises: Compound Extremes and Tipping Elements|chapter-url=https://science2017.globalchange.gov/chapter/15/|display-authors=4|pages=1–470|ref={{harvid|USGCRP Chapter 15|2017}}|year=2017|last1=Kopp|first1=R. E.|last2=Hayhoe|first2=K.|last3=Easterling|first3=D. R.|last4=Hall|first4=T.|last5=Horton|first5=R.|first6=K. E.|last6=Kunkel|first7=A. N.|last7=LeGrande|url-status=live}}
|ad6= K. |soyadı6= Jiang
* {{cite book|title=In {{harvnb|USGCRP2017}}|chapter=Chapter 9: Extreme Storms|chapter-url=https://science2017.globalchange.gov/chapter/9/|pages=1–470|ref={{harvid|USGCRP Chapter 9|2017}}|year=2017|first1=J. P.|last1=Kossin|first2=T.|last2=Hall|first3=T.|last3=Knutson|first4=K. E.|last4=Kunkel|first5=R. J.|last5=Trapp|first6=D. E.|last6=Waliser|first7=M. F.|last7=Wehner}}
|ad7= J. A. |soyadı7= Revi
* {{cite book|title=In {{harvnb|USGCRP2017}}|chapter=Appendix C: Detection and attribution methodologies overview.|chapter-url=https://science2017.globalchange.gov/chapter/appendix-c/|pages=1–470|year=2017|last=Knutson|first=T.}}
|ad8= J. |soyadı8= Rogelj <!-- And 66 others. -->
* {{Cite journal|url=https://doi.org/10.1088/1748-9326/11/8/085001|title=Afforestation to mitigate climate change: impacts on food prices under consideration of albedo effects|date=July 2016|display-authors=4|issue=8|page=085001|journal=Environmental Research Letters|volume=11|issn=1748-9326|doi=10.1088/1748-9326/11/8/085001|last1=Kreidenweis|first1=Ulrich|last2=Humpenöder|first2=Florian|last3=Stevanović|first3=Miodrag|last4=Bodirsky|first4=Benjamin Leon|last5=Kriegler|first5=Elmar|last6=Lotze-Campen|first6=Hermann|last7=Popp|first7=Alexander|bibcode=2016ERL....11h5001K|s2cid=8779827}}
|sayfalar=25-46|başlık= {{Harvnb|IPCC SR15|2018}}
* {{cite journal|title=The Aluminum Smelting Process|issue=5 Suppl|pages=S2–S4|journal=Journal of Occupational and Environmental Medicine|year=2014|volume=56|pmc=4131936|pmid=24806722|doi=10.1097/JOM.0000000000000154|last1=Kvande|first1=H.}}
}}
* {{cite journal|title=Arrhenius and the Intergovernmental Panel on Climate Change|issue=23|page=271|journal=Eos|year=1998|volume=79|doi=10.1029/98EO00206|last=Lapenis|first=Andrei G.|bibcode=1998EOSTr..79..271L}}
** {{Kitap kaynağı |kaynak= {{harvid|IPCC SR15 Ch1|2018}}
* {{cite journal|title=The multimillennial sea-level commitment of global warming|date=2013|display-authors=4|issue=34|pages=13745–13750|journal=Proceedings of the National Academy of Sciences|volume=110|issn=0027-8424|pmc=3752235|pmid=23858443|doi=10.1073/pnas.1219414110|last1=Levermann|first=Anders|last2=Clark|first2=Peter U.|last3=Marzeion|first3=Ben|last4=Milne|first4=Glenn A.|last5=Pollard|first5=David|last6=Radic|first6=Valentina|last7=Robinson|first7=Alexander|bibcode=2013PNAS..11013745L|doi-access=free}}
|yıl= 2018
* {{Cite journal|url=https://www.nature.com/articles/s41559-020-1198-2|title=Species better track climate warming in the oceans than on land|display-authors=4|issue=8|pages=1044–1059|journal=Nature Ecology & Evolution|year=2020|volume=4|issn=2397-334X|pmid=32451428|doi=10.1038/s41559-020-1198-2|last1=Lenoir|first1=Jonathan|last2=Bertrand|first2=Romain|last3=Comte|first3=Lise|last4=Bourgeaud|first4=Luana|last5=Hattab|first5=Tarek|last6=Murienne|first6=Jérôme|last7=Grenouillet|first7=Gaël|s2cid=218879068}}
|bölüm= Chapter 1: Framing and Context
* {{cite journal|url=https://zenodo.org/record/896855|title=Do Models and Observations Disagree on the Rainfall Response to Global Warming?|issue=11|pages=3156–3166|journal=Journal of Climate|year=2009|volume=22|doi=10.1175/2008JCLI2472.1|last1=Liepert|first=Beate G.|last2=Previdi|first2=Michael|bibcode=2009JCli...22.3156L}}
|bölümurl= https://www.ipcc.ch/site/assets/uploads/sites/2/2019/05/SR15_Chapter1_Low_Res.pdf
* {{cite journal|title=Conventions of climate change: constructions of danger and the dispossession of the atmosphere|date=2009|issue=2|pages=279–296|journal=Journal of Historical Geography|volume=35|doi=10.1016/j.jhg.2008.08.008|last1=Liverman|first1=Diana M.}}
|yazarlarıgöster= 4
* {{cite journal|title=Satellite and Ocean Data Reveal Marked Increase in Earth's Heating Rate|issue=13|journal=Geophysical Research Letters|publisher=American Geophysical Union (AGU)|ref={{harvid|Loeb et al.|2021}}|year=2021|volume=48|issn=0094-8276|doi=10.1029/2021gl093047|last1=Loeb|first1=Norman G.|last2=Johnson|first2=Gregory C.|last3=Thorsen|first3=Tyler J.|last4=Lyman|first4=John M.|last5=Rose|first5=Fred G.|last6=Kato|first6=Seiji|at=e2021GL093047|doi-access=free|bibcode=2021GeoRL..4893047L|s2cid=236233508}}
|ad1= M. |soyadı1= Allen
* {{Cite journal|url=https://www.nature.com/articles/s41586-019-1300-6|title=Climate as a risk factor for armed conflict|date=2019|display-authors=4|issue=7764|pages=193–197|journal=Nature|volume=571|issn=1476-4687|pmid=31189956|doi=10.1038/s41586-019-1300-6|last1=Mach|first1=Katharine J.|last2=Kraan|first2=Caroline M.|last3=Adger|first3=W. Neil|last4=Buhaug|first4=Halvard|last5=Burke|first5=Marshall|last6=Fearon|first6=James D.|last7=Field|first7=Christopher B.|last8=Hendrix|first8=Cullen S.|last9=Maystadt|first9=Jean-Francois|last10=O’Loughlin|first10=John|last11=Roessler|first11=Philip|bibcode=2019Natur.571..193M|s2cid=186207310}}
|ad2= O. P. |soyadı2= Dube
* {{cite journal|title=The proportionality of global warming to cumulative carbon emissions|date=2009|issue=7248|pages=829–832|journal=Nature|volume=459|issn=1476-4687|pmid=19516338|doi=10.1038/nature08047|last1=Matthews|first=H. Damon|last2=Gillett|first2=Nathan P.|last3=Stott|first3=Peter A.|last4=Zickfeld|first4=Kirsten|s2cid=4423773|bibcode=2009Natur.459..829M}}
|ad3= W. |soyadı3= Solecki
* {{cite journal|url=https://journals.sagepub.com/doi/10.1177/0309133318776490|title=Humid heat and climate change|issue=3|pages=391–405|journal=Progress in Physical Geography: Earth and Environment|year=2018|volume=42|doi=10.1177/0309133318776490|last=Matthews|first=Tom|s2cid=134820599}}
|ad4= F. |soyadı4= Aragón-Durand
* {{cite journal|title=Atmospheric Aerosols: Clouds, Chemistry, and Climate|date=2017|issue=1|pages=427–444|journal=Annual Review of Chemical and Biomolecular Engineering|volume=8|issn=1947-5438|pmid=28415861|doi=10.1146/annurev-chembioeng-060816-101538|last=McNeill|first=V. Faye}}
|ad5= W. |soyadı5= Cramer
* {{cite journal|title=Long-term pattern and magnitude of soil carbon feedback to the climate system in a warming world|display-authors=4|issue=6359|pages=101–105|journal=Science|year=2017|volume=358|pmid=28983050|doi=10.1126/science.aan2874|last1=Melillo|first=J. M.|last2=Frey|first2=S. D.|last3=DeAngelis|first3=K. M.|author-link3=Kristen DeAngelis|last4=Werner|first4=W. J.|last5=Bernard|first5=M. J.|last6=Bowles|first6=F. P.|last7=Pold|first7=G.|last8=Knorr|first8=M. A.|last9=Grandy|first9=A. S.|bibcode=2017Sci...358..101M|doi-access=free}}
|ad6= S. |soyadı6= Humphreys
* {{cite journal|url=http://oro.open.ac.uk/55387/1/mercure_StrandedAssets_v16_with_Methods.pdf|title=Macroeconomic impact of stranded fossil fuel assets|date=2018|display-authors=4|issue=7|pages=588–593|journal=Nature Climate Change|volume=8|issn=1758-6798|doi=10.1038/s41558-018-0182-1|last1=Mercure|first=J.-F.|last2=Pollitt|first2=H.|last3=Viñuales|first3=J. E.|last4=Edwards|first4=N. R.|last5=Holden|first5=P. B.|last6=Chewpreecha|first6=U.|last7=Salas|first7=P.|last8=Sognnaes|first8=I.|last9=Lam|first9=A.|last10=Knobloch|first10=F.|s2cid=89799744|bibcode=2018NatCC...8..588M}}
|ad7= M. |soyadı7= Kainuma
* {{cite journal|title=Climate-change–driven accelerated sea-level rise detected in the altimeter era|date=2018|display-authors=4|issue=9|pages=2022–2025|journal=Proceedings of the National Academy of Sciences|volume=115|issn=0027-8424|pmc=5834701|pmid=29440401|doi=10.1073/pnas.1717312115|last1=Mitchum|first1=G. T.|last2=Masters|first2=D.|last3=Hamlington|first3=B. D.|last4=Fasullo|first4=J. T.|last5=Beckley|first5=B. D.|last6=Nerem|first6=R. S.|bibcode=2018PNAS..115.2022N|doi-access=free}}
|ad8= J. |soyadı8= Kala
*{{cite report|author=((National Academies of Sciences, Engineering, and Medicine))|title=Negative Emissions Technologies and Reliable Sequestration: A Research Agenda|publisher=The National Academies Press|isbn=978-0-309-48455-8|doi=10.17226/25259|url=https://nap.nationalacademies.org/catalog/25259/negative-emissions-technologies-and-reliable-sequestration-a-research-agenda|location=Washington, D.C.|year=2019}}
|ad9= N. |soyadı9= Mahowald
* {{cite book|title=America's Climate Choices|access-date=28 January 2019|archive-date=21 July 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20150721185851/http://www.nap.edu/openbook.php?record_id=12781&page=15|chapter=Causes and Consequences of Climate Change|chapter-url=https://www.nap.edu/read/12781/chapter/4|location=Washington, D.C.|publisher=The National Academies Press|ref=none|year=2011|isbn=978-0-309-14585-5|doi=10.17226/12781|author=National Research Council|url-status=live}}
|ad10= Y. |soyadı10= Mulugetta
* {{cite journal|url=https://boris.unibe.ch/132301/7/333323_4_merged_1557735881.pdf|title=No evidence for globally coherent warm and cold periods over the preindustrial Common Era|date=2019a|display-authors=4|issue=7766|pages=550–554|journal=Nature|volume=571|issn=1476-4687|pmid=31341300|doi=10.1038/s41586-019-1401-2|last1=Neukom|first1=Raphael|last2=Steiger|first2=Nathan|last3=Gómez-Navarro|first3=Juan José|last4=Wang|first4=Jianghao|last5=Werner|first5=Johannes P.|s2cid=198494930|bibcode=2019Natur.571..550N}}
|ad11= R. |soyadı11= Perez
* {{cite journal|title=Consistent multidecadal variability in global temperature reconstructions and simulations over the Common Era|date=2019b|display-authors=4|issue=8|pages=643–649|journal=Nature Geoscience|volume=12|issn=1752-0908|pmc=6675609|pmid=31372180|doi=10.1038/s41561-019-0400-0|last1=Neukom|first1=Raphael|last2=Barboza|first2=Luis A.|last3=Erb|first3=Michael P.|last4=Shi|first4=Feng|last5=Emile-Geay|first5=Julien|last6=Evans|first6=Michael N.|last7=Franke|first7=Jörg|last8=Kaufman|first8=Darrell S.|last9=Lücke|first9=Lucie|last10=Rehfeld|first10=Kira|last11=Schurer|first11=Andrew|bibcode=2019NatGe..12..643P}}
|ad12= M. |soyadı12= Wairiu
* {{cite journal|title=Climate denier, skeptic, or contrarian?|date=2010|issue=39|pages=E151|journal=Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America|volume=107|issn=0027-8424|pmc=2947866|pmid=20807754|doi=10.1073/pnas.1010507107|last1=O’Neill|first1=Saffron J.|last2=Boykoff|first2=Max|bibcode=2010PNAS..107E.151O|doi-access=free}}
|ad13= K. |soyadı13= Zickfeld
* {{cite journal|url=https://espace.library.uq.edu.au/view/UQ:318633/UQ318633_peer_review.pdf|title=Global imprint of climate change on marine life|date=2013|display-authors=4|issue=10|pages=919–925|journal=Nature Climate Change|volume=3|issn=1758-6798|doi=10.1038/nclimate1958|last1=Poloczanska|first1=Elvira S.|last2=Brown|first2=Christopher J.|last3=Sydeman|first3=William J.|last4=Kiessling|first4=Wolfgang|last5=Schoeman|first5=David|bibcode=2013NatCC...3..919P}}
|sayfalar=47-91|başlık= {{Harvnb|IPCC SR15|2018}}
* {{cite journal|url=http://www.pik-potsdam.de/~stefan/Publications/Nature/rahmstorf_etal_science_2007.pdf|title=Recent Climate Observations Compared to Projections|archive-date=6 September 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20180906115332/http://pik-potsdam.de/~stefan/Publications/Nature/rahmstorf_etal_science_2007.pdf|date=2007|display-authors=4|issue=5825|page=709|journal=Science|volume=316|pmid=17272686|doi=10.1126/science.1136843|last1=Rahmstorf|first1=Stefan|last2=Cazenave|first2=Anny|last3=Church|first3=John A.|last4=Hansen|first4=James E.|author-link2=Anny Cazenave|author-link1=Stefan Rahmstorf|author-link3=John A. Church|last5=Keeling|first5=Ralph F.|author-link5=Ralph Keeling|last6=Parker|first6=David E.|author-link6=David Parker (climatologist)|last7=Somerville|first7=Richard C. J.|s2cid=34008905|author-link7=Richard Somerville|bibcode=2007Sci...316..709R|url-status=live}}
}}
* {{cite journal|url=https://www.researchgate.net/publication/32034622|title=Global and Regional Climate Changes due to Black Carbon|issue=4|pages=221–227|journal=Nature Geoscience|year=2008|volume=1|doi=10.1038/ngeo156|last1=Ramanathan|first1=V.|last2=Carmichael|first2=G.|bibcode=2008NatGe...1..221R}}
** {{Kitap kaynağı |kaynak= {{harvid|IPCC SR15 Ch2|2018}}
* {{cite journal|title=An update of observed stratospheric temperature trends|id={{HAL|hal-00355600}}|display-authors=4|issue=D2|page=D02107|journal=[[Journal of Geophysical Research]]|year=2009|volume=114|doi=10.1029/2008JD010421|last1=Randel|first1=William J.|last2=Shine|first2=Keith P.|author-link2=Keith Shine|last3=Austin|first3=John|last4=Barnett|first4=John|last5=Claud|first5=Chantal|last6=Gillett|first6=Nathan P.|last7=Keckhut|first7=Philippe|last8=Langematz|first8=Ulrike|last9=Lin|first9=Roger|bibcode=2009JGRD..114.2107R|doi-access=free}}
|yıl= 2018
* {{cite journal|url=https://www.nature.com/articles/s41558-020-0728-x|title=Coal-exit health and environmental damage reductions outweigh economic impacts|issue=4|pages=308–312|journal=Nature Climate Change|year=2020|volume=10|issn=1758-6798|doi=10.1038/s41558-020-0728-x|last1=Rauner|first1=Sebastian|last2=Bauer|first2=Nico|last3=Dirnaichner|first3=Alois|last4=Van Dingenen|first4=Rita|last5=Mutel|first5=Chris|last6=Luderer|first6=Gunnar|s2cid=214619069|bibcode=2020NatCC..10..308R}}
|bölüm= Chapter 2: Mitigation Pathways Compatible with 1.5°C in the Context of Sustainable Development
* {{cite journal|title=Estimating and tracking the remaining carbon budget for stringent climate targets|date=2019|display-authors=4|issue=7765|pages=335–342|journal=Nature|volume=571|issn=1476-4687|pmid=31316194|doi=10.1038/s41586-019-1368-z|last1=Rogelj|first=Joeri|last2=Forster|first2=Piers M.|last3=Kriegler|first3=Elmar|last4=Smith|first4=Christopher J.|last5=Séférian|first5=Roland|s2cid=197542084|bibcode=2019Natur.571..335R|doi-access=free}}
|bölümurl= https://www.ipcc.ch/sr15/
* {{cite journal|title=Impact of short-lived non-CO2 mitigation on carbon budgets for stabilizing global warming|issue=7|pages=1–10|journal=Environmental Research Letters|year=2015|volume=10|doi=10.1088/1748-9326/10/7/075001|last1=Rogelj|first1=Joeri|last2=Meinshausen|first2=Malte|last3=Schaeffer|first3=Michiel|last4=Knutti|first4=Reto|last5=Riahi|first5=Keywan|bibcode=2015ERL....10g5001R|doi-access=free}}
|yazarlarıgöster= 4
* {{Cite journal|url=http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S187734352030083X|title=Rethinking standards of permanence for terrestrial and coastal carbon: implications for governance and sustainability|date=2020|display-authors=4|pages=69–77|journal=Current Opinion in Environmental Sustainability|volume=45|issn=1877-3435|doi=10.1016/j.cosust.2020.09.009|last1=Ruseva|first1=Tatyana|last2=Hedrick|first2=Jamie|last3=Marland|first3=Gregg|last4=Tovar|first4=Henning|last5=Sabou|first5=Carina|last6=Besombes|first6=Elia|s2cid=229069907}}
|ad1= J. |soyadı1= Rogelj
* {{cite journal|url=http://eprints.whiterose.ac.uk/126653/7/Samset_et_al-2018-Geophysical_Research_Letters.pdf|title=Climate Impacts From a Removal of Anthropogenic Aerosol Emissions|date=2018|display-authors=4|issue=2|pages=1020–1029|journal=Geophysical Research Letters|volume=45|issn=1944-8007|pmc=7427631|pmid=32801404|doi=10.1002/2017GL076079|last1=Samset|first=B. H.|last2=Sand|first2=M.|last3=Smith|first3=C. J.|last4=Bauer|first4=S. E.|last5=Forster|first5=P. M.|last6=Fuglestvedt|first6=J. S.|last7=Osprey|first7=S.|last8=Schleussner|first8=C.-F.|bibcode=2018GeoRL..45.1020S}}
|ad2= D. |soyadı2= Shindell
* {{cite journal|title=Response of Arctic temperature to changes in emissions of short-lived climate forcers|date=2015|display-authors=4|issue=3|pages=286–289|journal=Nature|volume=6|doi=10.1038/nclimate2880|last1=Sand|first1=M.|last2=Berntsen|first2=T. K.|last3=von Salzen|first3=K.|last4=Flanner|first4=M. G.|last5=Langner|first5=J.|last6=Victor|first6=D. G.}}
|ad3= K. |soyadı3= Jiang
* {{cite journal|title=Attribution of the present-day total greenhouse effect|date=2010|issue=D20|pages=D20106|journal=Journal of Geophysical Research: Atmospheres|volume=115|issn=2156-2202|doi=10.1029/2010JD014287|last1=Schmidt|first=Gavin A.|last2=Ruedy|first2=Reto A.|last3=Miller|first3=Ron L.|last4=Lacis|first4=Andy A.|s2cid=28195537|bibcode=2010JGRD..11520106S|doi-access=free}}
|ad4= S. |soyadı4= Fifta
* {{cite journal|url=https://www.researchgate.net/publication/263025265|title=Reconciling warming trends|date=2014|issue=3|pages=158–160|journal=Nature Geoscience|volume=7|doi=10.1038/ngeo2105|last1=Schmidt|first1=Gavin A.|last2=Shindell|first2=Drew T.|last3=Tsigaridis|first3=Kostas|bibcode=2014NatGe...7..158S|hdl=2060/20150000726|hdl-access=free}}
|ad5= P. |soyadı5= Forster
* {{cite journal|url=https://climateanalytics.org/media/ssa_final_published.pdf|title=Climate change impacts in Sub-Saharan Africa: from physical changes to their social repercussions|date=2016|display-authors=4|issue=6|pages=1585–1600|journal=Regional Environmental Change|volume=17|issn=1436-378X|doi=10.1007/s10113-015-0910-2|last1=Serdeczny|first=Olivia|last2=Adams|first2=Sophie|last3=Baarsch|first3=Florent|last4=Coumou|first4=Dim|last5=Robinson|first5=Alexander|last6=Hare|first6=William|last7=Schaeffer|first7=Michiel|last8=Perrette|first8=Mahé|last9=Reinhardt|first9=Julia|s2cid=3900505}}
|ad6= V. |soyadı6= Ginzburg
* {{cite journal|title=Land/sea warming ratio in response to climate change: IPCC AR4 model results and comparison with observations|date=2007|issue=2|page=L02701|journal=Geophysical Research Letters|volume=34|doi=10.1029/2006GL028164|last1=Sutton|first1=Rowan T.|last2=Dong|first2=Buwen|last3=Gregory|first3=Jonathan M.|bibcode=2007GeoRL..3402701S|doi-access=free}}
|ad7= C. |soyadı7= Handa
* {{cite journal|url=http://pure.aber.ac.uk/ws/files/29181264/Smale_et_al_2019_NCC_pre_print.pdf|title=Marine heatwaves threaten global biodiversity and the provision of ecosystem services|date=2019|issue=4|pages=306–312|journal=Nature Climate Change|volume=9|issn=1758-6798|doi=10.1038/s41558-019-0412-1|last1=Smale|first1=Dan A.|last2=Wernberg|first2=Thomas|last3=Oliver|first3=Eric C. J.|last4=Thomsen|first4=Mads|last5=Harvey|first5=Ben P.|s2cid=91471054|bibcode=2019NatCC...9..306S}}
|ad8= H. |soyadı8= Kheshgi
* {{cite journal|title=Assessing dangerous climate change through an update of the Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC) 'reasons for concern'|display-authors=4|issue=11|pages=4133–4137|journal=Proceedings of the National Academy of Sciences|year=2009|volume=106|pmc=2648893|pmid=19251662|doi=10.1073/pnas.0812355106|last1=Smith|first1=Joel B.|last2=Schneider|first2=Stephen H.|last3=Oppenheimer|first3=Michael|last4=Yohe|first4=Gary W.|last5=Hare|first5=William|last6=Mastrandrea|first6=Michael D.|last7=Patwardhan|first7=Anand|last8=Burton|first8=Ian|last9=Corfee-Morlot|first9=Jan|bibcode=2009PNAS..106.4133S|first10=Chris H. D.|last10=Magadza|first11=Hans-Martin|last11=Füssel|first12=A. Barrie|last12=Pittock|first13=Atiq|last13=Rahman|first14=Avelino|last14=Suarez|first15=Jean-Pascal|last15=van Ypersele|doi-access=free}}
|ad9= S. |soyadı9= Kobayashi
* {{Cite journal|url=https://europepmc.org/backend/ptpmcrender.fcgi?accid=PMC4298023&blobtype=pdf|title=The role of emotion in global warming policy support and opposition.|date=2013|issue=5|pages=937–948|journal=Risk Analysis|volume=34|pmc=4298023|pmid=24219420|doi=10.1111/risa.12140|last1=Smith|first1=N.|last2=Leiserowitz|first2=A.}}
|ad10= E. |soyadı10= Kriegler
* {{cite journal|url=https://www.thelancet.com/action/showPdf?pii=S0140-6736%2815%2901156-3|title=Global and regional health effects of future food production under climate change: a modelling study|display-authors=4|issue=10031|pages=1937–1946|journal=Lancet|year=2016|volume=387|pmid=26947322|doi=10.1016/S0140-6736(15)01156-3|last1=Springmann|first=M.|last2=Mason-D’Croz|first2=D.|last3=Robinson|first3=S.|last4=Garnett|first4=T.|last5=Godfray|first5=H.|last6=Gollin|first6=D.|last7=Rayner|first7=M.|last8=Ballon|first8=P.|last9=Scarborough.|first9=P.|s2cid=41851492}}
|ad11= L. |soyadı11= Mundaca
* {{cite journal|title=Arctic sea ice decline: Faster than forecast|display-authors=4|issue=9|page=L09501|journal=Geophysical Research Letters|year=2007|volume=34|doi=10.1029/2007GL029703|last1=Stroeve|first1=J.|last2=Holland|first2=Marika M.|last3=Meier|first3=Walt|last4=Scambos|first4=Ted|last5=Serreze|first5=Mark|bibcode=2007GeoRL..3409501S|doi-access=free}}
|ad12= R. |soyadı12= Séférian
* {{cite journal|url=https://eprints.soton.ac.uk/410581/1/ClimSens_012116_nofigs2.pdf|title=Disentangling greenhouse warming and aerosol cooling to reveal Earth's climate sensitivity|date=2016|issue=4|pages=286–289|journal=Nature Geoscience|volume=9|issn=1752-0908|doi=10.1038/ngeo2670|last1=Storelvmo|first1=T.|last2=Phillips|first2=P. C. B.|last3=Lohmann|first3=U.|last4=Leirvik|first4=T.|last5=Wild|first5=M.|bibcode=2016NatGe...9..286S}}
|ad13= M. V. |soyadı13= Vilariño
* {{cite journal|title=Permafrost collapse is accelerating carbon release|date=2019|display-authors=4|issue=7754|pages=32–34|journal=Nature|volume=569|pmid=31040419|doi=10.1038/d41586-019-01313-4|last1=Turetsky|first=Merritt R.|last2=Abbott|first2=Benjamin W.|last3=Jones|first3=Miriam C.|last4=Anthony|first4=Katey Walter|last5=Koven|first5=Charles|last6=Kuhry|first6=Peter|last7=Lawrence|first7=David M.|last8=Gibson|first8=Carolyn|last9=Sannel|first9=A. Britta K.|bibcode=2019Natur.569...32T|doi-access=free}}
|başlık= {{Harvnb|IPCC SR15|2018}}
* {{cite journal|url=|title=Climate change, ecosystems and abrupt change: science priorities|date=2020|display-authors=4|issue=1794|journal=Philosophical Transactions of the Royal Society B|volume=375|pmc=7017767|pmid=31983326|doi=10.1098/rstb.2019.0105|last1=Turner|first1=Monica G.|last2=Calder|first2=W. John|last3=Cumming|first3=Graeme S.|last4=Hughes|first4=Terry P.|last5=Jentsch|first5=Anke|last6=LaDeau|first6=Shannon L.|last7=Lenton|first7=Timothy M.|last8=Shuman|first8=Bryan N.|last9=Turetsky|first9=Merritt R.|last10=Ratajczak|first10=Zak|last11=Williams|first11=John W.}}
}}
* {{cite journal|title=The Influence of Pollution on the Shortwave Albedo of Clouds|date=1977|issue=7|pages=1149–1152|journal=J. Atmos. Sci.|volume=34|issn=1520-0469|doi=10.1175/1520-0469(1977)034<1149:TIOPOT>2.0.CO;2|last=Twomey|first=S.|bibcode=1977JAtS...34.1149T|doi-access=free}}
** {{Kitap kaynağı |kaynak= {{harvid|IPCC SR15 Ch3|2018}}
* {{cite journal|url=http://rstl.royalsocietypublishing.org/content/151/1.full.pdf+html|title=On the Absorption and Radiation of Heat by Gases and Vapours, and on the Physical Connection of Radiation, Absorption, and Conduction|archive-date=26 March 2016|archive-url=https://web.archive.org/web/20160326122934/http://rstl.royalsocietypublishing.org/content/151/1.full.pdf+html|date=1861|pages=169–194, 273–285|journal=Philosophical Magazine|series=4|volume=22|last=Tyndall|first=John|author-link=John Tyndall|url-status=live}}
|yıl= 2018
* {{cite journal|title=Accelerating extinction risk from climate change|date=2015|issue=6234|pages=571–573|journal=Science|volume=348|issn=0036-8075|pmid=25931559|doi=10.1126/science.aaa4984|last=Urban|first=Mark C.|bibcode=2015Sci...348..571U|doi-access=free}}
|bölüm= Chapter 3: Impacts of 1.5ºC Global Warming on Natural and Human
* {{cite book|url=http://www.globalchange.gov/publications/reports/scientific-assessments/us-impacts|title=Global Climate Change Impacts in the United States|access-date=17 April 2010|archive-date=6 April 2010|archive-url=https://web.archive.org/web/20100406060050/http://www.globalchange.gov/publications/reports/scientific-assessments/us-impacts|publisher=Cambridge University Press|year=2009|isbn=978-0-521-14407-0|editor2-first=J.|editor3-first=T.|editor4-first=S. J.|author=USGCRP|editor-last1=Karl|editor1-first=T. R.|editor-last2=Melillo|editor-last3=Peterson|editor-last4=Hassol|url-status=live}}
|bölümurl= https://www.ipcc.ch/sr15/
* {{cite book|url=https://science2017.globalchange.gov/|title=Climate Science Special Report: Fourth National Climate Assessment, Volume I|display-editors=4|location=Washington, D.C.|publisher=U.S. Global Change Research Program|year=2017|editor2-first=D. W.|editor3-first=K. A.|editor4-first=D. J.|editor5-first=B. C.|editor6-first=T. K.|doi=10.7930/J0J964J6|author=USGCRP|editor-last1=Wuebbles|editor1-first=D. J.|editor-last2=Fahey|editor-last3=Hibbard|editor-last4=Dokken|editor-last5=Stewart|editor-last6=Maycock}}
|yazarlarıgöster= 4
* {{cite journal|url=|title=Air quality co-benefits for human health and agriculture counterbalance costs to meet Paris Agreement pledges|date=2018|display-authors=4|issue=4939|page=4939|journal=Nature Communications|volume=9|pmc=6250710|pmid=30467311|doi=10.1038/s41467-018-06885-9|last1=Vandyck|first=T.|last2=Keramidas|first2=K.|last3=Kitous|first3=A.|last4=Spadaro|first4=J.|last5=Van DIngenen|first5=R.|last6=Holland|first6=M.|last7=Saveyn|first7=B.|bibcode=2018NatCo...9.4939V}}
|ad1= O. |soyadı1= Hoegh-Guldberg
* {{cite book|title=In {{harvnb|USGCRP2017}}|chapter=Chapter 1: Our Globally Changing Climate|chapter-url=https://science2017.globalchange.gov/downloads/CSSR_Ch1_Our_Globally_Changing_Climate.pdf|display-authors=4|ref={{harvid|USGCRP Chapter 1|2017}}|year=2017|first1=D. J.|last1=Wuebbles|first2=D. R.|last2=Easterling|first3=K.|last3=Hayhoe|first4=T.|last4=Knutson|first5=R. E.|last5=Kopp|first6=J. P.|last6=Kossin|first7=K. E.|last7=Kunkel|last9=A. N.|last8=LeGran-de|first10=C.|last10=Mears|first11=W. V.|last11=Sweet|first12=P. C.|last12=Taylor|first13=R. S.|last13=Vose|first14=M. F.|last14=Wehne}}
|ad2= D. |soyadı2= Jacob
* {{cite book|title=Climate Change Impacts in the United States: The Third National Climate Assessment|chapter=Appendix 3: Climate Science Supplement|chapter-url=http://s3.amazonaws.com/nca2014/low/NCA3_Full_Report_Appendix_3_Climate_Science_Supplement_LowRes.pdf?download=1|display-authors=4|work=US National Climate Assessment|ref={{harvid|USGCRP Climate Science Supplement|2014}}|year=2014|last1=Walsh|first1=John|last2=Wuebbles|first2=Donald|last3=Hayhoe|first3=Katherine|last4=Kossin|first4=Kossin|last5=Kunkel|first5=Kenneth|last6=Stephens|first6=Graeme}}
|ad3= M. |soyadı3= Taylor
* {{cite journal|title=Sensitivity of global greenhouse gas budgets to tropospheric ozone pollution mediated by the biosphere|date=2017|issue=8|page=084001|journal=Environmental Research Letters|volume=12|issn=1748-9326|doi=10.1088/1748-9326/aa7885|last1=Wang|first=Bin|last2=Shugart|first2=Herman H.|last3=Lerdau|first3=Manuel T.|bibcode=2017ERL....12h4001W|doi-access=free}}
|ad4= M. |soyadı4= Bindi
* {{cite journal|url=http://www.thelancet.com/journals/lancet/article/PIIS0140-6736%2815%2960854-6/fulltext|title=Health and climate change: policy responses to protect public health|archive-date=7 April 2017|archive-url=https://web.archive.org/web/20170407184359/http://thelancet.com/journals/lancet/article/PIIS0140-6736%2815%2960854-6/fulltext|date=2015|display-authors=4|issue=10006|pages=1861–1914|journal=The Lancet|volume=386|pmid=26111439|doi=10.1016/S0140-6736(15)60854-6|last1=Watts|first1=Nick|last2=Adger|first2=W Neil|last3=Agnolucci|first3=Paolo|last4=Blackstock|first4=Jason|last5=Byass|first5=Peter|last6=Cai|first6=Wenjia|last7=Chaytor|first7=Sarah|last8=Colbourn|first8=Tim|last9=Collins|first9=Mat|url-status=live|last10=Cooper|first10=Adam|last11=Cox|first11=Peter M|last12=Depledge|first12=Joanna|last13=Drummond|first13=Paul|last14=Ekins|first14=Paul|last15=Galaz|first15=Victor|last16=Grace|first16=Delia|last17=Graham|first17=Hilary|last18=Grubb|first18=Michael|last19=Haines|first19=Andy|last20=Hamilton|first20=Ian|last21=Hunter|first21=Alasdair|last22=Jiang|first22=Xujia|last23=Li|first23=Moxuan|last24=Kelman|first24=Ilan|last25=Liang|first25=Lu|last26=Lott|first26=Melissa|last27=Lowe|first27=Robert|last28=Luo|first28=Yong|last29=Mace|first29=Georgina|last30=Maslin|first30=Mark|last31=Nilsson|first31=Maria|last32=Oreszczyn|first32=Tadj|last33=Pye|first33=Steve|last34=Quinn|first34=Tara|last35=Svensdotter|first35=My|last36=Venevsky|first36=Sergey|last37=Warner|first37=Koko|last38=Xu|first38=Bing|last39=Yang|first39=Jun|last40=Yin|first40=Yongyuan|last41=Yu|first41=Chaoqing|last42=Zhang|first42=Qiang|last43=Gong|first43=Peng|last44=Montgomery|first44=Hugh|last45=Costello|first45=Anthony|s2cid=205979317|hdl=10871/20783|hdl-access=free}}
|ad5= S. |soyadı5= Brown
* {{cite journal|url=https://www.thelancet.com/journals/lancet/article/PIIS0140-6736(19)32596-6/abstract|title=The 2019 report of The Lancet Countdown on health and climate change: ensuring that the health of a child born today is not defined by a changing climate|date=2019|display-authors=4|issue=10211|pages=1836–1878|journal=The Lancet|volume=394|issn=0140-6736|pmid=31733928|doi=10.1016/S0140-6736(19)32596-6|last1=Watts|first1=Nick|last2=Amann|first2=Markus|last3=Arnell|first3=Nigel|last4=Ayeb-Karlsson|first4=Sonja|last5=Belesova|first5=Kristine|last6=Boykoff|first6=Maxwell|last7=Byass|first7=Peter|last8=Cai|first8=Wenjia|last9=Campbell-Lendrum|first9=Diarmid|last10=Capstick|first10=Stuart|last11=Chambers|first11=Jonathan|s2cid=207976337}}
|ad6= I. |soyadı6= Camilloni
* {{cite journal|title=Rise of interdisciplinary research on climate|number=Supplement 1|pages=3657–3664|journal=Proceedings of the National Academy of Sciences|year=2013|volume=110|pmc=3586608|pmid=22778431|doi=10.1073/pnas.1107482109|last=Weart|first=Spencer|doi-access=free}}
|ad7= A. |soyadı7= Diedhiou
* {{cite journal|title=From Dimming to Brightening: Decadal Changes in Solar Radiation at Earth's Surface|display-authors=4|issue=5723|pages=847–850|journal=Science|year=2005|volume=308|pmid=15879214|doi=10.1126/science.1103215|last1=Wild|first=M.|last2=Gilgen|first2=Hans|last3=Roesch|first3=Andreas|last4=Ohmura|first4=Atsumu|last5=Long|first5=Charles|s2cid=13124021|bibcode=2005Sci...308..847W}}
|ad8= R. |soyadı8= Djalante
* {{cite journal|title=Controls of the transient climate response to emissions by physical feedbacks, heat uptake and carbon cycling|issue=9|pages=0940c1|journal=Environmental Research Letters|year=2020|volume=15|doi=10.1088/1748-9326/ab97c9|last1=Williams|first1=Richard G|last2=Ceppi|first2=Paulo|last3=Katavouta|first3=Anna|bibcode=2020ERL....15i40c1W|doi-access=free}}
|ad9= K. |soyadı9= Ebi
* {{cite journal|title=Feedbacks on climate in the Earth system: introduction|date=2015|issue=2054|page=20140428|journal=Philosophical Transactions of the Royal Society A: Mathematical, Physical and Engineering Sciences|volume=373|pmc=4608041|pmid=26438277|doi=10.1098/rsta.2014.0428|last1=Wolff|first1=Eric W.|last2=Shepherd|first2=John G.|last3=Shuckburgh|first3=Emily|last4=Watson|first4=Andrew J.|bibcode=2015RSPTA.37340428W}}
|ad10= F. |soyadı10= Engelbrecht
* {{cite journal|title=Expansion of the world's deserts due to vegetation-albedo feedback under global warming|date=2009|issue=17|page=L17401|journal=[[Geophysical Research Letters]]|volume=36|issn=1944-8007|doi=10.1029/2009GL039699|last1=Zeng|first=Ning|last2=Yoon|first2=Jinho|s2cid=1708267|bibcode=2009GeoRL..3617401Z}}
|ad11= J. |soyadı11= Guiot
* {{cite journal|title=What drove the dramatic arctic sea ice retreat during summer 2007?|date=2008|issue=11|pages=1–5|journal=Geophysical Research Letters|volume=35|doi=10.1029/2008gl034005|last1=Zhang|first1=Jinlun|last2=Lindsay|first2=Ron|last3=Steele|first3=Mike|last4=Schweiger|first4=Axel|s2cid=9387303|bibcode=2008GeoRL..3511505Z|doi-access=free}}
|ad12= Y. |soyadı12= Hijioka
* {{cite journal|title=Temperature increase reduces global yields of major crops in four independent estimates|date=2017|display-authors=2|issue=35|pages=9326–9331|journal=Proceedings of the National Academy of Sciences|volume=114|pmc=5584412|pmid=28811375|doi=10.1073/pnas.1701762114|last1=Zhao|first=C.|last2=Liu|first2=B.|last3=Piao|first3=S.|last4=Wang|first4=X.|last5=Lobell|first5=D.|last6=Huang|first6=Y.|last7=Huang|first7=M.|last8=Yao|first8=Y.|bibcode=2017PNAS..114.9326Z|doi-access=free}}
|ad13= S. |soyadı13= Mehrotra
{{refend}}
|ad14= A. |soyadı14= Payne
|ad15= S. I. |soyadı15= Seneviratne
|ad16= A. |soyadı16= Thomas
|ad17= R. |soyadı17= Warren
|ad18= G. |soyadı18= Zhou
|başlık= {{Harvnb|IPCC SR15|2018}}
}}
** {{Kitap kaynağı |kaynak= {{harvid|IPCC SR15 Ch4|2018}}
|yıl= 2018
|bölüm= Chapter 4: Strengthening and Implementing the Global Response.
|bölümurl= https://www.ipcc.ch/sr15/
|yazarlarıgöster= 4
|ad1= H. |soyadı1= de Coninck
|ad2= A. |soyadı2= Revi
|ad3= M. |soyadı3= Babiker
|ad4= P. |soyadı4= Bertoldi
|ad5= M. |soyadı5= Buckeridge
|ad6= A. |soyadı6= Cartwright
|ad7= W. |soyadı7= Dong
|ad8= J. |soyadı8= Ford
|ad9= S. |soyadı9= Fuss
|ad10= J. C. |soyadı10= Hourcade
|ad11= D. |soyadı11= Ley
|ad12= R. |soyadı12= Mechler
|ad13= P. |soyadı13= Newman
|ad14= A. |soyadı14= Revokatova
|ad15= S. |soyadı15= Schultz
|ad16= L. |soyadı16= Steg
|ad17= T. |soyadı17= Sugiyama
|başlık= {{Harvnb|IPCC SR15|2018}}
}}
** {{Kitap kaynağı |kaynak= {{harvid|IPCC SR15 Ch5|2018}}
|yıl= 2018
|bölüm= Chapter 5: Sustainable Development, Poverty Eradication and Reducing Inequalities.
|bölümurl= https://www.ipcc.ch/sr15/
|yazarlarıgöster= 4
|ad1= J. |soyadı1= Roy
|ad2= P. |soyadı2= Tschakert
|ad3= H. |soyadı3= Waisman
|ad4= S. |soyadı4= Abdul Halim
|ad5= P. |soyadı5= Antwi-Agyei
|ad6= P. |soyadı6= Dasgupta
|ad7= B. |soyadı7= Hayward
|ad8= M. |soyadı8= Kanninen
|ad9= D. |soyadı9= Liverman
|ad10= C. |soyadı10= Okereke
|ad11= P. F. |soyadı11= Pinho
|ad12= K. |soyadı12= Riahi
|ad13= A. G. |soyadı13= Suarez Rodriguez
|başlık= {{Harvnb|IPCC SR15|2018}}
}}
** {{Kitap kaynağı |kaynak= {{harvid|IPCC SR15 Glossary|2018}}
|yazar= IPCC |yazarbağı= IPCC
|yıl= 2018
|bölüm= Annex I: Glossary
|bölümurl= https://www.ipcc.ch/sr15/
|başlık= {{Harvnb|IPCC SR15|2018}}
}}


==== Kitaplar, raporlar ve yasal belgeler ====
<!-- ========= SRCCL ============================ -->
{{refbegin|30em}}
''' Special Report: Climate change and Land'''
* {{cite web|url=http://www.nationalacademies.org/includes/G8+5energy-climate09.pdf|title=G8+5 Academies' joint statement: Climate change and the transformation of energy technologies for a low carbon future|access-date=5 May 2010|archive-date=15 February 2010|archive-url=https://web.archive.org/web/20100215171429/http://www.nationalacademies.org/includes/G8+5energy-climate09.pdf|date=May 2009|publisher=The National Academies of Sciences, Engineering, and Medicine|ref={{harvid|G8+5 Academies|2009}}|author1=Academia Brasileira de Ciéncias (Brazil)|author2=Royal Society of Canada|author3=Chinese Academy of Sciences|author4=Académie des Sciences (France)|author5=Deutsche Akademie der Naturforscher Leopoldina (Germany)|author6=Indian National Science Academy|author7=Accademia Nazionale dei Lincei (Italy)|author8=Science Council of Japan, Academia Mexicana de Ciencias|author9=Academia Mexicana de Ciencias (Mexico)|author10=Russian Academy of Sciences|author11=Academy of Science of South Africa|author12=Royal Society (United Kingdom)|author13=National Academy of Sciences (United States of America)|url-status=dead}}
*{{Kitap kaynağı
* {{cite book|url=https://books.google.com/books?id=sPY9HOfnuS0C&pg=PT10|title=The Warming Papers: The Scientific Foundation for the Climate Change Forecast|date=2013|publisher=John Wiley & Sons|isbn=978-1-118-68733-8|first1=David|last1=Archer|author-link=David Archer (scientist)|first2=Raymond|last2=Pierrehumbert|author-link2=Raymond Pierrehumbert}}
|kaynak = {{harvid|IPCC SRCCL|2019}} <!-- ipcc:20200204 -->
* {{cite report|ref={{harvid|International Institute for Sustainable Development|2019}}|url=https://www.iisd.org/sites/default/files/publications/fossil-fuel-clean-energy-subsidy-swap.pdf|title=Fossil Fuel to Clean Energy Subsidy Swaps|last1=Bridle|first1=Richard|last2=Sharma|first2=Shruti|last3=Mostafa|first3=Mostafa|last4=Geddes|first4=Anna|date=June 2019}}
|yazar = IPCC
* {{cite web|url=https://climatefocus.com/sites/default/files/20151228%20COP%2021%20briefing%20FIN.pdf|title=The Paris Agreement: Summary. Climate Focus Client Brief on the Paris Agreement III|access-date=12 April 2019|archive-date=5 October 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20181005005832/https://climatefocus.com/sites/default/files/20151228%20COP%2021%20briefing%20FIN.pdf|date=December 2015|author=Climate Focus|url-status=live}}
|yazarbağı = IPCC
* {{cite book|title=In: Abrupt Climate Change. A Report by the U.S. Climate Change Science Program and the Subcommittee on Global Change Research|archive-date=4 May 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20130504113820/http://www.climatescience.gov/Library/sap/sap3-4/final-report/default.htm|chapter=Executive Summary|chapter-url=http://www.climatescience.gov/Library/sap/sap3-4/final-report/default.htm|date=December 2008|display-authors=4|location=Reston, VA|publisher=U.S. Geological Survey|last1=Clark|first1=P. U.|last2=Weaver|first2=A. J.|last3=Brook|first3=E.|last4=Cook|first4=E. R.|last5=Delworth|first5=T. L.|last6=Steffen|first6=K.|url-status=dead}}
|editörlerigöster = 4
* {{cite report|ref={{harvid|UN Human Development Report|2020}}|author=Conceição|display-authors=etal|year=2020|title=Human Development Report 2020 The Next Frontier: Human Development and the Anthropocene|url=http://hdr.undp.org/sites/default/files/hdr2020.pdf|publisher=[[United Nations Development Programme]]|access-date=9 January 2021}}
|editör1-ad = P.R.
* {{cite report|last1=DeFries|first1=Ruth|author-link1=Ruth DeFries|last2=Edenhofer|first2=Ottmar|last3=Halliday|first3=Alex|last4=Heal|first4=Geoffrey|display-authors=etal|date=September 2019|title=The missing economic risks in assessments of climate change impacts|publisher=Grantham Research Institute on Climate Change and the Environment, London School of Economics and Political Science|url=https://www.lse.ac.uk/granthaminstitute/wp-content/uploads/2019/09/The-missing-economic-risks-in-assessments-of-climate-change-impacts-2.pdf}}
|editör1-soyadı = Shukla
* Dessler, Andrew E. and Edward A. Parson, eds. ''The science and politics of global climate change: A guide to the debate'' (Cambridge University Press, 2019).
|editör2-ad = J.
* {{cite web|url=http://www.tyndall.ac.uk/sites/default/files/wp12.pdf|title=The climate regime from The Hague to Marrakech: Saving or sinking the Kyoto Protocol?|access-date=5 May 2010|archive-date=10 June 2012|archive-url=https://web.archive.org/web/20120610013556/http://www.tyndall.ac.uk/sites/default/files/wp12.pdf|date=2001|work=Tyndall Centre Working Paper 12|publisher=Tyndall Centre|last=Dessai|first=Suraje|url-status=dead}}
|editör2-soyadı = Skea
* {{cite book|title=The Oxford Handbook of Climate Change and Society|chapter=Chapter 10: Organized climate change denial|date=2011|pages=144–160|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-956660-0|last1=Dunlap|first1=Riley E.|last2=McCright|first2=Aaron M.|editor-last1=Dryzek|editor-first1=John S.|editor-first2=Richard B.|editor-last2=Norgaard|editor-first3=David|editor-last3=Schlosberg}}
|editör3-ad = E.
* {{cite book|title=Climate Change and Society: Sociological Perspectives|chapter=Chapter 10: Challenging Climate Change: The Denial Countermovement|date=2015|pages=300–332|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0199356119|last1=Dunlap|first1=Riley E.|last2=McCright|first2=Aaron M.|editor-last1=Dunlap|editor-first1=Riley E.|editor-first2=Robert J.|editor-last2=Brulle}}
|editör3-soyadı = Calvo Buendia
* {{cite report|ref={{harvid|European Commission, 28 November|2018}}|title=In-depth analysis accompanying the Commission Communication COM(2018) 773: A Clean Planet for all – A European strategic long-term vision for a prosperous, modern, competitive and climate neutral economy|author=European Commission|date=28 November 2018|location=Brussels|url=https://ec.europa.eu/clima/sites/clima/files/docs/pages/com_2018_733_analysis_in_support_en_0.pdf|page=188}}
|editör4-ad = V.
* {{cite report|last=Flavell|first=Alex|title=IOM outlook on migration, environment and climate change|publisher=[[International Organization for Migration]] (IOM)|publication-place=Geneva, Switzerland|year=2014|url=https://publications.iom.int/system/files/pdf/mecc_outlook.pdf|isbn=978-92-9068-703-0|oclc=913058074}}
|editör4-soyadı = Masson-Delmotte
* {{cite book|title=The Callendar Effect: the life and work of Guy Stewart Callendar (1898–1964)|location=Boston|publisher=American Meteorological Society|year=2007|isbn=978-1-878220-76-9|last=Fleming|first=James Rodger}}
|editör5-ad = H.-O.
* {{cite report|ref={{harvid|UNDP|2021}}|title=Peoples' Climate Vote|last1=Flynn|first1=C.|last2=Yamasumi|first2=E.|last3=Fisher|first3=S.|last4=Snow|first4=D.|last5=Grant|first5=Z.|last6=Kirby|first6=M.|last7=Browning|first7=P.|last8=Rommerskirchen|first8=M.|last9=Russell|first9=I.|display-authors=4|publisher=UNDP and University of Oxford|date=January 2021|url=https://www.undp.org/sites/g/files/zskgke326/files/publications/UNDP-Oxford-Peoples-Climate-Vote-Results.pdf|access-date=5 August 2021}}
|editör5-soyadı = Pörtner
* {{cite report|author=Global Methane Initiative|title=Global Methane Emissions and Mitigation Opportunities|url=https://www.globalmethane.org/documents/gmi-mitigation-factsheet.pdf|date=2020|publisher=Global Methane Initiative}}
|editör6-ad = D.
* {{cite book|url=https://openknowledge.worldbank.org/bitstream/handle/10986/22787/9781464806735.pdf?sequence=13&isAllowed=y|title=Shock Waves : Managing the Impacts of Climate Change on Poverty. Climate Change and Development|date=2016|display-authors=4|location=Washington, D.C.|publisher=World Bank|isbn=978-1-4648-0674-2|doi=10.1596/978-1-4648-0673-5|last1=Hallegatte|first1=Stephane|last2=Bangalore|first2=Mook|last3=Bonzanigo|first3=Laura|last4=Fay|first4=Marianne|last5=Kane|first5=Tamaro|last6=Narloch|first6=Ulf|last7=Rozenberg|first7=Julie|last8=Treguer|first8=David|last9=Vogt-Schilb|first9=Adrien|hdl=10986/22787}}
|editör6-soyadı = C. Roberts
* {{cite book|title=Climate Change: Observed Impacts on Planet Earth|chapter=Chapter 27 – Atmospheric Aerosols and Their Role in Climate Change|publisher=Elsevier|year=2016|isbn=978-0-444-63524-2|editor-first=Trevor M.|editor-last=Letcher|last=Haywood|first=Jim}}
|editör7-ad = P.
* {{Cite report|ref={{harvid|IEA|2020b}}|author=IEA|date=December 2020|title=Energy Efficiency 2020|chapter=COVID-19 and energy efficiency|chapter-url=https://www.iea.org/reports/energy-efficiency-2020/covid-19-and-energy-efficiency#abstract|location=Paris, France|access-date=6 April 2021}}
|editör7-soyadı = Zhai
* {{Cite report|author=IEA|date=October 2021|title=Net Zero By 2050: A Roadmap for the Global Energy Sector|url=https://iea.blob.core.windows.net/assets/deebef5d-0c34-4539-9d0c-10b13d840027/NetZeroby2050-ARoadmapfortheGlobalEnergySector_CORR.pdf|location=Paris, France|access-date=4 April 2022}}
|editör8-ad = R.
* {{cite book|url=https://www.elibrary.imf.org/doc/IMF001/28337-9781513511955/28337-9781513511955/Other_formats/Source_PDF/28337-9781513512938.pdf|title=Macroeconomic and Financial Policies for Climate Change Mitigation: A Review of the Literature|date=4 September 2019|series=IMF working papers|isbn=978-1-5135-1195-5|issn=1018-5941|doi=10.5089/9781513511955.001|last1=Krogstrup|first1=Signe|last2=Oman|first2=William|s2cid=203245445}}
|editör8-soyadı = Slade
* {{cite report|ref={{harvid|Yale|2021}}|title=International Public Opinion on Climate Change|last1=Leiserowitz|first1=A.|last2=Carman|first2=J.|last3=Buttermore|first3=N.|last4=Wang|first4=X.|last5=Rosenthal|first5=S.|last6=Marlon|first6=J.|last7=Mulcahy|first7=K.|display-authors=4|publisher=Yale Program on Climate Change Communication and Facebook Data for Good|year=2021|location=New Haven, CT|url=https://climatecommunication.yale.edu/wp-content/uploads/2021/06/international-climate-opinion-february-2021d.pdf|access-date=5 August 2021}}
|editör9-ad = S.
* {{Cite book|title=Future Energy: Improved, Sustainable and Clean Options for our Planet|publisher=[[Elsevier]]|edition=Third|year=2020|isbn=978-0-08-102886-5|editor-first=Trevor M.|editor-last=Letcher}}
|editör9-soyadı = Connors
* {{cite book|url=https://apo.org.au/node/235336|title=Achieving the Paris Climate Agreement Goals: Global and Regional 100% Renewable Energy Scenarios with Non-energy GHG Pathways for +1.5&nbsp;°C and +2&nbsp;°C|chapter=Implications of the Developed Scenarios for Climate Change|date=2019|pages=459–469|publisher=Springer International Publishing|isbn=978-3-030-05843-2|editor-first=Sven|editor-last=Teske|doi=10.1007/978-3-030-05843-2_12|last1=Meinshausen|first=Malte|doi-access=free|s2cid=133868222}}
|editör10-ad = R.
* {{cite report|ref={{harvid|ICCT|2019}}|first1=J.|last1=Miller|first2=L.|last2=Du|first3=D.|last3=Kodjak|title=Impacts of World-Class Vehicle Efficiency and Emissions Regulations in Select G20 Countries|url=https://theicct.org/sites/default/files/publications/ICCT_G20-briefing-paper_Jan2017_vF.pdf|publisher=The International Council on Clean Transportation|location=Washington, D.C.|year=2017}}
|editör10-soyadı = van Diemen
* {{cite book|url=https://www.oxfordenergy.org/wpcms/wp-content/uploads/2011/03/EV49-Copenhagen2009Failureorfinalwake-upcallforourleaders-BenitoMuller-2010.pdf|title=Copenhagen 2009: Failure or final wake-up call for our leaders? EV 49|access-date=18 May 2010|archive-date=10 July 2017|archive-url=https://web.archive.org/web/20170710081944/https://www.oxfordenergy.org/wpcms/wp-content/uploads/2011/03/EV49-Copenhagen2009Failureorfinalwake-upcallforourleaders-BenitoMuller-2010.pdf|date=February 2010|page=i|publisher=[[Oxford Institute for Energy Studies]]|isbn=978-1-907555-04-6|last=Müller|first=Benito|url-status=live}}
|editör11-ad = M.
* {{cite report|title=Understanding and responding to climate change: Highlights of National Academies Reports, 2008 edition|author=National Academies|year=2008|publisher=National Academy of Sciences|url=http://dels.nas.edu/resources/static-assets/materials-based-on-reports/booklets/climate_change_2008_final.pdf|access-date=9 November 2010|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20171011182257/http://dels.nas.edu/resources/static-assets/materials-based-on-reports/booklets/climate_change_2008_final.pdf|archive-date=11 October 2017}}
|editör11-soyadı = Ferrat
* {{cite report|author=National Research Council|year=2012|title=Climate Change: Evidence, Impacts, and Choices|publisher=National Academy of Sciences|location=Washington, D.C.|url=http://nas-sites.org/americasclimatechoices/files/2012/06/19014_cvtx_R1.pdf|access-date=9 September 2017|archive-url=https://web.archive.org/web/20130220184517/http://nas-sites.org/americasclimatechoices/files/2012/06/19014_cvtx_R1.pdf|archive-date=20 February 2013|url-status=dead}}
|editör12-ad = E.
* {{cite book|url=https://books.google.com/books?id=ing21MGmh5UC|title=Climate for Change: Non-State Actors and the Global Politics of the Greenhouse|access-date=30 July 2018|date=14 December 2006|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-02123-4|last1=Newell|first1=Peter}}
|editör12-soyadı = Haughey
* {{cite web|url=https://tidesandcurrents.noaa.gov/publications/techrpt83_Global_and_Regional_SLR_Scenarios_for_the_US_final.pdf|title=January 2017 analysis from NOAA: Global and Regional Sea Level Rise Scenarios for the United States|access-date=7 February 2019|archive-date=18 December 2017|archive-url=https://web.archive.org/web/20171218140625/https://tidesandcurrents.noaa.gov/publications/techrpt83_Global_and_Regional_SLR_Scenarios_for_the_US_final.pdf|ref={{harvid|NOAA|2017}}|author=NOAA|url-status=live}}
|editör13-ad = S.
* {{cite book|url=https://www.pbl.nl/sites/default/files/downloads/pbl-2020-trends-in-global-co2-and-total-greenhouse-gas-emissions-2019-report_4068.pdf|title=Trends in global CO2 and total greenhouse gas emissions|place=The Hague|publisher=PBL Netherlands Environmental Assessment Agency|year=2019|last1=Olivier|first1=J. G. J.|last2=Peters|first2=J. A. H. W.}}
|editör13-soyadı = Luz
* {{cite book|title=Climate Change: What It Means for Us, Our Children, and Our Grandchildren|chapter=The scientific consensus on climate change: How do we know we're not wrong?|publisher=The MIT Press|year=2007|isbn=978-0-262-54193-0|last1=Oreskes|first1=Naomi|author1-link=Naomi Oreskes|editor-last1=DiMento|editor-first1=Joseph F. C.|editor-last2=Doughman|editor-first2=Pamela M.}}
|editör14-ad = S.
* {{cite book|title=Merchants of Doubt: How a Handful of Scientists Obscured the Truth on Issues from Tobacco Smoke to Global Warming|date=2010|publisher=Bloomsbury Press|edition=first|isbn=978-1-59691-610-4|last1=Oreskes|first1=Naomi|first2=Erik|last2=Conway}}
|editör14-soyadı = Neogi
* {{Cite report|ref={{harvid|Pew|2015}}|author=Pew Research Center|date=November 2015|title=Global Concern about Climate Change, Broad Support for Limiting Emissions|url=https://www.pewresearch.org/global/wp-content/uploads/sites/2/2015/11/Pew-Research-Center-Climate-Change-Report-FINAL-November-5-2015.pdf|access-date=5 August 2021}}
|editör15-ad = M.
* {{cite book|url=https://www.ren21.net/wp-content/uploads/2019/05/gsr_2020_full_report_en.pdf|title=Renewables 2020 Global Status Report|location=Paris|publisher=REN21 Secretariat|year=2020|isbn=978-3-948393-00-7|author=REN21}}
|editör15-soyadı = Pathak
* {{cite book|url=https://publications.parliament.uk/pa/ld200506/ldselect/ldeconaf/12/12we24.htm|title=Economic Affairs – Written Evidence|access-date=9 July 2011|archive-date=13 November 2011|archive-url=https://web.archive.org/web/20111113084025/http://www.publications.parliament.uk/pa/ld200506/ldselect/ldeconaf/12/12we24.htm|date=13 April 2005|publisher=UK Parliament|series=The Economics of Climate Change, the Second Report of the 2005–2006 session, produced by the UK Parliament House of Lords Economics Affairs Select Committee|author=Royal Society|url-status=live}}
|editör16-ad = J.
* {{cite book|url=http://www.lse.ac.uk/GranthamInstitute/wp-content/uploads/2019/07/GRI_Global-trends-in-climate-change-litigation-2019-snapshot.pdf|title=Global trends in climate change litigation: 2019 snapshot|date=July 2019|location=London|publisher=the Grantham Research Institute on Climate Change and the Environment and the Centre for Climate Change Economics and Policy|last1=Setzer|first1=Joana|last2=Byrnes|first2=Rebecca}}
|editör16-soyadı = Petzold
* {{cite report|ref={{harvid|NREL|2017}}|last1=Steinberg|first1=D.|last2=Bielen|first2=D.|last3=Eichman|first3=J.|last4=Eurek|first4=K.|last5=Logan|first5=J.|last6=Mai|first6=T.|last7=McMillan|first7=C.|last8=Parker|first8=A.|display-authors=2|title=Electrification & Decarbonization: Exploring U.S. Energy Use and Greenhouse Gas Emissions in Scenarios with Widespread Electrification and Power Sector Decarbonization|publisher=National Renewable Energy Laboratory|date=July 2017|location=Golden, Colorado|url=https://www.nrel.gov/docs/fy17osti/68214.pdf}}
|editör17-ad = J.
* {{cite book|url=https://apo.org.au/node/235336|title=Achieving the Paris Climate Agreement Goals: Global and Regional 100% Renewable Energy Scenarios with Non-energy GHG Pathways for +1.5&nbsp;°C and +2&nbsp;°C|chapter=Executive Summary|chapter-url=https://link.springer.com/content/pdf/bfm%3A978-3-030-05843-2%2F1.pdf|date=2019|pages=xiii–xxxv|publisher=Springer International Publishing|ref={{harvid|Teske, ed.|2019}}|isbn=978-3-030-05843-2|editor-first=Sven|editor-last=Teske|doi=10.1007/978-3-030-05843-2|doi-access=free|s2cid=198078901}}
|editör17-soyadı = Portugal Pereira
* {{cite book|url=https://apo.org.au/node/235336|title=Achieving the Paris Climate Agreement Goals: Global and Regional 100% Renewable Energy Scenarios with Non-energy GHG Pathways for +1.5&nbsp;°C and +2&nbsp;°C|chapter=Energy Scenario Results|date=2019|display-authors=4|pages=175–402|publisher=Springer International Publishing|isbn=978-3-030-05843-2|editor-first=Sven|editor-last=Teske|doi=10.1007/978-3-030-05843-2_8|last1=Teske|first1=Sven|last2=Pregger|first2=Thomas|last3=Naegler|first3=Tobias|last4=Simon|first4=Sonja|last5=Pagenkopf|first5=Johannes|last6=Vvan den Adel|first6=Bent|last7=Deniz|first7=Özcan|doi-access=free|s2cid=}}
|editör18-ad = P.
* {{cite book|url=https://apo.org.au/node/235336|title=Achieving the Paris Climate Agreement Goals: Global and Regional 100% Renewable Energy Scenarios with Non-energy GHG Pathways for +1.5&nbsp;°C and +2&nbsp;°C|chapter=Trajectories for a Just Transition of the Fossil Fuel Industry|date=2019|pages=403–411|publisher=Springer International Publishing|isbn=978-3-030-05843-2|editor-first=Sven|editor-last=Teske|doi=10.1007/978-3-030-05843-2_9|last1=Teske|first1=Sven|doi-access=free|s2cid=133961910}}
|editör18-soyadı = Vyas
* {{cite report|author=UN FAO|year=2016|title=Global Forest Resources Assessment 2015. How are the world's forests changing?|url=http://www.fao.org/3/a-i4793e.pdf#page=11|publisher=Food and Agriculture Organization of the United Nations|isbn=978-92-5-109283-5|access-date=1 December 2019}}
|editör19-ad = E.
* {{cite book|url=https://wedocs.unep.org/bitstream/handle/20.500.11822/30797/EGR2019.pdf?sequence=1&isAllowed=y|title=Emissions Gap Report 2019|location=Nairobi|year=2019|isbn=978-92-807-3766-0|author=United Nations Environment Programme}}
|editör19-soyadı = Huntley
* {{cite book|url=https://wedocs.unep.org/bitstream/handle/20.500.11822/36991/EGR21_ESEN.pdf|title=Emissions Gap Report 2021|location=Nairobi|year=2021|isbn=978-92-807-3890-2|author=United Nations Environment Programme}}
|editör20-ad = K.
* {{cite book|url=https://www.unenvironment.org/resources/adaptation-gap-report|title=The Adaptation Gap Report 2018|location=Nairobi, Kenya|publisher=United Nations Environment Programme (UNEP)|year=2018|isbn=978-92-807-3728-8|author=UNEP}}
|editör20-soyadı = Kissick
* {{cite conference|year=1992|author=UNFCCC|author-link=UNFCCC|title=United Nations Framework Convention on Climate Change|url=https://unfccc.int/files/essential_background/background_publications_htmlpdf/application/pdf/conveng.pdf}}
|editör21-ad = M.
|editör21-soyadı = Belkacemi
|editör22-ad = J.
|editör22-soyadı = Malley
|yıl = 2019
|başlık = IPCC Special Report on Climate Change, Desertification, Land Degradation, Sustainable Land Management, Food Security, and Greenhouse gas fluxes in Terrestrial Ecosystems
|url = https://www.ipcc.ch/site/assets/uploads/2019/11/SRCCL-Full-Report-Compiled-191128.pdf
|yayıncı = In press
|erişimtarihi= 13 Temmuz 2020
|arşivurl= https://web.archive.org/web/20200712055211/https://www.ipcc.ch/site/assets/uploads/2019/11/SRCCL-Full-Report-Compiled-191128.pdf
|arşivtarihi= 12 Temmuz 2020
|ölüurl =hayır}}
<!-- ## -->
<!-- ## -->
* {{cite web|url=https://unfccc.int/resource/docs/convkp/kpeng.html|title=Kyoto Protocol to the United Nations Framework Convention on Climate Change|date=1997|publisher=United Nations|ref={{harvid|Kyoto Protocol|1997}}|author=UNFCCC|author-link=UNFCCC}}
**{{Kitap kaynağı | kaynak= {{harvid|IPCC SRCCL Summary for Policymakers|2019}} <!-- ipcc:20200204 -->
|bölüm= Summary for Policymakers
|bölümurl= https://www.ipcc.ch/site/assets/uploads/sites/4/2019/12/02_Summary-for-Policymakers_SPM.pdf
|yazar= IPCC |yazarbağı= IPCC
|yıl= 2019
|başlık= {{Harvnb|IPCC SRCCL|2019}}
|sayfalar=3-34}}
<!-- ## -->
<!-- ## -->
<!-- Example: Decision 2/CP.15 in {{harvnb|UNFCCC: Copenhagen|2009|loc=}} -->
**{{Kitap kaynağı | kaynak= {{harvid|IPCC SRCCL Ch2|2019}} <!-- ipcc:20200204 -->
<!-- Cite by paragraph, as page numbering is variable. -->
|bölüm= Chapter 2: Land-Climate Interactions
* {{cite conference|ref={{harvid|UNFCCC: Copenhagen|2009}}|date=30 March 2010|author=UNFCCC|author-link=UNFCCC|chapter=Decision 2/CP.15: Copenhagen Accord|title=Report of the Conference of the Parties on its fifteenth session, held in Copenhagen from 7 to 19&nbsp;December&nbsp;2009|id=FCCC/CP/2009/11/Add.1|publisher=United Nations Framework Convention on Climate Change|chapter-url=http://unfccc.int/documentation/documents/advanced_search/items/3594.php?rec=j&priref=600005735#beg|access-date=17 May 2010|archive-url=https://web.archive.org/web/20100430005322/https://unfccc.int/documentation/documents/advanced_search/items/3594.php?rec=j&priref=600005735#beg|archive-date=30 April 2010|url-status=live}}
|bölümurl= https://www.ipcc.ch/site/assets/uploads/2019/11/05_Chapter-2.pdf
|yazarlarıgöster= 4
|ad1= G. |soyadı1= Jia
|ad2= E. |soyadı2= Shevliakova
|ad3= P. E. |soyadı3= Artaxo<!-- 'Artaxo-Netto'? -->
|ad4= N. |soyadı4= De Noblet-Ducoudré
|ad5= R. |soyadı5= Houghton
|ad6= J. |soyadı6= House
|ad7= K. |soyadı7= Kitajima
|ad8= C. |soyadı8= Lennard
|ad9= A. |soyadı9= Popp
|ad10= A. |soyadı10= Sirin
|ad11= R. |soyadı11= Sukumar
|ad12= L. |soyadı12= Verchot
|yıl= 2019
|başlık= {{Harvnb|IPCC SRCCL|2019}}
|sayfalar=131-247}}
<!-- ## -->
<!-- ## -->
* {{cite web|url=https://unfccc.int/files/essential_background/convention/application/pdf/english_paris_agreement.pdf|title=Paris Agreement|date=2015|publisher=United Nations Framework Convention on Climate Change|ref={{harvid|Paris Agreement|2015}}|author=UNFCCC|author-link=UNFCCC}}
**{{Kitap kaynağı | kaynak= {{harvid|IPCC SRCCL Ch5|2019}} <!-- ipcc:20200204 -->
|bölüm= Chapter 5: Food Security
|bölümurl= https://www.ipcc.ch/site/assets/uploads/2019/11/08_Chapter-5.pdf
|yazarlarıgöster= 4
|ad1= C. |soyadı1= Mbow
|ad2= C. |soyadı2= Rosenzweig
|ad3= L. G. |soyadı3= Barioni
|ad4= T. |soyadı4= Benton
|ad5= M. |soyadı5= Herrero
|ad6= M. V. |soyadı6= Krishnapillai
|ad7= E. |soyadı7= Liwenga
|ad8= P. |soyadı8= Pradhan
|ad9= M. G. |soyadı9= Rivera-Ferre
|ad10= T. |soyadı10= Sapkota
|ad11= F. N. |soyadı11= Tubiello
|ad12= Y. |soyadı12= Xu
|yıl= 2019
|başlık= {{Harvnb|IPCC SRCCL|2019}}
|sayfalar=437-550}}
<!-- ## -->
<!-- ## -->
* {{cite report|ref={{harvid|UN NDC Synthesis Report|2021}}|author=UNFCCC|author-link=UNFCCC|date=26 February 2021|title=Nationally determined contributions under the Paris Agreement Synthesis report by the secretariat|url=https://unfccc.int/sites/default/files/resource/cma2021_02E.pdf|publisher=[[United Nations Framework Convention on Climate Change]]}}

<!-- ................................... -->
<!-- ========= SROCC ============================ -->
'''Special Report: SROCC'''
* {{Kitap kaynağı
|kaynak = {{harvid|IPCC SROCC|2019}} <!-- ipcc:20200202 -->
|yazar = IPCC
|yazarbağı = IPCC
|yıl = 2019
|editörlerigöster = 4
|editör1-ad = H.-O.
|editör1-soyadı = Pörtner
|editör2-ad = D.C.
|editör2-soyadı = Roberts
|editör3-ad = V.
|editör3-soyadı = Masson-Delmotte
|editör4-ad = P.
|editör4-soyadı = Zhai
|editör5-ad = M.
|editör5-soyadı = Tignor
|editör6-ad = E.
|editör6-soyadı = Poloczanska
|editör7-ad = K.
|editör7-soyadı = Mintenbeck
|editör8-ad = A.
|editör8-soyadı = Alegría
|editör9-ad = M.
|editör9-soyadı = Nicolai
|editör10-ad = A.
|editör10-soyadı = Okem
|editör11-ad = J.
|editör11-soyadı = Petzold
|editör12-ad = B.
|editör12-soyadı = Rama
|editör13-ad = N.
|editör13-soyadı = Weyer
|başlık = IPCC Special Report on the Ocean and Cryosphere in a Changing Climate
|yayıncı = In press
|isbn = <!-- Not yet assigned -->
|url = https://www.ipcc.ch/site/assets/uploads/sites/3/2019/12/SROCC_FullReport_FINAL.pdf
|erişimtarihi= 13 Temmuz 2020
|arşivurl= https://web.archive.org/web/20200826170659/https://www.ipcc.ch/site/assets/uploads/sites/3/2019/12/SROCC_FullReport_FINAL.pdf
|arşivtarihi= 26 Ağustos 2020
|ölüurl =hayır}}
<!-- ## -->
**{{Kitap kaynağı | kaynak= {{harvid|IPCC SROCC Summary for Policymakers|2019}} <!-- ipcc:20200202 -->
|bölüm= Summary for Policymakers
|bölümurl= https://www.ipcc.ch/site/assets/uploads/sites/3/2019/11/03_SROCC_SPM_FINAL.pdf
|yazar= IPCC |yazarbağı= IPCC
|yıl= 2019
|başlık= {{Harvnb|IPCC SROCC|2019}}
|sayfalar=3-35}}
<!-- ## -->
**{{Kitap kaynağı | kaynak= {{harvid|IPCC SROCC Ch4|2019}} <!-- ipcc:20200202 -->
|bölüm= Chapter 4: Sea Level Rise and Implications for Low Lying Islands, Coasts and Communities
|bölümurl= https://www.ipcc.ch/site/assets/uploads/sites/3/2019/11/08_SROCC_Ch04_FINAL.pdf
|yazarlarıgöster= 4
|ad1= M. |soyadı1= Oppenheimer
|ad2= B. |soyadı2= Glavovic
|ad3= J. |soyadı3= Hinkel
|ad4= R. |soyadı4= van de Wal
|ad5= A. K. |soyadı5= Magnan
|ad6= A. |soyadı6= Abd-Elgawad
|ad7= R. |soyadı7= Cai
|ad8= M. |soyadı8= Cifuentes-Jara
|ad9= R. M. |soyadı9= Deconto
|ad10= T. |soyadı10= Ghosh
|ad11= J. |soyadı11= Hay
|ad12= F. |soyadı12= Isla
|ad13= B. |soyadı13= Marzeion
|ad14= B. |soyadı14= Meyssignac
|ad15= Z. |soyadı15= Sebesvari
|yıl= 2019
|başlık= {{Harvnb|IPCC SROCC|2019}}
|sayfalar=321-445}}
<!-- ## -->
<!-- ## -->
* {{cite web|url=http://www.unhcr.org/4df9cb0c9.pdf|title=Climate Change and the Risk of Statelessness: The Situation of Low-lying Island States|access-date=13 April 2012|archive-date=2 May 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20130502223251/http://www.unhcr.org/4df9cb0c9.pdf|date=May 2011|publisher=United Nations High Commissioner for Refugees|ref={{harvid|UNHCR|2011}}|last=Park|first=Susin|url-status=live}}
**{{Kitap kaynağı | kaynak= {{harvid|IPCC SROCC Ch5|2019}} <!-- ipcc:20200202 -->
* {{cite report|author=United States Environmental Protection Agency|year=2016|title=Methane and Black Carbon Impacts on the Arctic: Communicating the Science|url=https://19january2017snapshot.epa.gov/climate-change-science/methane-and-black-carbon-impacts-arctic-communicating-science_.html|access-date=27 February 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20170906225344/https://19january2017snapshot.epa.gov/climate-change-science/methane-and-black-carbon-impacts-arctic-communicating-science_.html|archive-date=6 September 2017|url-status=live}}
|bölüm= Chapter 5: Changing Ocean, Marine Ecosystems, and Dependent Communities
* {{cite journal|title=Human contribution to the record-breaking June 2019 heat wave in France|date=2019|display-authors=etal|website=Semantic Scholar|last1=Van Oldenborgh|first1=Geert-Jan|last2=Philip|first2=Sjoukje|last3=Kew|first3=Sarah|last4=Vautard|first4=Robert|s2cid=199454488}}
|bölümurl= https://www.ipcc.ch/site/assets/uploads/sites/3/2019/11/09_SROCC_Ch05_FINAL.pdf
* {{cite book|url=http://history.aip.org/climate/reviews.htm|title=The Discovery of Global Warming|access-date=16 June 2020|archive-date=18 November 2016|archive-url=https://web.archive.org/web/20161118000413/http://history.aip.org/climate/reviews.htm|date=October 2008|location=Cambridge, MA|publisher=Harvard University Press|ref=none|edition=2nd|isbn=978-0-674-03189-0|last=Weart|first=Spencer|url-status=live}}
|yazarlarıgöster= 4
* {{cite book|url=http://history.aip.org/climate/index.htm|title=The Discovery of Global Warming|access-date=19 June 2020|archive-date=18 June 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20200618075616/http://history.aip.org/climate/index.htm|date=February 2019|ref=none|edition=online|last=Weart|first=Spencer|url-status=live|author-link=Spencer R. Weart}}
|ad1= N. L. |soyadı1= Bindoff
** {{citation|title=The Discovery of Global Warming|access-date=19 June 2020|archive-date=11 November 2016|archive-url=https://web.archive.org/web/20161111191800/http://history.aip.org/climate/co2.htm|chapter=The Carbon Dioxide Greenhouse Effect|chapter-url=http://history.aip.org/climate/co2.htm|date=January 2020<!-- "The Discovery of Global Warming" is an evolving website, date is not useful for SFNs. -->|publisher=American Institute of Physics|ref={{harvid|Weart "The Carbon Dioxide Greenhouse Effect"}}|mode=cs1 <!-- Because {cite web} doesn't do chapters. -->|last=Weart|first=Spencer|url-status=live}}
|ad2= W. W. L. |soyadı2= Cheung
** {{citation|title=The Discovery of Global Warming|access-date=19 June 2020|archive-date=11 November 2016|archive-url=https://web.archive.org/web/20161111191711/http://history.aip.org/climate/public.htm|chapter=The Public and Climate Change|chapter-url=http://history.aip.org/climate/public.htm|date=January 2020<!-- "The Discovery of Global Warming" is an evolving website, date is not useful for SFNs. -->|publisher=American Institute of Physics|ref=none|mode=cs1 <!-- Because {cite web} doesn't do chapters. -->|last=Weart|first=Spencer|url-status=live}}
|ad3= J. G. |soyadı3= Kairo
*** {{citation|title=The Discovery of Global Warming|access-date=19 June 2020|archive-date=11 November 2016|archive-url=https://web.archive.org/web/20161111191711/http://history.aip.org/climate/public.htm#S2|chapter=The Public and Climate Change: Suspicions of a Human-Caused Greenhouse (1956–1969)|chapter-url=http://history.aip.org/climate/public.htm#S2|date=January 2020<!-- "The Discovery of Global Warming" is an evolving website, date is not useful for SFNs. -->|publisher=American Institute of Physics|ref={{harvid|Weart "Suspicions of a Human-Caused Greenhouse (1956–1969)"}}|mode=cs1 <!-- Because {cite web} doesn't do chapters. -->|last=Weart|first=Spencer|url-status=live}}
|ad4= J. |soyadı4= Arístegui
** {{citation|title=The Discovery of Global warming|access-date=19 June 2020|archive-date=11 November 2016|archive-url=https://web.archive.org/web/20161111191659/http://history.aip.org/climate/public2.htm|chapter=The Public and Climate Change (cont.&nbsp;– since 1980)|chapter-url=https://history.aip.org/climate/public2.htm|date=January 2020<!-- "The Discovery of Global Warming" is an evolving website, date is not useful for SFNs. -->|publisher=American Institute of Physics|ref={{harvid|Weart "The Public and Climate Change (since 1980)"}}|mode=cs1 <!-- Because {cite web} doesn't do chapters. -->|last1=Weart|first1=Spencer|url-status=live}}
|ad5= V. A. |soyadı5= Guinder
*** {{citation|title=The Discovery of Global Warming|access-date=19 June 2020|archive-date=11 November 2016|archive-url=https://web.archive.org/web/20161111191659/http://history.aip.org/climate/public2.htm#S1988|chapter=The Public and Climate Change: The Summer of 1988|chapter-url=http://history.aip.org/climate/public2.htm#S1988|date=January 2020<!-- "The Discovery of Global Warming" is an evolving website, date is not useful for SFNs. -->|publisher=American Institute of Physics|ref={{harvid|Weart "The Public and Climate Change: The Summer of 1988"}}|mode=cs1 <!-- Because {cite web} doesn't do chapters. -->|first=Spencer|last=Weart|url-status=live}}
|ad6= R. |soyadı6= Hallberg
* {{cite report|ref={{harvid|World Bank, June|2019}}|title=State and Trends of Carbon Pricing 2019|url=http://documents.worldbank.org/curated/en/191801559846379845/pdf/State-and-Trends-of-Carbon-Pricing-2019.pdf|date=June 2019|publisher=World Bank|location=Washington, D.C.|doi=10.1596/978-1-4648-1435-8|hdl=10986/29687|isbn=978-1-4648-1435-8|hdl-access=free}}
|ad7= N. J. M. |soyadı7= Hilmi
* {{cite report|ref={{harvid|WHO|2014}}|author=World Health Organization|year=2014|title=Quantitative risk assessment of the effects of climate change on selected causes of death, 2030s and 2050s|location=Geneva, Switzerland|isbn=978-92-4-150769-1|url=https://apps.who.int/iris/bitstream/handle/10665/134014/9789241507691_eng.pdf}}
|ad8= N. |soyadı8= Jiao
* {{Cite report|ref={{harvid|WHO|2016}}|author=World Health Organization|year=2016|title=Ambient air pollution: a global assessment of exposure and burden of disease|location=Geneva, Switzerland|isbn=978-92-4-1511353|url=https://apps.who.int/iris/rest/bitstreams/1061179/retrieve}}
|ad9= Md S. |soyadı9= Karim
* {{cite book|url=https://apps.who.int/iris/bitstream/handle/10665/276405/9789241514972-eng.pdf?ua=1|title=COP24 Special Report Health and Climate Change|location=Geneva|ref={{harvid|WHO|2018}}|year=2018|isbn=978-92-4-151497-2|author=World Health Organization}}
|ad10= L. |soyadı10= Levin
* {{cite book|url=https://library.wmo.int/doc_num.php?explnum_id=10618|title=WMO Statement on the State of the Global Climate in 2020|location=Geneva|ref={{harvid|WMO|2021}}|series=WMO-No. 1264|year=2021|isbn=978-92-63-11264-4|author=[[World Meteorological Organization]]}}
|ad11= S. |soyadı11= O'Donoghue
* {{cite book|url=https://files.wri.org/d8/s3fs-public/wrr-food-full-report.pdf|title=Creating a Sustainable Food Future: A Menu of Solutions to Feed Nearly 10 Billion People by 2050|date=December 2019|location=Washington, D.C.|ref={{harvid|World Resources Institute, December|2019}}|isbn=978-1-56973-953-2|author=World Resources Institute}}
|ad12= S. R. |soyadı12= Purca Cuicapusa
{{refend}}
|ad13= B. |soyadı13= Rinkevich
|ad14= T. |soyadı14= Suga
|ad15= A. |soyadı15= Tagliabue
|ad16= P. |soyadı16= Williamson
|yıl= 2019
|başlık= {{Harvnb|IPCC SROCC|2019}}
|sayfalar=447-587}}


=== Diğer ===
==== Teknik olmayan kaynaklar ====
{{refbegin|30em}}
* ''[[Associated Press]]''
** {{cite web|url=https://www.apstylebook.com/blog_posts/4|title=An addition to AP Stylebook entry on global warming|access-date=6 November 2019|date=22 September 2015|website=AP Style Blog|ref={{harvid|Associated Press, 22 September|2015}}|last=Colford|first=Paul}}
* ''[[BBC]]''
** {{cite news|url=https://www.bbc.com/news/uk-politics-48126677|title=UK Parliament declares climate change emergency|access-date=30 June 2019|date=1 May 2019|publisher=BBC|ref={{harvid|BBC, 1 May|2019}}}}
** {{cite web|url=https://www.sciencefocus.com/news/climate-change-should-we-change-the-terminology/|title=Climate change: should we change the terminology?|access-date=24 March 2020|date=3 February 2020|website=BBC Science Focus Magazine|ref={{harvid|BBC Science Focus Magazine, 3 February|2020}}|last=Rigby|first=Sara}}
* ''[[Bulletin of the Atomic Scientists]]''
** {{cite news|url=https://thebulletin.org/2014/09/the-global-warming-hiatus/|title=The global warming 'hiatus'|archive-date=11 July 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20200711032006/https://thebulletin.org/2014/09/the-global-warming-hiatus/|date=23 September 2014|work=Bulletin of the Atomic Scientists|last1=Stover|first1=Dawn|url-status=live}}
* ''[[Carbon Brief]]''
** {{cite web|url=https://www.carbonbrief.org/clean-energy-the-challenge-of-achieving-a-just-transition-for-workers|title=Clean energy: The challenge of achieving a 'just transition' for workers|access-date=18 May 2020|date=4 January 2017|website=Carbon Brief|ref={{harvid|Carbon Brief, 4 Jan|2017}}|last=Yeo|first=Sophie}}
** {{cite web|url=https://www.carbonbrief.org/qa-how-do-climate-models-work|title=Q&A: How do climate models work?|access-date=2 March 2019|archive-date=5 March 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20190305004530/https://www.carbonbrief.org/qa-how-do-climate-models-work|date=15 January 2018|website=Carbon Brief|ref={{harvid|Carbon Brief, 15 January|2018}}|last1=McSweeney|first1=Robert M.|last2=Hausfather|first2=Zeke|url-status=live}}
** {{cite web|url=https://www.carbonbrief.org/explainer-how-shared-socioeconomic-pathways-explore-future-climate-change|title=Explainer: How 'Shared Socioeconomic Pathways' explore future climate change|access-date=20 July 2019|date=19 April 2018|website=Carbon Brief|ref={{harvid|Carbon Brief, 19 April|2018}}|last1=Hausfather|first1=Zeke}}
** {{cite web|url=https://www.carbonbrief.org/analysis-why-the-ipcc-1-5c-report-expanded-the-carbon-budget|title=Analysis: Why the IPCC 1.5C report expanded the carbon budget|access-date=28 July 2020|date=8 October 2018|website=Carbon Brief|ref={{harvid|Carbon Brief, 8 October|2018}}|last1=Hausfather|first1=Zeke}}
** {{cite web|url=https://www.carbonbrief.org/media-reaction-australias-bushfires-and-climate-change|title=Media reaction: Australia's bushfires and climate change|access-date=11 January 2020|date=7 January 2020|website=Carbon Brief|ref={{harvid|Carbon Brief, 7 January|2020}}|last1=Dunne|first1=Daisy|last2=Gabbatiss|first2=Josh|last3=Mcsweeny|first3=Robert}}
* ''[[Deutsche Welle]]''
** {{cite news|url=https://www.ecowatch.com/climate-action-grassroots-2638915946.html|title=Climate Action: Can We Change the Climate From the Grassroots Up?|access-date=23 June 2019|agency=Deutsche Welle|archive-date=23 June 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20190623124154/https://www.ecowatch.com/climate-action-grassroots-2638915946.html|date=22 June 2019|publisher=Ecowatch|ref={{harvid|Deutsche Welle, 22 June|2019}}|last1=Ruiz|first1=Irene Banos|url-status=live}}
* ''[[EPA]]''
** {{cite web|url=https://www.epa.gov/ghgemissions/myths-vs-facts-denial-petitions-reconsideration-endangerment-and-cause-or-contribute|title=Myths vs. Facts: Denial of Petitions for Reconsideration of the Endangerment and Cause or Contribute Findings for Greenhouse Gases under Section 202(a) of the Clean Air Act|access-date=7 August 2017|date=25 August 2016|publisher=U.S. Environmental Protection Agency|ref={{harvid|EPA|2016}}}}
** {{cite web|url=https://www.epa.gov/ghgemissions/global-greenhouse-gas-emissions-data|title=Global Greenhouse Gas Emissions Data|access-date=8 August 2020|archive-date=18 February 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20200218125157/https://www.epa.gov/ghgemissions/global-greenhouse-gas-emissions-data|date=13 September 2019|ref={{harvid|EPA|2019}}|author=US EPA|url-status=live}}
** {{cite web|url=https://www.epa.gov/ghgemissions/overview-greenhouse-gases|title=Overview of Greenhouse Gases|access-date=15 September 2020|date=15 September 2020|ref={{harvid|EPA|2020}}|author=US EPA}}
* ''[[EUobserver]]''
** {{cite web|url=https://euobserver.com/environment/29181|title=Copenhagen failure 'disappointing', 'shameful'|access-date=12 April 2019|archive-date=12 April 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20190412092312/https://euobserver.com/environment/29181|date=20 December 2009|website=euobserver.com|ref={{harvid|EUobserver, 20 December|2009}}|url-status=live}}
* ''[[European Parliament]]''
** {{cite web|url=https://www.europarl.europa.eu/factsheets/en/sheet/70/renewable-energy|title=Renewable Energy|access-date=3 June 2020|date=February 2020|website=European Parliament|ref={{harvid|European Parliament, February|2020}}|first=M.|last=Ciucci}}
* ''[[The Guardian]]''<!--
|issn=0261-3077 - not needed, nor location.
The parameters for harvid should match the first two parameters
used in harvnb for the short-cite in the text. -->
** {{cite news|url=https://www.theguardian.com/environment/climate-consensus-97-per-cent/2015/jan/26/climate-change-could-impact-poor-much-more-than-previously-thought|title=Climate change could impact the poor much more than previously thought|archive-date=28 December 2016|archive-url=https://web.archive.org/web/20161228200446/https://www.theguardian.com/environment/climate-consensus-97-per-cent/2015/jan/26/climate-change-could-impact-poor-much-more-than-previously-thought|date=26 January 2015|newspaper=The Guardian|ref={{harvid|The Guardian, 26 January|2015}}|last1=Nuccitelli|first1=Dana|url-status=live}}
** {{cite news|url=https://www.theguardian.com/environment/2019/mar/19/school-climate-strikes-more-than-1-million-took-part-say-campaigners-greta-thunberg|title=School climate strikes: 1.4 million people took part, say campaigners|access-date=12 April 2019|archive-date=20 March 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20190320122303/https://www.theguardian.com/environment/2019/mar/19/school-climate-strikes-more-than-1-million-took-part-say-campaigners-greta-thunberg|date=19 March 2019|newspaper=The Guardian|ref={{harvid|The Guardian, 19 March|2019}}|last=Carrington|first=Damian|url-status=live}}
** {{cite news|url=https://www.theguardian.com/world/2019/nov/28/eu-parliament-declares-climate-emergency|title='Our house is on fire': EU parliament declares climate emergency|access-date=28 November 2019|date=28 November 2019|work=The Guardian|ref={{harvid|The Guardian, 28 November|2019}}|issn=0261-3077|last=Rankin|first=Jennifer}}
** {{cite news|url=https://www.theguardian.com/environment/2020/feb/19/oil-gas-industry-far-worse-climate-impact-than-thought-fossil-fuels-methane|title=Oil and gas firms 'have had far worse climate impact than thought'|date=19 February 2020|newspaper=The Guardian|ref={{harvid|The Guardian, 19 February|2020}}|last=Watts|first=Jonathan}}
** {{cite web|url=https://www.theguardian.com/environment/2020/apr/06/new-renewable-energy-capacity-hit-record-levels-in-2019|title=New renewable energy capacity hit record levels in 2019|access-date=25 May 2020|date=6 April 2020|work=The Guardian|ref={{harvid|The Guardian, 6 April|2020}}|last=Carrington|first=Damian}}
** {{cite web|url=http://www.theguardian.com/world/2020/oct/28/south-korea-vows-to-go-carbon-neutral-by-2050-to-fight-climate-emergency|title=South Korea vows to go carbon neutral by 2050 to fight climate emergency|access-date=6 December 2020|date=28 October 2020|work=The Guardian|ref={{harvid|The Guardian, 28 October|2020}}|last=McCurry|first=Justin}}


* ''[[International Energy Agency]]''
* {{Akademik dergi kaynağı
** {{cite web|url=https://www.iea.org/reports/projected-costs-of-generating-electricity-2020|title=Projected Costs of Generating Electricity 2020|access-date=4 April 2022|website=IEA|ref={{harvid|IEA – Projected Costs of Generating Electricity 2020}}}}
|soyadı1=Curtis |ad=P.
|soyadı2=Slay |ad2=C.
|soyadı3=Harris |ad3=N.
|soyadı4=Tyukavina |ad4=A.
|soyadı5=Hansen |ad5=M.
|s2cid=52273353
|tarih=2018
|yazarlarıgöster=4
|başlık=Classifying drivers of global forest loss
|dergi=Science
|cilt=361
|sayı=6407
|sayfalar=1108-1111|doi=10.1126/science.aau3445
|pmid=30213911 |bibcode=2018Sci...361.1108C
}}


*''Our World in Data''
* ''[[NASA]]''
** {{cite news|url=https://climate.nasa.gov/news/927/arctic-amplification|title=Arctic amplification|archive-date=31 July 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20180731054007/https://climate.nasa.gov/news/927/arctic-amplification/|publisher=NASA|ref={{harvid|NASA, 28 May|2013}}|year=2013|url-status=live}}
**{{Web kaynağı | tarih = 15 Ocak 2018 | soyadı1 = Ritchie | ad1 = Hannah | soyadı2 = Roser | ad2 = Max | başlık = Land Use | website = Our World in Data | url = https://ourworldindata.org/land-use | erişimtarihi = 1 Aralık 2019 | arşivurl = https://web.archive.org/web/20190411232356/https://ourworldindata.org/land-use | arşivtarihi = 11 Nisan 2019}}
** {{cite news|url=https://climate.nasa.gov/news/2798/watery-heatwave-cooks-the-gulf-of-maine/|title=Watery heatwave cooks the Gulf of Maine|date=12 September 2018|publisher=NASA's Earth Observatory|ref={{harvid|NASA, 12 September|2018}}|last=Carlowicz|first=Michael}}
*''The Sustainability Consortium''
** {{cite web|url=http://www.nasa.gov/topics/earth/features/climate_by_any_other_name.html|title=What's in a Name? Global Warming vs. Climate Change|archive-date=9 August 2010|archive-url=https://web.archive.org/web/20100809221926/http://www.nasa.gov/topics/earth/features/climate_by_any_other_name.html|date=5 December 2008|publisher=NASA|ref={{harvid|NASA, 5 December|2008}}|last=Conway|first=Erik M.|author-link=Erik M. Conway}}
**{{Web kaynağı | kaynak = {{harvid|The Sustainability Consortium, 13 September|2018}} | website = The Sustainability Consortium | tarih = 13 Eylül 2018 | url = https://www.sustainabilityconsortium.org/2018/09/one-fourth-of-global-forest-loss-permanent-deforestation-is-not-slowing-down/ | başlık = One-Fourth of Global Forest Loss Permanent: Deforestation Is Not Slowing Down | erişimtarihi = 1 Aralık 2019 | arşivurl = https://web.archive.org/web/20190521000038/https://www.sustainabilityconsortium.org/2018/09/one-fourth-of-global-forest-loss-permanent-deforestation-is-not-slowing-down/ | arşivtarihi = 21 Mayıs 2019}}
** {{cite web|url=http://www.earthobservatory.nasa.gov/Features/CarbonCycle/page5.php|title=The Carbon Cycle: Feature Articles: Effects of Changing the Carbon Cycle|access-date=4 February 2013|archive-date=6 February 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20130206043139/http://earthobservatory.nasa.gov/Features/CarbonCycle/page5.php|date=16 June 2011|publisher=Earth Observatory, part of the EOS Project Science Office located at NASA Goddard Space Flight Center|ref={{harvid|NASA, 16 June|2011}}|last1=Riebeek|first1=H.|url-status=live}}
*''World Resources Institute''
** {{cite web|url=https://climate.nasa.gov/resources/global-warming|title=What's in a name? Weather, global warming and climate change|access-date=12 October 2018|archive-date=28 September 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20180928145703/https://climate.nasa.gov/resources/global-warming/|date=January 2016|website=NASA Climate Change: Vital Signs of the Planet|last1=Shaftel|first1=Holly|url-status=dead}}
**{{Web kaynağı | kaynak = {{harvid|World Resources Institute, 8 August|2019}} | tarih = 8 Ağustos 2019 | soyadı1 = Levin | ad1 = Kelly | başlık = How Effective Is Land At Removing Carbon Pollution? The IPCC Weighs In | website = World Resources institute | url = https://www.wri.org/blog/2019/08/how-effective-land-removing-carbon-pollution-ipcc-weighs | erişimtarihi = 15 Mayıs 2020 | arşivurl = https://web.archive.org/web/20190808160801/https://www.wri.org/blog/2019/08/how-effective-land-removing-carbon-pollution-ipcc-weighs | arşivtarihi = 8 Ağustos 2019}}
** {{cite web|url=https://climate.nasa.gov/resources/global-warming-vs-climate-change|title=Overview: Weather, Global Warming and Climate Change|access-date=14 July 2020|date=7 July 2020|website=Climate Change: Vital Signs of the Planet|ref={{harvid|NASA, 7 July|2020}}|editor-first=Holly|editor2-first=Randal|editor3-first=Susan|editor4-first=Daniel|editor-last=Shaftel|editor2-last=Jackson|editor3-last=Callery|editor4-last=Bailey}}
**{{Web kaynağı | kaynak = {{harvid|World Resources Institute, 8 December|2019}} | tarih = 8 Aralık 2019 | ad1 = Frances | soyadı1 = Seymour | ad2 = David | soyadı2 = Gibbs | başlık = Forests in the IPCC Special Report on Land Use: 7 Things to Know | url = https://www.wri.org/blog/2019/08/forests-ipcc-special-report-land-use-7-things-know/ | website = World Resources Institute | arşivurl = https://web.archive.org/web/20190808160359/https://www.wri.org/blog/2019/08/forests-ipcc-special-report-land-use-7-things-know/ | arşivtarihi = 8 Ağustos 2019}}
* ''[[National Conference of State Legislators]]''
** {{cite web|url=https://www.ncsl.org/research/energy/renewable-portfolio-standards.aspx|title=State Renewable Portfolio Standards and Goals|access-date=3 June 2020|date=17 April 2020|website=National Conference of State Legislators|ref={{harvid|National Conference of State Legislators, 17 April|2020}}}}
* ''[[National Geographic]]''
** {{cite web|url=https://www.nationalgeographic.com/environment/2019/08/arctic-permafrost-is-thawing-it-could-speed-up-climate-change-feature/|title=Arctic permafrost is thawing fast. That affects us all.|access-date=25 August 2019|date=13 August 2019|website=National Geographic|ref={{harvid|National Geographic, 13 August|2019}}|last=Welch|first=Craig}}
* ''[[National Science Digital Library]]''
** {{cite web|url=http://nsdl.library.cornell.edu/websites/wiki/index.php/PALE_ClassicArticles/GlobalWarming.html|title=Climate Change and Anthropogenic Greenhouse Warming: A Selection of Key Articles, 1824–1995, with Interpretive Essays|access-date=7 October 2019|date=17 March 2008|website=National Science Digital Library Project Archive PALE:ClassicArticles|first=James R.|last=Fleming}}
* ''[[Natural Resources Defense Council]]''
** {{cite web|url=https://www.nrdc.org/stories/how-clean-power-plan-works-and-why-it-matters|title=What Is the Clean Power Plan?|access-date=3 August 2020|date=29 September 2017|website=Natural Resources Defense Council|ref={{harvid|Natural Resources Defense Council, 29 September|2017}}}}
* ''[[Nature (journal)|Nature]]''
** {{cite journal|title=Earth's narrow escape from a big freeze|date=2016|issue=7585|pages=162–163|journal=Nature|volume=529|issn=1476-4687|pmid=26762453|doi=10.1038/529162a|last=Crucifix|first=Michel|doi-access=free}}
* ''[[The New York Times]]''
** {{cite news|url=https://www.nytimes.com/2015/05/26/opinion/kevin-rudd-paris-cant-be-another-copenhagen.html|title=Paris Can't Be Another Copenhagen|access-date=26 May 2015|archive-date=3 February 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20180203110636/https://www.nytimes.com/2015/05/26/opinion/kevin-rudd-paris-cant-be-another-copenhagen.html|date=25 May 2015|work=The New York Times|ref={{harvid|The New York Times, 25 May|2015}}|last=Rudd|first=Kevin|url-status=live}}
* ''[[NOAA]]''
** {{cite web|url=https://www.climate.gov/news-features/understanding-climate/polar-opposites-arctic-and-antarctic|title=Polar Opposites: the Arctic and Antarctic|access-date=20 February 2019|archive-date=22 February 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20190222152103/https://www.climate.gov/news-features/understanding-climate/polar-opposites-arctic-and-antarctic|date=10 July 2011|ref={{harvid|NOAA, 10 July|2011}}|author=NOAA|url-status=live}}
** {{cite web|url=https://www.climate.gov/news-features/features/happy-200th-birthday-eunice-foote-hidden-climate-science-pioneer|title=Happy 200th birthday to Eunice Foote, hidden climate science pioneer|access-date=8 October 2019|date=17 July 2019|website=NOAA Climate.gov|first=Amara|last=Huddleston}}
* ''[[Our World in Data]]''
** {{cite journal|url=https://ourworldindata.org/land-use|title=Land Use|access-date=1 December 2019|date=15 January 2018|journal=Our World in Data|last1=Ritchie|first1=Hannah|last2=Roser|first2=Max}}
** {{cite web|url=https://ourworldindata.org/ghg-emissions-by-sector|title=Sector by sector: where do global greenhouse gas emissions come from?|access-date=28 October 2020|date=18 September 2020|website=Our World in Data|ref={{harvid|Our World in Data, 18 September|2020}}|last1=Ritchie|first1=Hannah}}
** {{cite web|url=https://ourworldindata.org/cheap-renewables-growth|title=Why did renewables become so cheap so fast?|access-date=4 April 2022|date=2022|website=Our World in Data|ref={{harvid|Our World in Data-Why did renewables become so cheap so fast?}}|last1=Roser|first1=Max}}
* ''[[Pew Research Center]]''
** {{cite web|url=https://www.pewresearch.org/fact-tank/2020/10/16/many-globally-are-as-concerned-about-climate-change-as-about-the-spread-of-infectious-diseases/|title=Many globally are as concerned about climate change as about the spread of infectious diseases|access-date=19 August 2021|date=16 October 2020|ref={{harvid|Pew|2020}}|author=Pew Research Center}}
* ''[[Politico]]''
** {{cite web|url=https://www.politico.eu/article/the-commissions-green-deal-plan-unveiled/|title=Europe's Green Deal plan unveiled|access-date=29 December 2019|date=11 December 2019|website=Politico|ref={{harvid|Politico, 11 December|2019}}|last1=Tamma|first1=Paola|last2=Schaart|first2=Eline|last3=Gurzu|first3=Anca}}


* ''[[RIVM]]''
{{Kaynak sonu}}
** {{cite AV media|ref={{harvid|RIVM|2016}}|date=11 October 2016|title=Documentary Sea Blind|medium=Dutch Television|language=nl|url=http://www.rivm.nl/en/Documents_and_publications/Common_and_Present/Newsmessages/2016/Documentary_Sea_Blind_on_Dutch_Television|access-date=26 February 2019|publisher=RIVM: Netherlands National Institute for Public Health and the Environment|archive-url=https://web.archive.org/web/20180817055817/https://www.rivm.nl/en/Documents_and_publications/Common_and_Present/Newsmessages/2016/Documentary_Sea_Blind_on_Dutch_Television|archive-date=17 August 2018|url-status=live}}
* ''[[Salon (website)|Salon]]''
** {{cite news|url=https://www.salon.com/2019/09/25/how-serious-people-planned-to-avert-climate-catastrophe-at-the-un-while-trump-hung-out-in-the-basement_partner/|title=How leaders planned to avert climate catastrophe at the UN (while Trump hung out in the basement)|access-date=20 November 2019|date=25 September 2019|website=Salon|ref={{harvid|Salon, 25 September|2019}}|first=Evelyn|last=Leopold}}
* ''[[ScienceBlogs]]''
** {{cite news|url=https://scienceblogs.com/significantfigures/index.php/2017/01/07/statements-on-climate-change-from-major-scientific-academies-societies-and-associations-january-2017-update|title=Statements on Climate Change from Major Scientific Academies, Societies, and Associations (January 2017 update)|access-date=2 April 2020|date=7 January 2017|work=ScienceBlogs|ref={{harvid|Gleick, 7 January|2017}}|last1=Gleick|first1=Peter}}
* ''[[Scientific American]]''
** {{cite magazine|url=https://www.scientificamerican.com/article/indian-monsoons-are-becoming-more-extreme/|title=Indian Monsoons Are Becoming More Extreme|archive-date=22 June 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20180622193126/https://www.scientificamerican.com/article/indian-monsoons-are-becoming-more-extreme/|date=29 April 2014|magazine=Scientific American|ref={{harvid|Scientific American, 29 April|2014}}|last=Ogburn|first=Stephanie Paige|url-status=live}}
* ''[[Smithsonian (magazine)|Smithsonian]]''
** {{cite web|url=https://www.smithsonianmag.com/smithsonian-institution/studying-climate-past-essential-preparing-todays-rapidly-changing-climate-180959595/|title=Studying the Climate of the Past Is Essential for Preparing for Today's Rapidly Changing Climate|access-date=8 November 2019|date=29 June 2016|website=Smithsonian|ref={{harvid|Smithsonian, 26 June|2016}}|last=Wing|first=Scott L.}}


* ''The Sustainability Consortium''
== Kaynakça ==
** {{cite web|url=https://www.sustainabilityconsortium.org/2018/09/one-fourth-of-global-forest-loss-permanent-deforestation-is-not-slowing-down/|title=One-Fourth of Global Forest Loss Permanent: Deforestation Is Not Slowing Down|access-date=1 December 2019|date=13 September 2018|website=The Sustainability Consortium|ref={{harvid|The Sustainability Consortium, 13 September|2018}}}}
{{kaynakça|2}}
* ''UN Environment''
{{Hava durumu}}
** {{cite web|url=http://www.unenvironment.org/pt-br/node/23761|title=Curbing environmentally unsafe, irregular and disorderly migration|access-date=18 April 2019|archive-date=18 April 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20190418154922/https://www.unenvironment.org/pt-br/node/23761|date=25 October 2018|website=UN Environment|ref={{harvid|UN Environment, 25 October|2018}}|url-status=live}}
{{Çevre kirliliği}}
* ''[[UNFCCC]]''
{{Küresel İklim Değişikliği}}
** {{cite web|url=https://unfccc.int/process/conferences/what-are-united-nations-climate-change-conferences|title=What are United Nations Climate Change Conferences?|access-date=12 May 2019|archive-date=12 May 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20190512084017/https://unfccc.int/process/conferences/what-are-united-nations-climate-change-conferences|website=UNFCCC|ref={{harvid|UNFCCC, "What are United Nations Climate Change Conferences?"}}|url-status=live}}
{{Dünya}}
** {{cite web|url=https://unfccc.int/process-and-meetings/the-convention/what-is-the-united-nations-framework-convention-on-climate-change|title=What is the United Nations Framework Convention on Climate Change?|website=UNFCCC|ref={{harvid|UNFCCC, "What is the United Nations Framework Convention on Climate Change?"}}}}
{{Biyoloji}}
* ''[[Union of Concerned Scientists]]''
{{Otorite kontrolü}}
** {{cite web|url=https://www.ucsusa.org/resources/carbon-pricing-101|title=Carbon Pricing 101|access-date=15 May 2020|date=8 January 2017|website=Union of Concerned Scientists|ref={{harvid|Union of Concerned Scientists, 8 January|2017}}}}
* ''[[Vice (website)|Vice]]''
** {{cite news|url=https://www.vice.com/en_uk/article/evyxyn/uk-climate-emergency-what-does-it-mean|title=The UK Has Declared a Climate Emergency: What Now?|access-date=30 June 2019|date=2 May 2019|website=Vice|ref={{harvid|Vice, 2 May|2019}}|last1=Segalov|first1=Michael}}
* ''[[The Verge]]''
** {{cite web|url=https://www.theverge.com/2019/12/27/21038949/climate-change-2019-emergency-declaration|title=2019 was the year of 'climate emergency' declarations|access-date=28 March 2020|date=27 December 2019|website=The Verge|ref={{harvid|The Verge, 27 December|2019}}|last=Calma|first=Justine}}
* ''[[Vox (website)|Vox]]''
** {{cite web|url=https://www.vox.com/energy-and-environment/2019/8/9/20767886/renewable-energy-storage-cost-electricity|title=Getting to 100% renewables requires cheap energy storage. But how cheap?|access-date=28 May 2020|date=20 September 2019|website=Vox|ref={{harvid|Vox, 20 September|2019}}|last1=Roberts|first1=D.}}
* ''World Health Organization''
** {{cite web|url=https://www.who.int/globalchange/global-campaign/cop21/en/|title=WHO calls for urgent action to protect health from climate change – Sign the call|access-date=2 September 2020|archive-date=3 January 2021|archive-url=https://web.archive.org/web/20210103002854/https://www.who.int/globalchange/global-campaign/cop21/en/|date=November 2015|website=World Health Organization|ref={{harvid|WHO, Nov|2015}}|url-status=dead}}
* ''[[World Resources Institute]]''
** {{cite news|url=https://news.mongabay.com/2021/03/global-forest-loss-increases-in-2020-but-pandemics-impact-unclear/|title=Global forest loss increases in 2020|archive-date=1 April 2021|archive-url=https://web.archive.org/web/20210401022404/https://news.mongabay.com/2021/03/global-forest-loss-increases-in-2020-but-pandemics-impact-unclear/|date=31 March 2021|work=Mongabay|ref={{harvid|World Resources Institute, 31 March|2021}}|last1=Butler|first1=Rhett A.|url-status=live}} ● ''Mongabay'' graphing WRI data from {{cite web|url=https://research.wri.org/gfr/forest-extent-indicators/forest-loss|title=Forest Loss / How much tree cover is lost globally each year?|archive-date=10 March 2021|archive-url=https://web.archive.org/web/20210310203850/https://research.wri.org/gfr/forest-extent-indicators/forest-loss|date=January 2021|website=research.WRI.org|publisher=World Resources Institute — Global Forest Review|url-status=live}}
** {{cite journal|url=https://www.wri.org/blog/2019/08/how-effective-land-removing-carbon-pollution-ipcc-weighs|title=How Effective Is Land At Removing Carbon Pollution? The IPCC Weighs In|access-date=15 May 2020|date=8 August 2019|website=World Resources institute|ref={{harvid|World Resources Institute, 8 August|2019}}|last1=Levin|first1=Kelly}}
** {{cite journal|url=https://www.wri.org/blog/2019/08/forests-ipcc-special-report-land-use-7-things-know/|title=Forests in the IPCC Special Report on Land Use: 7 Things to Know|date=8 December 2019|website=World Resources Institute|ref={{harvid|World Resources Institute, 8 December|2019}}|first1=Frances|last1=Seymour|first2=David|last2=Gibbs}}
* ''[[Yale]] Climate Connections''
** {{cite web|url=https://www.yaleclimateconnections.org/2010/11/communicating-with-american-public|title=Yale Researcher Anthony Leiserowitz on Studying, Communicating with American Public|access-date=30 July 2018|archive-date=7 February 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20190207130823/https://www.yaleclimateconnections.org/2010/11/communicating-with-american-public/|date=2 November 2010|publisher=Yale Climate Connections|ref={{harvid|Yale Climate Connections, 2 November|2010}}|last=Peach|first=Sara|url-status=live}}
{{refend}}

== Dış bağlantılar ==
 
 

* [http://www.metoffice.gov.uk/climate-guide Met Office: İklim Rehberi] – Birleşik Krallık Ulusal Hava Durumu Servisi
* [https://www.ncdc.noaa.gov/monitoring-references/faq/indicators.php Küresel İklim Değişikliği Göstergeleri] – NOAA
* [https://www.globalwarmingindex.org 19. yüzyılın ikinci yarısından bu yana insan kaynaklı küresel ısınmanın saniye saniye değerlendirmesi] – Oxford Üniversitesi
* [https://www.britannica.com/science/global-warming Küresel ısınma], britannica.com
* [https://www.encyclopedia.com/science-and-technology/biology-and-genetics/environmental-studies/global-warming Küresel ısınma], ansiklopedi.com


{{Küresel İklim Değişikliği}}{{İnsanın çevre üzerindeki etkisi}}{{Dünya}}{{Kıyamet}}{{Otorite kontrolü}}
[[Kategori:Küresel ısınma| ]]
[[Kategori:İklim değişikliği]]
[[Kategori:İklim değişikliği]]
[[Kategori:KB1 Felemenkçe kaynakları (nl)]]

Sayfanın 18.12, 4 Şubat 2023 tarihindeki hâli


 

The global map shows sea temperature rises of 0.5 to 1 degree Celsius; land temperature rises of 1 to 2 degree Celsius; and Arctic temperature rises of up to 4 degrees Celsius.
1956-1976 ortalamasına kıyasla 2011'den 2021'e kadar ortalama yüzey hava sıcaklıkları
The graph from 1880 to 2020 shows natural drivers exhibiting fluctuations of about 0.3 degrees Celsius. Human drivers steadily increase by 0.3 degrees over 100 years to 1980, then steeply by 0.8 degrees more over the past 40 years.
Sanayi Devrimi'nden bu yana ortalama yüzey hava sıcaklığındaki değişim ve bu değişimin nedenleri. İnsan faaliyetleri sıcaklıkların artmasına neden olmuş, doğal güçler de bir miktar değişkenlik katmıştır.[1]

Yaygın kullanımda iklim değişikliği, küresel ısınmayı (küresel ortalama sıcaklıkta süregelen artış) ve bunun Dünya'nın iklim sistemi üzerindeki etkilerini tanımlamaktadır. Daha geniş anlamda iklim değişikliği, Dünya'nın iklimindeki önceki uzun vadeli değişiklikleri de içerir. Küresel ortalama sıcaklıktaki mevcut artış, önceki değişikliklerden daha hızlıdır ve esas olarak insanların fosil yakıtları yakmasından kaynaklanmaktadır.[2][3] Fosil yakıt kullanımı, ormansızlaşma ve bazı tarımsal ve endüstriyel uygulamalar, başta karbondioksit ve metan olmak üzere sera gazlarını artırmaktadır.[4] Sera gazları, Dünya'nın güneş ışığından ısındıktan sonra yaydığı ısının bir kısmını emer. Bu gazların daha büyük miktarları Dünya'nın alt atmosferinde daha fazla ısı tutarak küresel ısınmaya neden olur.

İklim değişikliği nedeniyle çöller genişlerken, sıcak hava dalgaları ve orman yangınları daha yaygın hale gelmektedir.[5] Kuzey Kutbu'nda artan ısınma donmuş toprakların erimesine, buzulların geri çekilmesine ve deniz buzu kaybına katkıda bulundu.[6] Daha yüksek sıcaklıklar aynı zamanda daha yoğun fırtınalara, kuraklıklara ve diğer aşırı hava koşullarına neden olmaktadır.[7] Dağlarda, mercan resiflerinde ve Kuzey Kutbu'nda yaşanan hızlı çevresel değişim, birçok canlı türünün yer değiştirmesine ya da neslinin tükenmesine neden olmaktadır.[8] Gelecekteki ısınmayı en aza indirme çabaları başarılı olsa bile, bazı etkiler yüzyıllar boyunca devam edecektir. Bunlar arasında okyanus ısınması, okyanus asitlenmesi ve deniz seviyesinin yükselmesi yer almaktadır.[9]

İklim değişikliği insanları gıda ve su kıtlığı, artan seller, aşırı sıcaklar, daha fazla hastalık ve ekonomik kayıplarla tehdit etmektedir. İnsan göçü ve çatışmalar da bunun bir sonucu olabilir.[10] Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ) iklim değişikliğini 21. yüzyılda küresel sağlığa yönelik en büyük tehdit olarak nitelendirmektedir.[11] Toplumlar, kıyı şeridinin korunması veya klimaya erişimin genişletilmesi gibi çabalarla iklim değişikliğine uyum sağlayabilir, ancak bazı etkiler kaçınılmazdır. Yoksul ülkeler küresel emisyonların küçük bir kısmından sorumludur, ancak uyum sağlama konusunda en az yeteneğe sahiptirler ve iklim değişikliğine karşı en savunmasız durumdadırlar.

İklim değişikliğinin birçok etkisi, mevcut 1,2 °C (2,2 °F) ısınma seviyesinde zaten hissedilmektedir. Ek ısınma bu etkileri arttıracak ve Grönland buz tabakasının erimesi gibi devrilme noktalarını tetikleyebilecektir.[12] 2015 Paris Anlaşması kapsamında, ülkeler toplu olarak ısınmayı "2 °C'nin oldukça altında" tutmayı kabul etmiştir. Bununla birlikte, Anlaşma kapsamında verilen taahhütlerle, küresel ısınma yüzyılın sonuna kadar yaklaşık 2,7 °C'ye (4,9 °F) ulaşacaktır.[13] Isınmanın 1.5 °C ile sınırlandırılması, 2030 yılına kadar emisyonların yarıya indirilmesini ve 2050 yılına kadar net sıfır emisyona ulaşılmasını gerektirecektir.[14]

Bobcat Fire in Monrovia, CA, September 10, 2020</img>
Bleached colony of Acropora coral</img>
A dry lakebed in California, which is experiencing its worst megadrought in 1,200 years.</img>
İklim değişikliğinin bazı etkileri, sol üstten saat yönünde: Sıcaklık ve kuraklıkla şiddetlenen orman yangınları, su kaynaklarını tehlikeye atan kötüleşen kuraklıklar ve denizdeki sıcak hava dalgalarının neden olduğu mercan ağarması.

Emisyonların azaltılması, fosil yakıtların yakılması yerine düşük karbonlu kaynaklardan elektrik üretilmesini gerektirmektedir. Bu değişim, kömür ve doğalgazla çalışan enerji santrallerinin aşamalı olarak kapatılmasını, rüzgar, güneş ve diğer yenilenebilir enerji türlerinin kullanımının büyük ölçüde artırılmasını ve enerji kullanımının azaltılmasını içermektedir. Karbon emisyonu olmayan kaynaklardan üretilen elektriğin, ulaşıma güç sağlamak, binaları ısıtmak ve endüstriyel tesisleri işletmek için fosil yakıtların yerini alması gerekecektir.[15][16] Karbon, örneğin orman örtüsünün artırılması ve topraktaki karbonu yakalayan yöntemlerle tarım yapılması yoluyla da atmosferden uzaklaştırılabilir.[17]

Terminoloji

1980'lerden önce, artan sera gazlarının ısınma etkisinin hava kirliliğindeki partiküllerin soğutma etkisinden daha güçlü olup olmadığı net değilken, bilim insanları iklim üzerindeki insan etkilerini ifade etmek için kasıtsız iklim değişikliği terimini kullandılar.[18]

1980'lerde küresel ısınma ve iklim değişikliği terimleri daha yaygın hale geldi. Bu iki terim bazen birbirinin yerine kullanılsa da[19] bilimsel olarak küresel ısınma yalnızca yüzeydeki ısınmanın artmasını ifade ederken, iklim değişikliği Dünya'nın iklim sisteminde meydana gelen değişikliklerin bütününü tanımlamaktadır.[18] NASA iklim bilimcisi James Hansen'in 1988'de ABD Senatosunda verdiği ifadede bu terimi kullanmasının ardından, 1975 gibi erken bir tarihte kullanılan küresel ısınma daha popüler bir terim haline geldi.[20][21] 2000'li yıllardan bu yana iklim değişikliği sözcüğünün kullanımı artmıştır.[22] İklim değişikliği aynı zamanda daha geniş anlamda hem insan kaynaklı değişiklikleri hem de Dünya tarihi boyunca meydana gelen doğal değişiklikleri ifade edebilir.[23]

Çeşitli bilim insanları, politikacılar ve medya artık iklim değişikliğinden bahsetmek için iklim krizi veya iklim acil durumu terimlerini kullanıyor.[24]

Gözlenen sıcaklık artışı

Ana maddeler: Son 2000 yılın sıcaklık kaydı ve Enstrümantal sıcaklık kaydı
Ağaç halkaları, mercanlar ve buz çekirdeklerinden elde edilen vekil veriler kullanılarak son 2000 yılda küresel yüzey sıcaklığının yeniden yapılandırılması mavi renktedir.[25] Doğrudan gözlemlenen veriler kırmızıyla gösterilmiştir.[26]

Birden fazla bağımsız enstrümantal veri seti iklim sisteminin ısındığını göstermektedir.[27] 2011-2020 on yılı, sanayi öncesi temel çizgiye (1850-1900) kıyasla ortalama 1,09 °C [0,95-1,20 °C] ısındı.[28] Yüzey sıcaklıkları her on yılda yaklaşık 0,2 °C artmakta[29] ve 2020 yılında sanayi öncesi dönemin 1,2 °C üzerinde bir sıcaklığa ulaşmaktadır.[30] 1950'den bu yana soğuk gün ve gecelerin sayısı azalmış, sıcak gün ve gecelerin sayısı ise artmıştır.[31]

18'inci yüzyıl ile 19'uncu yüzyılın ortaları arasında çok az net ısınma olmuştur. Bu döneme ait iklim bilgileri, ağaçlar ve buz çekirdekleri gibi iklim vekillerinden gelmektedir.[32] Termometre kayıtları 1850 civarında küresel kapsam sağlamaya başlamıştır.[33] Orta Çağ İklim Anomalisi ve Küçük Buz Çağı gibi tarihsel ısınma ve soğuma modelleri, farklı bölgelerde aynı zamanda meydana gelmemiştir. Sıcaklıklar, sınırlı sayıda bölgede 20. yüzyılın sonlarındaki kadar yüksek seviyelere ulaşmış olabilir.[34] Paleosen-Eosen Termal Maksimum gibi tarih öncesi küresel ısınma dönemleri olmuştur.[35] Ancak, sıcaklık ve CO2 konsantrasyonlarındaki modern gözlemlenen artış o kadar hızlı olmuştur ki Dünya tarihindeki ani jeofiziksel olaylar bile mevcut oranlara yaklaşmamaktadır.[36]

Hava sıcaklığı ölçümlerinden elde edilen ısınma kanıtları, çok çeşitli diğer gözlemlerle de desteklenmektedir.[37][38] Örneğin, şiddetli yağışların sıklığında ve yoğunluğunda artış, kar ve kara buzlarının erimesi ve atmosferik nemin artması gibi doğal su döngüsündeki değişiklikler tahmin edilmiş ve gözlemlenmiştir.[39] Flora ve fauna da ısınma ile tutarlı bir şekilde davranmaktadır; örneğin bitkiler ilkbaharda daha erken çiçek açmaktadır.[40] Bir diğer önemli gösterge de üst atmosferin soğumasıdır; bu da sera gazlarının ısıyı Dünya yüzeyinin yakınında hapsettiğini ve uzaya yayılmasını engellediğini göstermektedir.[41]

Dünyanın bölgeleri farklı oranlarda ısınmaktadır. Bu örüntü sera gazlarının nereden salındığından bağımsızdır, çünkü gazlar gezegen boyunca yayılacak kadar uzun süre kalmaktadır. Sanayi öncesi dönemden bu yana, kara bölgelerindeki ortalama yüzey sıcaklığı, küresel ortalama yüzey sıcaklığından neredeyse iki kat daha hızlı artmıştır.[42] Bunun nedeni okyanusların daha büyük ısı kapasitesi ve okyanusların buharlaşma yoluyla daha fazla ısı kaybetmesidir.[43] Küresel iklim sistemindeki termal enerji en azından 1970'ten bu yana sadece kısa süreli duraklamalarla artmış ve bu ekstra enerjinin %90'ından fazlası okyanuslarda depolanmıştır.[44][45] Geri kalanı ise atmosferi ve kıtaları ısıtmış ve buzları eritmiştir.[46]

Kuzey yarımküre ve Kuzey Kutbu, Güney Kutbu ve Güney yarımküreye kıyasla çok daha hızlı ısınmıştır. Kuzey yarımküre sadece çok daha fazla karaya değil, aynı zamanda daha fazla mevsimsel kar örtüsüne ve deniz buzuna sahiptir. Bu yüzeyler, buzlar eridikten sonra çok fazla ışık yansıtmaktan karanlık olmaya geçtikçe, daha fazla ısı emmeye başlarlar.[47] Kar ve buz üzerindeki yerel siyah karbon birikintileri de Arktik ısınmaya katkıda bulunur.[48] Kuzey Kutbu'ndaki sıcaklıklar dünyanın geri kalanına göre iki kattan fazla artmaktadır.[49] Kuzey Kutbu'ndaki buzulların ve buz tabakalarının erimesi, zayıflamış bir Körfez Akıntısı da dahil olmak üzere okyanus dolaşımını bozarak iklimi daha da değiştirmektedir.[50]

Son sıcaklık artışının ilişkilendirilmesi

Ana madde: Son iklim değişikliğinin ilişkilendirilmesi
1850-1900'den 2010-2019'a iklim değişikliğinin itici güçleri. İç değişkenlik veya güneş ve volkanik etkenlerin önemli bir katkısı olmamıştır.

İklim sistemi kendi içinde yıllarca (El Niño-Güney Salınımı (ENSO) gibi), on yıllarca ve hatta yüzyıllarca sürebilen çeşitli döngüler yaşar.[51] Diğer değişiklikler, iklim sistemine "dışsal" olan, ancak her zaman Dünya'nın dışında olmayan bir enerji dengesizliğinden kaynaklanır.[52] Dışsal zorlamalara örnek olarak sera gazlarının konsantrasyonlarındaki değişiklikler, güneş parlaklığı, volkanik patlamalar ve Dünya'nın Güneş etrafındaki yörüngesindeki değişimler verilebilir.[53]

İklim değişikliğine insan katkısını belirlemek için, bilinen iç iklim değişkenliği ve doğal dış etkenlerin elenmesi gerekir. Temel bir yaklaşım, tüm potansiyel nedenler için benzersiz "parmak izleri" belirlemek ve ardından bu parmak izlerini gözlemlenen iklim değişikliği modelleriyle karşılaştırmaktır.[54] Örneğin, güneş zorlaması ana bir neden olarak elenebilir. Parmak izi tüm atmosferde ısınma şeklinde olacaktır. Ancak, sera gazı zorlamasıyla tutarlı olarak sadece alt atmosfer ısınmıştır.[55] Son iklim değişikliğine yapılan atıflar, ana etkenin yüksek sera gazları olduğunu, aerosollerin ise azaltıcı bir etkiye sahip olduğunu göstermektedir.[56]

Sera gazları

Ana maddeler: Sera gazları, Sera gazı emisyonları, Sera etkisi ve Dünya atmosferindeki karbondioksit
Buz çekirdeklerinden (mavi/yeşil) ve doğrudan (siyah) ölçülen son 800.000 yıldaki CO2 konsantrasyonları[57][58][59][60][61]

Sera gazları güneş ışığına karşı şeffaftır ve böylece güneş ışığının atmosferden geçerek Dünya yüzeyini ısıtmasına izin verir. Dünya bunu ısı olarak yayar ve sera gazları bunun bir kısmını emer. Bu emilim, ısının uzaya kaçma hızını yavaşlatarak ısıyı Dünya yüzeyinin yakınında hapseder ve zamanla ısınmasına sebep olur.[62] Sanayi Devrimi'nden önce, doğal olarak oluşan sera gazı miktarları, yüzeye yakın havanın, yokluklarında olacağından yaklaşık 33 °C daha sıcak olmasına neden olmuştur.[63][64] Su buharı (~%50) ve bulutlar (~%25) sera etkisine en büyük katkıda bulunanlar olmakla birlikte, sıcaklığın bir fonksiyonu olarak artarlar ve bu nedenle geri beslemedirler. Öte yandan, CO2 (~%20), troposferik ozon,[65] CFC'ler ve nitröz oksit gibi gazların konsantrasyonları sıcaklığa bağlı değildir ve bu nedenle dış zorlayıcılardır.[66]

Sanayi Devrimi'nden bu yana insan faaliyetleri, özellikle de fosil yakıtların (kömür, petrol ve doğalgaz) çıkarılması ve yakılması,[67] atmosferdeki sera gazı miktarını artırarak radyatif bir dengesizliğe yol açmıştır. 2019 yılında, CO2 ve metan konsantrasyonları 1750 yılından bu yana sırasıyla yaklaşık %48 ve %160 oranında artmıştır.[68] Bu CO2 seviyeleri, son 2 milyon yıl boyunca herhangi bir zamanda olduğundan daha yüksektir. Metan konsantrasyonları ise son 800.000 yılda olduğundan çok daha yüksektir.[69]

Küresel Karbon Projesi, 1880'den bu yana CO2'ye yapılan ilavelerin nasıl farklı kaynakların birbiri ardına artmasından kaynaklandığını göstermektedir.

Küresel insan kaynaklı sera gazı emisyonları 2019 yılında 59 milyar ton CO2'ye eşdeğerdi. Bu emisyonların %75'ini CO2, %18'ini metan, %4'ünü nitröz oksit ve %2'sini florlu gazlar oluşturmuştur.[70] CO2 emisyonları temel olarak ulaşım, üretim, ısınma ve elektrik için enerji sağlamak üzere fosil yakıtların yakılmasından kaynaklanmaktadır.[4] Ek CO2 emisyonları ormansızlaşmadan ve çimento, çelik, alüminyum ve gübre yapımındaki kimyasal reaksiyonlar sonucu açığa çıkan CO2'yi de içeren endüstriyel süreçlerden kaynaklanmaktadır.[71] Metan emisyonları hayvancılık, gübre, pirinç ekimi, çöp sahaları, atık su ve kömür madenciliğinin yanı sıra petrol ve gaz çıkarımından kaynaklanmaktadır.[72] Nitröz oksit emisyonları büyük ölçüde gübrenin mikrobiyal ayrışmasından kaynaklanmaktadır.[73]

Ormansızlaşmanın sera gazı emisyonlarına katkısına rağmen, Dünya'nın kara yüzeyi, özellikle de ormanları, CO2 için önemli bir karbon yutağı olmaya devam etmektedir. Toprakta karbon fiksasyonu ve fotosentez gibi kara yüzeyi yutak süreçleri, yıllık küresel CO2 emisyonlarının yaklaşık %29'unu ortadan kaldırmaktadır.[74] Okyanus da iki aşamalı bir süreçle önemli bir karbon yutağı olarak hizmet vermektedir. İlk olarak, CO2 yüzey suyunda çözülür. Daha sonra, okyanusun devridaim sirkülasyonu onu okyanusun derinliklerine dağıtır ve burada karbon döngüsünün bir parçası olarak zaman içinde birikir. Son yirmi yılda, dünya okyanusları salınan CO2'nin %20 ile 30'unu emmiştir.[75]

Aerosoller ve bulutlar

Aerosoller şeklindeki hava kirliliği iklimi büyük ölçekte etkilemektedir.[76] Aerosoller güneş radyasyonunu dağıtır ve emer. 1961'den 1990'a kadar, Dünya yüzeyine ulaşan güneş ışığı miktarında kademeli bir azalma gözlemlenmiştir. Halk arasında küresel karartma olarak bilinen bu olgu,[77] toz, kirlilik ve biyoyakıtlar ile fosil yakıtların yanması sonucu oluşan aerosollere bağlanmaktadır.[78][79][80][81][82] Küresel olarak aerosoller, kirlilik kontrolleri nedeniyle 1990'dan bu yana azalmaktadır, yani artık sera gazı ısınmasını çok fazla maskelememektedir.[83]

Aerosollerin Dünya'nın radyasyon bütçesi üzerinde dolaylı etkileri de vardır. Sülfat aerosolleri bulut yoğunlaşma çekirdekleri olarak hareket eder ve daha fazla ve daha küçük bulut damlacıklarına sahip bulutlara yol açar. Bu bulutlar güneş radyasyonunu daha az sayıda ve daha büyük damlacıklara sahip bulutlardan daha verimli bir şekilde yansıtır.[84] Ayrıca yağmur damlalarının büyümesini azaltarak bulutların gelen güneş ışığını daha yansıtıcı hale gelmesini sağlarlar.[85] Aerosollerin dolaylı etkileri, ışınımsal zorlamadaki en büyük belirsizliktir.[86]

Aerosoller tipik olarak güneş ışığını yansıtarak küresel ısınmayı sınırlarken, kar veya buz üzerine düşen kurumdaki siyah karbon küresel ısınmaya katkıda bulunabilir. Bu sadece güneş ışığının emilimini arttırmakla kalmaz, aynı zamanda erimeyi ve deniz seviyesinin yükselmesini de arttırır.[87] Kuzey Kutbu'ndaki yeni siyah karbon birikintilerinin sınırlandırılması, küresel ısınmayı 2050 yılına kadar 0,2 °C azaltabilir.[88]

Arazi yüzeyi değişiklikleri

Küresel ağaç örtüsü kaybı oranı 2001 yılından bu yana yaklaşık iki katına çıkarak İtalya büyüklüğünde bir alana yaklaştı.[89]

İnsanlar Dünya'nın yüzeyini esas olarak daha fazla tarım arazisi yaratmak için değiştirmektedirler. Günümüzde tarım, Dünya'nın kara alanının %34'ünü kaplarken, %26'sı ormanlardan, %30'u ise yaşanamaz alanlardan (buzullar, çöller vb.) oluşmaktadır.[90] Ormanlık arazi miktarı azalmaya devam etmektedir ve bu da küresel ısınmaya neden olan başlıca arazi kullanım değişikliğidir.[91] Ormansızlaşma, yok edildiklerinde ağaçlarda bulunan CO2'yi serbest bırakır, ayrıca bu ağaçların gelecekte daha fazla CO2 emmesini engeller.[17] Ormansızlaşmanın başlıca nedenleri şunlardır: ormandan sığır eti ve palmiye yağı gibi ürünler üreten tarım arazisine kalıcı arazi kullanım değişikliği (%27), ormancılık/orman ürünleri üretmek için tomrukçuluk (%26), kısa süreli değişken tarım (%24) ve orman yangınları (%23).[92]

Bir bölgedeki bitki örtüsünün türü yerel sıcaklığı etkiler. Güneş ışığının ne kadarının uzaya geri yansıdığını (albedo) ve buharlaşma yoluyla ne kadar ısı kaybedildiğini etkiler. Örneğin, koyu renkli bir ormandan otlaklara geçiş, yüzeyi daha açık hale getirerek güneş ışığını daha fazla yansıtmasına neden olur. Ormansızlaşma, bulutları etkileyen kimyasal bileşiklerin salınımını ve rüzgar düzenlerini değiştirerek de sıcaklıkları etkileyebilir.[93] Tropik ve ılıman bölgelerde net etki önemli ölçüde ısınma yaratırken, kutuplara yakın enlemlerde albedo kazancı (ormanın yerini kar örtüsü aldığından) soğutma etkisine yol açar.[93] Küresel olarak, bu etkilerin yüzey albedosundaki artışın hakim olduğu hafif bir soğumaya yol açtığı tahmin edilmektedir.[94]

Güneş ve volkanik aktivite

Daha fazla bilgi: Güneş aktivitesi ve iklim

Güneş Dünya'nın birincil enerji kaynağı olduğundan, gelen güneş ışığındaki değişiklikler iklim sistemini doğrudan etkilemektedir.[86] Güneş ışınımı uydular tarafından doğrudan ölçülmüştür[95] ve 1600'lerin başından itibaren dolaylı ölçümler mevcuttur.[86] Dünya'ya ulaşan Güneş enerjisi miktarında bir artış eğilimi görülmemiştir.[96]

Patlayıcı volkanik püskürmeler, endüstriyel çağdaki en büyük doğal zorlamayı temsil etmektedir. Patlama yeterince güçlü olduğunda (kükürt dioksit stratosfere ulaştığında), güneş ışığı birkaç yıl boyunca kısmen engellenebilir. Sıcaklık sinyali yaklaşık iki kat daha uzun sürer. Sanayi çağında, volkanik faaliyetlerin küresel sıcaklık eğilimleri üzerinde ihmal edilebilir etkileri olmuştur.[97] Günümüzdeki volkanik CO2 emisyonları, mevcut antropojenik CO2 emisyonlarının %1'inden daha azına eşdeğerdir.[98]

Fiziksel iklim modelleri, sadece güneş enerjisi ve volkanik faaliyetlerdeki değişimleri dikkate aldıklarında, son yıllarda gözlemlenen hızlı ısınmayı yeniden üretememektedir.[99] Sera gazlarının küresel ısınmaya neden olduğuna dair daha fazla kanıt, alt atmosferin (troposfer) ısındığını ve üst atmosferin (stratosfer) soğuduğunu gösteren ölçümlerden gelmektedir.[100] Eğer gözlemlenen ısınmadan güneşteki değişimler sorumlu olsaydı, troposfer ve stratosferin her ikisinin de ısınması gerekirdi.[55]

İklim değişikliği geri bildirimi

Ana maddeler: İklim değişikliği geri bildirimi ve İklim duyarlılığı
Deniz buzu gelen güneş ışığının %50 ile %70'ini yansıtırken, daha koyu olan okyanus sadece %6'sını yansıtır. Bir deniz buzu alanı eriyip daha fazla okyanusu açığa çıkardıkça, okyanus tarafından daha fazla ısı emilir ve bu da daha fazla buzu eritecek şekilde sıcaklıkları yükseltir. Bu süreç pozitif bir geri bildirimdir.[101]

İklim sisteminin bir başlangıç zorlamasına tepkisi geri beslemelerle değiştirilir: "kendi kendini güçlendiren" veya "pozitif" geri beslemelerle artırılır ve "dengeleyici" veya "negatif" geri beslemelerle azaltılır.[102] Başlıca güçlendirici geri beslemeler su buharı geri beslemesi, buz-albedo geri beslemesi ve bulutların net etkisidir.[103][104] Birincil dengeleme mekanizması, Dünya yüzeyinin artan sıcaklığa tepki olarak uzaya daha fazla ısı yayması nedeniyle radyatif soğumadır.[105] Sıcaklık geri bildirimlerine ek olarak, CO2'nin bitki büyümesi üzerindeki gübreleme etkisi gibi karbon döngüsünde de geri bildirimler vardır.[106] Geri beslemeler konusundaki belirsizlik, farklı iklim modellerinin belirli bir emisyon miktarı için farklı büyüklüklerde ısınma öngörmesinin başlıca nedenidir.[107]

Hava ısındıkça daha fazla nem tutabilir. Su buharı, güçlü bir sera gazı olarak atmosferdeki ısıyı tutar.[103] Bulut örtüsü artarsa, daha fazla güneş ışığı uzaya geri yansıyacak ve gezegeni soğutacaktır. Bulutlar yükselir ve incelirse, bir yalıtkan görevi görerek aşağıdan gelen ısıyı geri yansıtır ve gezegeni ısıtır.[108] Bulutların etkisi, geri bildirim belirsizliğinin en büyük kaynağıdır.[109]

Bir diğer önemli geri bildirim ise Kuzey Kutbu'ndaki kar örtüsünün ve deniz buzunun azalmasıdır ki bu da Dünya yüzeyinin yansıtıcılığını azaltmaktadır.[110] Güneş enerjisinin daha fazlası artık bu bölgelerde emilmekte ve Kuzey Kutbu'ndaki sıcaklık değişikliklerinin artmasına katkıda bulunmaktadır.[111] Kutupsal amplifikasyon aynı zamanda permafrostu eriterek atmosfere metan ve CO2 salınımına neden olmaktadır.[112] İklim değişikliği sulak alanlardan, deniz sistemlerinden ve tatlı su sistemlerinden metan salınımına da neden olabilir.[113] Genel olarak, iklim geri bildirimlerinin giderek daha pozitif hale gelmesi beklenmektedir.[114]

İnsan kaynaklı CO2 emisyonlarının yaklaşık yarısı kara bitkileri ve okyanuslar tarafından emilmiştir.[115] Karada, yüksek CO2 ve uzayan büyüme mevsimi bitki büyümesini teşvik eder. İklim değişikliği, bitki büyümesini engelleyen kuraklıkları ve sıcak hava dalgalarını artırmakta, bu da bu karbon yutağının gelecekte büyümeye devam edip etmeyeceğini belirsiz hale getirmektedir.[116] Topraklar büyük miktarlarda karbon içerir ve ısındıklarında bir kısmını serbest bırakabilirler.[117] Okyanus tarafından daha fazla CO2 ve ısı emildikçe okyanus asitlenir, sirkülasyonu değişir ve fitoplanktonlar daha az karbon alarak okyanusun atmosferik karbonu emme hızını azaltır.[118] Genel olarak, daha yüksek CO2 konsantrasyonlarında Dünya emisyonlarımızın daha az bir kısmını emecektir.[119]

Modelleme

Daha fazla bilgi: Karbon bütçesi, İklim modeli ve İklim değişikliği senaryosu
CMIP6 çoklu model ortalama değişikliklerine dayalı olarak 1850-1900 dönemine göre öngörülen küresel yüzey sıcaklığı değişiklikleri

Bir iklim modeli, iklim sistemini etkileyen fiziksel, kimyasal ve biyolojik süreçlerin bir temsilidir.[120] Modeller ayrıca Dünya'nın yörüngesindeki değişiklikler, Güneş'in aktivitesindeki tarihsel değişiklikler ve volkanik zorlama gibi doğal süreçleri de içerir.[121] Modeller, iklim geri bildirimlerinin gücünü hesaba katarken gelecekteki emisyonların neden olacağı ısınma derecesini hesaplamak[122][123] veya okyanusların dolaşımını, mevsimlerin yıllık döngüsünü ve kara yüzeyi ile atmosfer arasındaki karbon akışını yeniden üretmek ve tahmin etmek için kullanılır.[124]

Modellerin fiziksel gerçekçiliği, çağdaş veya geçmiş iklimleri simüle etme yetenekleri incelenerek test edilir.[125] Geçmiş modeller Kuzey Kutbu'nun büzülme oranını olduğundan az tahmin etmiş[126] ve yağış artış oranını olduğundan az göstermiştir.[127] Deniz seviyesinin 1990'dan bu yana yükselmesi eski modellerde düşük tahmin edilmiştir, ancak daha yeni modeller gözlemlerle iyi uyum göstermektedir.[128] Amerika Birleşik Devletleri tarafından yayınlanan 2017 Ulusal İklim Değerlendirmesi, "iklim modellerinin hâlâ ilgili geri bildirim süreçlerini hafife alıyor veya kaçırıyor olabileceğini" belirtmektedir.[129]

İklim modellerinin bir alt kümesi, basit bir fiziksel iklim modeline toplumsal faktörler eklemektedir. Bu modeller nüfus, ekonomik büyüme ve enerji kullanımının fiziksel iklimi nasıl etkilediğini ve onunla nasıl etkileşime girdiğini simüle eder. Bu bilgilerle, bu modeller gelecekteki sera gazı emisyonlarının senaryolarını üretebilir. Bu, daha sonra sera gazlarının atmosferik konsantrasyonlarının gelecekte nasıl değişebileceğini tahmin etmek için fiziksel iklim modelleri ve karbon döngüsü modelleri için girdi olarak kullanılır.[130][131] Sosyoekonomik senaryo ve azaltım senaryosuna bağlı olarak, modeller 380 ila 1400 ppm arasında değişen atmosferik CO2 konsantrasyonları üretmektedir.[132]

IPCC Altıncı Değerlendirme Raporu, çok düşük sera gazı emisyonları senaryosunda küresel ısınmanın 21. yüzyılın sonlarında 1.0 °C ile 1.8 °C'ye ulaşmasının çok muhtemel olduğunu öngörmektedir. Orta senaryoda küresel ısınma 2.1 °C ile 3.5 °C'ye, çok yüksek sera gazı emisyonları senaryosunda ise 3.3 °C ile 5.7 °C'ye ulaşacaktır.[133] Bu projeksiyonlar, gözlemlerle birlikte iklim modellerine dayanmaktadır.[134]

Kalan karbon bütçesi, karbon döngüsünün ve sera gazlarına karşı iklim duyarlılığının modellenmesiyle belirlenmektedir.[135] IPCC'ye göre, 2018'den sonraki emisyonların 420 veya 570 gigaton CO2'yi aşmaması halinde küresel ısınma üçte iki ihtimalle 1.5 °C'nin altında tutulabilir. Bu da 10 ile 13 yıllık mevcut emisyonlara karşılık gelmektedir. Bütçe konusunda yüksek belirsizlikler bulunmaktadır. Örneğin, permafrost ve sulak alanlardan metan salınımı nedeniyle 100 gigaton CO2 daha az olabilir.[136] Bununla birlikte, fosil yakıt kaynaklarının 21. yüzyılda karbon emisyonlarını sınırlandırmak için kıtlığa bel bağlanamayacak kadar bol olduğu açıktır.[137]

Etkiler

Ana madde: İklim değişikliğinin etkileri
Altıncı IPCC Değerlendirme Raporu, ortalama toprak neminde tarımı ve ekosistemleri bozabilecek değişiklikler öngörmektedir. Toprak neminde bir standart sapma kadar bir azalma, ortalama toprak neminin o bölgede 1850 ile 1900 yılları arasındaki en kurak dokuzuncu yılla yaklaşık olarak eşleşeceği anlamına gelmektedir.

Çevresel etkiler

Daha fazla bilgi: İklim değişikliğinin okyanuslar üzerindeki etkileri ve İklim değişikliğinin su döngüsü üzerindeki etkileri

İklim değişikliğinin çevresel etkileri geniş ve kapsamlı olup okyanusları, buzları ve hava durumunu etkilemektedir. Değişiklikler kademeli olarak veya hızla meydana gelebilir. Bu etkilere ilişkin kanıtlar, geçmişteki iklim değişikliğinin incelenmesinden, modellemelerden ve modern gözlemlerden elde edilmektedir.[138] 1950'lerden bu yana, kuraklık ve sıcak hava dalgaları artan sıklıkta eş zamanlı olarak ortaya çıkmıştır.[139] Hindistan ve Doğu Asya'da muson dönemindeki aşırı yağışlı veya kurak olaylar artmıştır.[140] Kasırga ve tayfunların yağış oranı ve yoğunluğu muhtemelen artmakta[141] ve iklim ısınmasına yanıt olarak coğrafi menzil muhtemelen kutba doğru genişlemektedir.[142] Tropikal siklonların sıklığı iklim değişikliğinin bir sonucu olarak artmamıştır.[143]

ABD Küresel Değişim Araştırma Programı tarafından 2017 yılında yayınlanan tarihsel deniz seviyesi yeniden yapılandırması ve 2100 yılına kadar olan projeksiyonlar[144]

Küresel deniz seviyesi, buzulların erimesi, Grönland ve Antarktika'daki buz tabakalarının erimesi ve termal genleşmenin bir sonucu olarak yükselmektedir. 1993 ile 2020 yılları arasında yükselme zaman içinde artarak yılda ortalama 3,3 ± 0,3 mm oldu.[145] IPCC, 21. yüzyıl boyunca, çok yüksek emisyon senaryosunda deniz seviyesinin 61-110 cm yükselebileceğini öngörmektedir.[146] Artan okyanus sıcaklığı, Antarktika buzul çıkışlarını zayıflatmakta ve tehdit etmekte, buz tabakasının büyük ölçüde erimesi[147] ve yüksek emisyonlar altında 2100 yılına kadar deniz seviyesinin 2 metre yükselmesi riskini doğurmaktadır.[148]

İklim değişikliği Kuzey Kutbu'ndaki deniz buzunun onlarca yıl boyunca küçülmesine ve incelmesine yol açmıştır.[149] Buzsuz yazların 1,5 °C derecelik ısınmada nadir görülmesi beklenirken, 2 °C'lik bir ısınma seviyesinde her üç ile on yılda bir görülmesi öngörülmektedir.[150] Daha yüksek atmosferik CO2 konsantrasyonları okyanus kimyasında değişikliklere yol açmıştır. Çözünmüş CO2'deki artış okyanusların asitlenmesine neden olmaktadır.[151] Buna ek olarak, oksijen daha sıcak suda daha az çözündüğü için oksijen seviyeleri düşmektedir.[152] Okyanustaki ölü bölgeler, yani çok az oksijen bulunan bölgeler de genişlemektedir.[153]

Devrilme noktaları ve uzun vadeli etkiler

Daha yüksek küresel ısınma dereceleri, sıcaklıklar düşürülse bile belirli etkilerin artık önlenemeyeceği eşikler olan 'devrilme noktalarından' geçme riskini artırmaktadır.[154][155] Örnek olarak Batı Antarktika ve Grönland buz tabakalarının çökmesi verilebilir. 1.5 ile 2 °C'lik bir sıcaklık artışı buz tabakalarının erimesine neden olabilir, ancak erimenin zaman ölçeği belirsizdir ve gelecekteki ısınmaya bağlıdır.[156][157] Atlantik Meridyenel Devridaim Sirkülasyonu (AMOC) gibi bazı okyanus akıntılarının durması gibi bazı büyük ölçekli değişiklikler kısa bir zaman diliminde meydana gelebilir.[158] Devrilme noktaları arasında Amazon yağmur ormanları ve mercan resifleri gibi ekosistemlerde geri dönüşü olmayan hasarlar da yer alabilir.[159]

İklim değişikliğinin okyanuslar üzerindeki uzun vadeli etkileri arasında daha fazla buz erimesi, okyanus ısınması, deniz seviyesinin yükselmesi ve okyanus asitlenmesi yer almaktadır.[160] Yüzyıllar ile binyıllar arasındaki zaman ölçeğinde, iklim değişikliğinin büyüklüğü öncelikle insan kaynaklı CO2 emisyonları tarafından belirlenecektir. Bunun nedeni CO2'in uzun atmosferik ömrüdür.[161] Okyanus CO2 alımı, okyanus asitlenmesinin yüzlerce ile binlerce yıl devam etmesini sağlayacak kadar yavaştır.[162] Bu emisyonların mevcut buzullar arası dönemi en az 100.000 yıl uzattığı tahmin edilmektedir.[163] Deniz seviyesinin yükselmesi yüzyıllar boyunca devam edecek ve 2000 yıl sonra santigrat derece başına 2,3 metre (4,2 ft/°F) yükseleceği tahmin edilmektedir.[164]

Doğa ve yaban hayatı

Daha fazla bilgi: İklim değişikliğinin okyanuslar üzerindeki etkileri ve İklim değişikliğinin ekosistemler üzerindeki etkileri

Son zamanlardaki ısınma, birçok karasal ve tatlı su türünü kutuplara ve daha yüksek rakımlara doğru itti.[165] Daha yüksek atmosferik CO2 seviyeleri ve uzayan büyüme mevsimi küresel yeşillenme ile sonuçlandı. Ancak, sıcak hava dalgaları ve kuraklık bazı bölgelerde ekosistem verimliliğini azalttı. Bu karşıt etkilerin gelecekteki dengesi belirsizdir.[166] İklim değişikliği, subtropik bölgelerdeki çöllerin genişlemesi gibi daha kuru iklim bölgelerinin genişlemesine katkıda bulundu.[167] Küresel ısınmanın boyutu ve hızı, ekosistemlerde ani değişiklikleri daha olası hale getirmektedir.[168] Genel olarak, iklim değişikliğinin birçok türün yok olmasıyla sonuçlanması beklenmektedir.[169]

Okyanuslar karalardan daha yavaş ısınır, ancak okyanustaki bitkiler ve hayvanlar daha soğuk kutuplara doğru karadaki türlerden daha hızlı göç eder.[170] Tıpkı karada olduğu gibi, iklim değişikliği nedeniyle okyanusta da sıcak hava dalgaları daha sık meydana gelmekte ve mercanlar, Laminariales ve deniz kuşları gibi çok çeşitli organizmalara zarar vermektedir.[171] Okyanus asitlenmesi midye, sülükayaklılar ve mercanlar gibi deniz kireçlenmesi yapan organizmaların kabuk ve iskelet üretmesini zorlaştırmakta; sıcak hava dalgaları ise mercan resiflerini ağartmaktadır.[172] İklim değişikliği ve ötrofikasyon nedeniyle artan zararlı alg patlamaları oksijen seviyelerini düşürmekte, besin ağlarını bozmakta ve deniz yaşamında büyük kayıplara neden olmaktadır.[173] Kıyı ekosistemleri özellikle stres altındadır. Küresel sulak alanların neredeyse yarısı iklim değişikliği ve diğer insan etkileri nedeniyle yok olmuştur.[174]

İklim değişikliğinin çevre üzerindeki etkileri

İnsanlar

Ana madde: İklim değişikliğinin etkileri
Daha fazla bilgi: İklim değişikliğinin insan sağlığı üzerindeki etkileri, İklim güvenliği, İklim değişikliği ekonomisi ve İklim değişikliğinin tarım üzerindeki etkileri
Dünya ısındıkça aşırı hava koşulları giderek daha yaygın hale gelecektir.[180]

İklim değişikliğinin etkileri dünyanın her yerindeki insanları etkiliyor.[181] Etkiler artık tüm kıtalarda ve okyanus bölgelerinde gözlemlenebilmekte olup, düşük enlemli, daha az gelişmiş bölgeler en büyük riskle karşı karşıyadır.[182] Isınmanın devam etmesi, insanlar ve ekosistemler için potansiyel olarak "ciddi, yaygın ve geri döndürülemez etkilere" sahiptir.[183] Risk eşit olmayan bir şekilde dağılmıştır, ancak genellikle gelişmekte olan ve gelişmiş ülkelerdeki dezavantajlı insanlar için daha büyüktür.[184]

Yiyecek ve sağlık

DSÖ, iklim değişikliğini 21. yüzyılda küresel sağlığa yönelik en büyük tehdit olarak sınıflandırdı.[185] Aşırı hava koşulları yaralanmalara ve can kayıplarına,[186] mahsul kıtlığı ise yetersiz beslenmeye yol açmaktadır.[187] Dang humması ve sıtma gibi çeşitli bulaşıcı hastalıklar daha sıcak bir iklimde daha kolay bulaşır.[188] Küçük çocuklar gıda kıtlığına karşı en savunmasız olanlardır. Hem çocuklar hem de yaşlılar aşırı sıcaklara karşı savunmasızdırlar.[189] Dünya Sağlık Örgütü, 2030 ve 2050 yılları arasında iklim değişikliğinin yılda yaklaşık 250.000 ek ölüme neden olacağını tahmin etmektedir. Yaşlılarda sıcağa maruz kalma, ishal, sıtma, dang, kıyı taşkınları ve çocukluk çağında yetersiz beslenmeden kaynaklanan ölümleri değerlendirdiler.[190] Gıda bulunabilirliği ve kalitesindeki düşüşler nedeniyle 2050 yılına kadar yılda 500.000'den fazla yetişkin ölümü öngörülmektedir.[191] 2100 yılına kadar, küresel nüfusun %50 ile %75'i aşırı sıcak ve nemin birleşik etkileri nedeniyle yaşamı tehdit eden iklim koşullarıyla karşı karşıya kalabilir.[192]

İklim değişikliği gıda güvencesini de etkiliyor. İklim değişikliği 1981 ve 2010 yılları arasında mısır, buğday ve soya fasulyesinin küresel veriminde düşüşe neden oldu.[193] Gelecekteki ısınma, başlıca ürünlerin küresel verimini daha da düşürebilir.[194] Mahsul üretimi düşük enlemli ülkelerde muhtemelen olumsuz etkilenecekken, kuzey enlemlerindeki etkiler olumlu veya olumsuz olabilir.[195] Bu etkilerin bir sonucu olarak, özellikle düşük gelirli olanlar olmak üzere, dünya çapında 183 milyona kadar insan açlık riski altındadır.[196] İklim değişikliği balık popülasyonlarını da etkilemektedir. Küresel olarak, daha az balık avlanabilecektir.[197] Buzul suyuna bağımlı bölgeler, zaten kurak olan bölgeler ve küçük adalar iklim değişikliği nedeniyle daha yüksek su stresi riskine sahiptir.[198]

Geçim kaynakları

İklim değişikliğinden kaynaklanan ekonomik zararlar ciddi olabilir ve feci sonuçların ortaya çıkma ihtimali vardır.[199] İklim değişikliğinin küresel ekonomik eşitsizliği artırmış olması muhtemeldir ve bu eğilimin devam edeceği öngörülmektedir.[200] En ciddi etkilerin, yerel halkın çoğunun doğal ve tarımsal kaynaklara bağımlı olduğu Sahra Altı Afrika[201] ve Güneydoğu Asya'da görülmesi beklenmektedir.[202] Dünya Bankası, iklim değişikliğinin 2030 yılına kadar 120 milyondan fazla insanı yoksulluğa sürükleyebileceğini tahmin etmektedir.[203]

Servet ve sosyal statüye dayalı mevcut eşitsizlikler iklim değişikliği nedeniyle daha da kötüleşti.[204] İklim şoklarını hafifletme, bunlara uyum sağlama ve iyileşme konusunda en büyük zorlukları, kaynaklar üzerinde daha az kontrole sahip olan marjinalleştirilmiş insanlar yaşamaktadır.[205][201] Topraklarına ve ekosistemlerine bağlı olan yerli halkların, iklim değişikliği nedeniyle sağlıkları ve yaşam tarzları tehlikeye girecektir.[206] Bir uzman görüşüne göre, iklim değişikliğinin silahlı çatışmalardaki rolü, sosyo-ekonomik eşitsizlik ve devlet kabiliyetleri gibi faktörlerle kıyaslandığında küçük kalmaktadır.[207]

Alçakta kalan adalar ve kıyı toplulukları, deniz seviyesinin yükselmesi nedeniyle tehdit altındadır ve bu da su baskınlarını daha yaygın hale getirmektedir. Bazen topraklar kalıcı olarak denizde kaybolmaktadır.[208] Bu durum Maldivler ve Tuvalu gibi ada ülkelerinde yaşayan insanların vatansız kalmasına yol açabilir.[209] Bazı bölgelerde sıcaklık ve nemdeki artış, insanların uyum sağlayamayacağı kadar şiddetli olabilir.[210] En kötü iklim değişikliğinde, modeller insanlığın neredeyse üçte birinin Sahra'da bulunan mevcut iklime benzer şekilde aşırı sıcak ve yaşanmaz iklimlerde yaşamak zorunda kalabileceğini öngörmektedir.[211] Bu faktörler hem ülke içinde hem de ülkeler arasında ekolojik göçü tetikleyebilir.[10] Deniz seviyesinin yükselmesi, aşırı hava koşulları ve doğal kaynaklar üzerinde artan rekabetten kaynaklanan çatışmalar nedeniyle daha fazla insanın yerinden edilmesi beklenmektedir. İklim değişikliği aynı zamanda kırılganlığı artırarak kaynak yetersizliği nedeniyle hareket edemeyen "kapana kısılmış topluluklara" yol açabilir.[212]

İklim değişikliğinin insanlar üzerindeki etkileri

Emisyonların azaltılması ve geri kazanılması

Ana madde: İklim değişikliğini hafifletme
11/21 itibaryla politika ve taahhütlere dayalı küresel sera gazı emisyon senaryoları

İklim değişikliği, sera gazı emisyonlarının azaltılması ve sera gazlarını atmosferden emen yutakların artırılmasıyla hafifletilebilir.[218] Küresel ısınmayı 1.5 °C'nin altında sınırlandırmak için küresel sera gazı emisyonlarının 2050 yılına kadar veya 2 °C hedefiyle 2070 yılına kadar net sıfır olması gerekmektedir.[136] Bu da enerji, arazi, şehirler, ulaşım, binalar ve sanayide benzeri görülmemiş ölçekte geniş kapsamlı, sistemik değişiklikler gerektirmektedir.[219] Birleşmiş Milletler Çevre Programı, küresel ısınmayı 2 °C ile sınırlandırmak için ülkelerin gelecekteki on yıl içinde Paris Anlaşması kapsamındaki taahhütlerini üç katına çıkarmaları gerektiğini tahmin etmektedir. 1,5 °C hedefine ulaşmak için daha da büyük bir azaltım seviyesi gerekmektedir.[220] Ekim 2021 itibarıyla anlaşma kapsamında yapılan taahhütlerle, küresel ısınmanın yüzyılın sonuna kadar yaklaşık 2,7 °C'ye (aralık: 2,2-3,2 °C) ulaşma şansı hala %66'dır.[13] Küresel olarak, ısınmanın 2 °C ile sınırlandırılması, maliyetlerden daha yüksek faydalar sağlayabilir.[221]

Küresel ısınmayı 1,5 veya 2 °C ile sınırlandırmak için tek bir yol olmamasına rağmen,[222] çoğu senaryo ve strateji, gerekli sera gazı azaltımlarını sağlamak için artan enerji verimliliği önlemleriyle birlikte yenilenebilir enerji kullanımında büyük bir artış görmektedir.[223] Ekosistemler üzerindeki baskıyı azaltmak ve karbon tutma kapasitelerini artırmak için tarım ve ormancılıkta da ormansızlaşmanın önlenmesi ve yeniden ağaçlandırma yoluyla doğal ekosistemlerin restore edilmesi gibi değişiklikler gerekli olacaktır.[224][225]

İklim değişikliğini azaltmaya yönelik diğer yaklaşımlar daha yüksek risk seviyesine sahiptir. Küresel ısınmayı 1.5 °C ile sınırlayan senaryolar, tipik olarak 21. yüzyıl boyunca karbondioksit giderme yöntemlerinin geniş ölçekli kullanımını öngörmektedir.[226] Bununla birlikte, bu teknolojilere aşırı bağımlılık ve çevresel etkiler konusunda endişeler vardır.[227] Güneş radyasyonu yönetimi (SRM) de emisyonların derinlemesine azaltılması için olası bir tamamlayıcıdır. Ancak, SRM önemli etik ve yasal sorunları gündeme getirecektir ve riskler yeterince anlaşılmamıştır.[228]

Temiz enerji

Ana maddeler: Sürdürülebilir enerji ve Sürdürülebilir ulaşım
Kömür, petrol ve doğal gaz, yenilenebilir enerji kaynaklarının hızla artmaya başlamasına rağmen başlıca küresel enerji kaynakları olmaya devam etmektedir.[229]
Rüzgar ve güneş enerjisi, Almanya

Yenilenebilir enerji, iklim değişikliğini sınırlandırmanın anahtarıdır.[230] Fosil yakıtlar 2018 yılında dünya enerjisinin %80'ini oluşturdu. Kalan pay ise nükleer enerji ve yenilenebilir enerji (hidroelektrik, biyoenerji, rüzgar ve güneş enerjisi ve jeotermal enerji dahil) arasında paylaştırıldı.[231] Bu dağılımın önümüzdeki 30 yıl içinde önemli ölçüde değişeceği tahmin edilmektedir.[223] Güneş panelleri ve kara rüzgarı artık birçok yerde yeni elektrik üretim kapasitesi eklemenin en ucuz biçimleri arasında yer alıyor.[232] Yenilenebilir enerji kaynakları, 2019 yılında kurulan tüm yeni elektrik üretiminin %75'ini, neredeyse tamamını güneş ve rüzgâr enerjisi oluşturdu.[233] Nükleer ve hidroelektrik gibi diğer temiz enerji türleri şu anda enerji arzında daha büyük bir paya sahiptir. Bununla birlikte, gelecekteki büyüme tahminleri karşılaştırıldığında sınırlı görünmektedir.[234]

2050'ye kadar karbon nötrlüğüne ulaşmak için yenilenebilir enerji, elektrik üretiminin baskın biçimi haline gelecek ve bazı senaryolarda 2050'ye kadar %85'e veya daha fazlasına yükselecektir. Kömüre yapılan yatırımlar ortadan kaldırılacak ve kömür kullanımı 2050 yılına kadar neredeyse aşamalı olarak durdurulacaktır.[235][236]

Yenilenebilir kaynaklardan üretilen elektriğin de ısınma ve ulaşım için ana enerji kaynağı haline gelmesi gerekecektir.[237] Ulaşım, içten yanmalı motorlu araçlardan elektrikli araçlara, toplu taşımaya ve aktif ulaşıma (bisiklete binme ve yürüme) yönelebilir.[238][239] Gemicilik ve uçuş için düşük karbonlu yakıtlar emisyonları azaltacaktır.[238] Isıtma, ısı pompaları gibi teknolojilerle giderek karbondan arındırılabilir.[240]

Yenilenebilir enerji kaynakları da dahil olmak üzere temiz enerjinin hızla büyümeye devam etmesinin önünde engeller bulunmaktadır. Rüzgar ve güneş enerjisi için, yeni projelerde çevresel ve arazi kullanımına ilişkin endişeler bulunmaktadır.[241] Rüzgâr ve güneş enerjisi ayrıca aralıklı olarak ve mevsimsel değişkenlikle enerji üretmektedir. Geleneksel olarak, değişken enerji üretimi düşük olduğunda rezervuarlı hidro barajlar ve geleneksel enerji santralleri kullanılmaktadır. İleriye dönük olarak, batarya depolama genişletilebilir, enerji talebi ve arzı eşleştirilebilir ve uzun mesafeli iletim yenilenebilir çıktıların değişkenliğini yumuşatabilir.[230] Biyoenerji genellikle karbon-nötr değildir ve gıda güvenliği açısından olumsuz sonuçlar doğurabilir.[242] Nükleer enerjinin büyümesi, nükleer atık, nükleer silahların yayılması ve kazalarla ilgili tartışmalar nedeniyle kısıtlanmaktadır.[243][244] Hidroelektrik enerjinin büyümesi, en iyi sahaların geliştirilmiş olması ve yeni projelerin artan sosyal ve çevresel kaygılarla karşı karşıya kalması nedeniyle sınırlıdır.[245]

Düşük karbonlu enerji, iklim değişikliğini en aza indirerek insan sağlığını iyileştirir. Ayrıca, 2016 yılında yılda 7 milyon olduğu tahmin edilen hava kirliliği ölümlerini azaltmak gibi yakın vadeli bir faydası da vardır.[246][247] Isınmayı 2 °C'lik bir artışla sınırlayan Paris Anlaşması hedeflerine ulaşmak, 2050 yılına kadar yılda yaklaşık bir milyon kişinin hayatını kurtarabilirken, küresel ısınmayı 1,5 °C ile sınırlamak milyonlarca kişiyi kurtarabilir ve aynı zamanda enerji güvencesini artırabilir ve yoksulluğu azaltabilir.[248] Hava kalitesinin iyileştirilmesinin, azaltım maliyetlerinden daha büyük olabilecek ekonomik faydaları da vardır.[249]

Enerji tasarrufu

Ana maddeler: Enerji verimliliği ve Enerji tasarrufu

Enerji talebinin azaltılması, emisyonların azaltılmasının bir diğer önemli yönüdür.[250] Daha az enerjiye ihtiyaç duyulursa, temiz enerji gelişimi için daha fazla esneklik sağlanır. Ayrıca elektrik şebekesinin yönetimini kolaylaştırır ve karbon yoğun altyapı gelişimini en aza indirir.[251] İklim hedeflerine ulaşmak için enerji verimliliği yatırımlarında, yenilenebilir enerjiye yapılan yatırım seviyesine kıyasla büyük artışlar gerekecektir.[252] Enerji kullanım modellerinde, enerji verimliliği yatırımlarında ve finansmanında COVID-19 ile ilgili çeşitli değişiklikler, bu on yıl için tahminleri daha zor ve belirsiz hale getirdi.[253]

Enerji talebini azaltmaya yönelik stratejiler sektöre göre değişmektedir. Ulaşımda, yolcular ve yükler otobüsler ve trenler gibi daha verimli seyahat modlarına geçebilir veya elektrikli araçlar kullanabilir.[254] Enerji talebini azaltmaya yönelik endüstriyel stratejiler arasında ısıtma sistemlerinin ve motorların iyileştirilmesi, daha az enerji tüketen ürünlerin tasarlanması ve ürün ömürlerinin artırılması yer almaktadır.[255] Bina sektöründe odak noktası, yeni binaların daha iyi tasarlanması ve yenileme çalışmalarında daha yüksek enerji verimliliği seviyelerine ulaşılmasıdır.[256] Isı pompaları gibi teknolojilerin kullanımı da bina enerji verimliliğini artırabilir.[257]

Tarım ve sanayi

Ayrıca bakınız: Sürdürülebilir tarım ve Yeşil sanayi politikası
Doğrudan ve dolaylı emisyonlar dikkate alındığında, sanayi küresel emisyonlarda en yüksek paya sahip sektördür.

Tarım ve ormancılık, sera gazı emisyonlarının sınırlandırılması, ormanların tarım arazisine daha fazla dönüştürülmesinin önlenmesi ve dünya gıda talebindeki artışların karşılanması gibi üçlü bir zorlukla karşı karşıyadır.[258] Bir dizi eylem, tarım ve ormancılık kaynaklı emisyonları 2010 seviyelerine göre üçte iki oranında azaltabilir. Bunlar arasında gıda ve diğer tarım ürünlerine yönelik talep artışının azaltılması, arazi verimliliğinin artırılması, ormanların korunması ve restore edilmesi ve tarımsal üretimden kaynaklanan sera gazı emisyonlarının azaltılması yer almaktadır.[259]

Talep tarafında, emisyonları azaltmanın kilit bir bileşeni, insanları bitki temelli diyetlere kaydırmaktır.[260] Et ve süt ürünleri için besi hayvanı üretiminin ortadan kaldırılması, tarım ve diğer arazi kullanımından kaynaklanan tüm emisyonların yaklaşık 3/4'ünü ortadan kaldıracaktır.[261] Hayvancılık aynı zamanda Dünya'daki buzsuz alanların %37'sini işgal etmekte ve ekinler için kullanılan %12'lik alandan yem tüketerek ormansızlaşma ve arazi bozulmasına neden olmaktadır.[262]

Çelik ve çimento üretimi, endüstriyel CO2 emisyonlarının yaklaşık %13'ünden sorumludur. Bu sektörlerde kok kömürü ve kireç gibi karbon yoğun malzemeler üretimde ayrılmaz bir rol oynamaktadır, bu nedenle CO2 emisyonlarının azaltılması alternatif kimyasalların araştırılmasını gerektirmektedir.[263]

Karbon tutma

Ana maddeler: Karbondioksit giderme ve Karbon tutma
CO2 emisyonlarının çoğu, bitki büyümesi, toprak alımı ve okyanus alımı dahil olmak üzere karbon yutakları tarafından emildi (2020 Küresel Karbon Bütçesi).

Doğal karbon yutakları, doğal olarak oluşan seviyelerin ötesinde önemli miktarda CO2 tutulması için geliştirilebilir.[264] Orman olmayan arazilerde ağaçlandırma ve yeniden ormanlaştırma en gelişmiş tutma teknikleri arasındadır, ancak ilki gıda güvenliği endişelerini artırmaktadır.[265] Çiftçiler, kışlık örtü bitkilerinin kullanılması, toprak işleme yoğunluğunun ve sıklığının azaltılması ve toprak ıslahı olarak kompost ve gübre kullanılması gibi uygulamalarla toprakta karbon tutulmasını teşvik edebilirler.[266] Kıyı sulak alanlarının ve deniz çayırlarının restorasyonu/yeniden oluşturulması karbonun organik maddeye (mavi karbon) alımını artırır.[267] Karbon toprakta ve ağaçlar gibi organik maddelerde tutulduğunda, arazi kullanımındaki değişiklikler, yangın veya ekosistemlerdeki diğer değişiklikler yoluyla karbonun daha sonra atmosfere yeniden salınma riski vardır.[268]

Enerji üretimi veya CO2 yoğun ağır sanayilerin atık CO2 üretmeye devam ettiği durumlarda, gaz atmosfere salınmak yerine yakalanabilir ve depolanabilir. Mevcut kullanımı sınırlı ölçekte ve pahalı olmasına rağmen,[269] karbon yakalama ve depolama yüzyılın ortalarına kadar CO2 emisyonlarının sınırlandırılmasında önemli bir rol oynayabilir.[270] Bu teknik, biyoenerji (BECCS) ile birlikte kullanıldığında net negatif emisyonlara yol açabilir: CO2 atmosferden çekilir.[271] Karbondioksit giderme tekniklerinin ısınmanın 1,5 °C ile sınırlandırılmasında büyük bir rol oynayıp oynayamayacağı halen belirsizliğini korumaktadır. Karbondioksit giderimine dayanan politika kararları, küresel ısınmanın uluslararası hedeflerin ötesine geçme riskini artırmaktadır.[272]

Adaptasyon

Ana madde: İklim değişikliği adaptasyonu
Mangrov ekimi ve diğer habitatların korunması kıyı taşkınlarını azaltabilir.
Deniz seviyesinin yükselmesiyle daha da kötüleşen fırtına dalgalarına karşı koruma için deniz duvarları.
Yeşil çatılar şehirlerde soğutma sağlayacak.

Adaptasyon, "iklim ve etkilerindeki mevcut veya beklenen değişikliklere uyum sağlama sürecidir".[273]:5 İlave azaltım olmadan, adaptasyon "şiddetli, yaygın ve geri döndürülemez" etki riskini önleyemez.[274] Daha şiddetli iklim değişikliği daha dönüştürücü bir adaptasyon gerektirir ki bu da çok pahalıya mal olabilir.[275] İnsanların uyum sağlama kapasitesi ve potansiyeli, farklı bölgeler ve nüfuslar arasında eşit olmayan bir şekilde dağılmıştır ve gelişmekte olan ülkeler genellikle daha azına sahiptir.[276] 21'inci yüzyılın ilk yirmi yılında, temel sanitasyon ve elektriğe erişimin artmasıyla birlikte düşük ve orta gelirli ülkelerin çoğunda adaptasyon kapasitesinde bir artış görülmüştür, ancak ilerleme yavaştır. Birçok ülke adaptasyon politikalarını uygulamaya koymuştur. Ancak, gerekli finansman ile mevcut finansman arasında önemli bir fark vardır.[277]

Deniz seviyesinin yükselmesine uyum sağlamak için risk altındaki alanlardan kaçınmak, artan su baskınlarıyla yaşamayı öğrenmek ve korunmak gerekir. Bu başarısız olursa, yönetilen geri çekilme gerekebilir.[278] Tehlikeli ısı etkisiyle mücadele etmek için ekonomik engeller vardır. Yorucu işlerden kaçınmak veya klimaya sahip olmak herkes için mümkün değildir.[279] Tarımda adaptasyon seçenekleri arasında daha sürdürülebilir diyetlere geçiş, çeşitlendirme, erozyon kontrolü ve değişen iklime karşı daha fazla tolerans için genetik iyileştirmeler yer almaktadır.[280] Sigorta risk paylaşımına olanak tanır, ancak düşük gelirli insanlar için bunu elde etmek genellikle zordur.[281] Eğitim, göç ve erken uyarı sistemleri iklim kırılganlığını azaltabilir.[282] Mangrovların dikilmesi veya diğer kıyı bitki örtüsünün teşvik edilmesi fırtınaları tamponlayabilir.[283][284]

Ekosistemler, insan müdahalesi ile desteklenebilecek bir süreç olan iklim değişikliğine uyum sağlar. Ekosistemler arasındaki bağlantılılığın artırılmasıyla türler daha elverişli iklim koşullarına göç edebilir. Türler ayrıca elverişli bir iklime sahip alanlara da getirilebilir. Doğal ve yarı doğal alanların korunması ve restorasyonu, ekosistemlerin uyum sağlamasını kolaylaştırarak esneklik oluşturmaya yardımcı olur. Ekosistemlerde adaptasyonu teşvik eden eylemlerin birçoğu, ekosistem temelli adaptasyon yoluyla insanların da uyum sağlamasına yardımcı olur. Örneğin, doğal yangın rejimlerinin restorasyonu, yıkıcı yangınları daha az olası hale getirir ve insanların maruziyetini azaltır. Nehirlere daha fazla yer verilmesi, doğal sistemde daha fazla su depolanmasını sağlayarak sel riskini azaltır. Restore edilen ormanlar karbon yutağı görevi görür, ancak uygun olmayan bölgelere ağaç dikmek iklim etkilerini daha da kötüleştirebilir.[285]

Uyum ve azaltım arasında sinerjiler ve ödünleşimler vardır. Uyum genellikle kısa vadeli faydalar sağlarken, azaltımın daha uzun vadeli faydaları vardır.[286] Klima kullanımının artması insanların sıcakla daha iyi başa çıkmasını sağlar, ancak enerji talebini artırır. Kompakt kentsel gelişim, ulaşım ve inşaat kaynaklı emisyonların azalmasına yol açabilir. Aynı zamanda, kentsel ısı adası etkisini artırarak daha yüksek sıcaklıklara ve daha fazla maruziyete yol açabilir.[287] Artan gıda verimliliğinin hem uyum hem de azaltım için büyük faydaları vardır.[288]

Politikalar ve siyaset

Ana madde: İklim değişikliği politikaları
İklim Değişikliği Performans Endeksi ülkeleri sera gazı emisyonları (puanın %40'ı), yenilenebilir enerji (%20), enerji kullanımı (%20) ve iklim politikasına (%20) göre sıralamaktadır.
  Çok
  Orta
  Az
  Çok az

İklim değişikliğine karşı en savunmasız olan ülkeler genellikle küresel emisyonların küçük bir kısmından sorumludur.[289] Bu durum adalet ve hakkaniyetle ilgili soruları gündeme getirmektedir. İklim değişikliği sürdürülebilir kalkınma ile güçlü bir şekilde bağlantılıdır. Küresel ısınmanın sınırlandırılması, yoksulluğun ortadan kaldırılması ve eşitsizliklerin azaltılması gibi sürdürülebilir kalkınma hedeflerine ulaşılmasını kolaylaştırır. Bu bağlantı, "iklim değişikliği ve etkileriyle mücadele için acilen harekete geçilmesi" şeklindeki Sürdürülebilir Kalkınma Hedefi 13'te kabul edilmektedir.[290] Gıda, temiz su ve ekosistemin korunmasına ilişkin hedefler iklim değişikliğinin azaltılması ile sinerji içindedir.[291]

İklim değişikliğinin jeopolitiği karmaşıktır. Genellikle, tüm ülkelerin diğer ülkeler tarafından yapılan azaltımdan fayda sağladığı, ancak tek tek ülkelerin düşük karbonlu bir ekonomiye geçerek kendilerinin kaybedeceği bir bedavacılık sorunu olarak çerçevelenmiştir. Bu çerçeveye itiraz edilmiştir. Örneğin, kömürün kullanımdan kaldırılmasının kamu sağlığı ve yerel çevre açısından faydaları neredeyse tüm bölgelerde maliyetleri aşmaktadır.[292] Ayrıca, net fosil yakıt ithalatçıları temiz enerjiye geçişten ekonomik olarak kazançlı çıkarken, net ihracatçıların satamadıkları fosil yakıtlar gibi yolda kalmış varlıklarla karşı karşıya kalmalarına neden olmaktadır.[293]

Politika seçenekleri

Emisyonları azaltmak için çok çeşitli politikalar, düzenlemeler ve yasalar kullanılmaktadır. 2019 itibarıyla, karbon fiyatlandırması küresel sera gazı emisyonlarının yaklaşık %20'sini kapsamaktadır.[294] Karbon, karbon vergileri ve emisyon ticareti sistemleri ile fiyatlandırılabilir.[295] Doğrudan küresel fosil yakıt sübvansiyonları 2017 yılında 319 milyar dolara, hava kirliliği gibi dolaylı maliyetler fiyatlandırıldığında ise 5,2 trilyon dolara ulaştı.[296] Bunların sona erdirilmesi küresel karbon emisyonlarında %28'lik bir azalmaya ve hava kirliliği ölümlerinde %46'lık bir azalmaya neden olabilir.[297] Fosil sübvansiyonlarından tasarruf edilen para, bunun yerine temiz enerjiye geçişi desteklemek için kullanılabilir.[298] Sera gazlarını azaltmaya yönelik daha doğrudan yöntemler arasında araç verimliliği standartları, yenilenebilir yakıt standartları ve ağır sanayiye yönelik hava kirliliği düzenlemeleri yer almaktadır.[299] Bazı ülkeler, kamu hizmetlerinin enerji üretiminde yenilenebilir enerji kaynaklarının payını artırmasını şart koşmaktadır.[300]

İklim adaleti merceğinden tasarlanan politika, insan hakları sorunlarını ve sosyal eşitsizliği ele almaya çalışır. Örneğin, emisyonların en büyük payından sorumlu olan zengin ülkeler, uyum sağlamaları için yoksul ülkelere ödeme yapmak zorunda kalacaktır.[301] Fosil yakıtların kullanımı azaldıkça, sektördeki işler de kaybolmaktadır. Adil bir geçişin sağlanması için bu insanların başka işler için yeniden eğitilmesi gerekecektir. Çok sayıda fosil yakıt çalışanının bulunduğu toplumların ek yatırımlara ihtiyacı olacaktır.[302]

Uluslararası iklim anlaşmaları

Daha fazla bilgi: Birleşmiş Milletler İklim Değişikliği Çerçeve Sözleşmesi
2000 yılından bu yana Çin'de ve dünyanın geri kalanında artan CO2 emisyonları, Amerika Birleşik Devletleri ve Avrupa'nın üretimini aşmıştır.[303]
Amerika Birleşik Devletleri, kişi başına diğer birincil bölgelere kıyasla çok daha yüksek oranda CO2 üretmektedir.[303]

Dünyadaki neredeyse tüm ülkeler 1994 tarihli Birleşmiş Milletler İklim Değişikliği Çerçeve Sözleşmesi'ne (UNFCCC) taraftır.[304] UNFCCC'nin amacı, iklim sistemine tehlikeli insan müdahalesini önlemektir.[305] Sözleşmede belirtildiği üzere bu, atmosferdeki sera gazı konsantrasyonlarının, ekosistemlerin iklim değişikliğine doğal olarak uyum sağlayabileceği, gıda üretiminin tehdit edilmeyeceği ve ekonomik kalkınmanın sürdürülebileceği bir seviyede stabilize edilmesini gerektirmektedir.[306] UNFCCC'nin kendisi emisyonları kısıtlamamakta, daha ziyade kısıtlayan protokoller için bir çerçeve sağlamaktadır. UNFCCC imzalandığından bu yana küresel emisyonlar artmıştır.[307] Yıllık konferansları küresel müzakerelere sahne olmaktadır.[308]

1997 Kyoto Protokolü, UNFCCC'yi genişletmiş ve çoğu gelişmiş ülkenin emisyonlarını sınırlandırması için yasal olarak bağlayıcı taahhütler içermiştir.[309] Müzakereler sırasında, (gelişmekte olan ülkeleri temsil eden) G77, gelişmiş ülkelerin atmosferdeki sera gazı birikimine en fazla katkıda bulunan ülkeler olması nedeniyle, gelişmiş ülkelerin emisyonlarını azaltmada "öncülük etmelerini" gerektiren bir yetki için bastırdı.[310] Gelişmekte olan ülkelerde kişi başına düşen emisyonlar da hala nispeten düşüktü ve gelişmekte olan ülkelerin kalkınma ihtiyaçlarını karşılamak için daha fazla emisyon yapmaları gerekecekti.[311]

2009 Kopenhag Anlaşması, düşük hedefleri nedeniyle geniş çapta hayal kırıklığı olarak nitelendirilmiş ve G77 de dahil olmak üzere daha yoksul ülkeler tarafından reddedilmiştir.[312] İlgili taraflar küresel sıcaklık artışını 2 °C'nin altında sınırlamayı amaçlamıştır.[313] Anlaşma, 2020 yılına kadar azaltım ve uyum için gelişmekte olan ülkelere yılda 100 milyar dolar gönderme hedefi koymuş ve Yeşil İklim Fonu'nun kurulmasını önermiştir.[314] Fon, 2020 itibarıyla beklenen hedefine ulaşamadı ve finansmanında daralma riskiyle karşı karşıya.[315]

2015 yılında tüm BM ülkeleri, küresel ısınmayı 2.0 °C'nin oldukça altında tutmayı amaçlayan ve ısınmayı 1.5 °C'nin altında tutmaya yönelik bir hedef içeren Paris Anlaşması'nı müzakere etti.[316] Anlaşma Kyoto Protokolü'nün yerini aldı. Kyoto'dan farklı olarak Paris Anlaşması'nda bağlayıcı emisyon hedefleri belirlenmedi. Bunun yerine bir dizi prosedür bağlayıcı hale getirildi.[317] Ülkeler düzenli olarak daha iddialı hedefler belirlemek ve bu hedefleri her beş yılda bir yeniden değerlendirmek zorundadır. Paris Anlaşması, gelişmekte olan ülkelerin mali olarak desteklenmesi gerektiğini yineledi.[318] Ekim 2021 itibariyle 194 devlet ve Avrupa Birliği anlaşmayı imzalamış ve 191 devlet ve AB anlaşmayı onaylamıştır.[319]

Ozon tabakasını incelten gazların salınımını durdurmaya yönelik uluslararası bir anlaşma olan 1987 Montreal Protokolü, sera gazı salınımlarının azaltılmasında, bu amaçla özel olarak tasarlanan Kyoto Protokolünden daha etkili olmuş olabilir.[320] Montreal Protokolü'nde yapılan 2016 Kigali Değişikliği, yasaklanan ozon tabakasını incelten gazların yerine geçen bir grup güçlü sera gazı olan hidroflorokarbonların emisyonlarını azaltmayı amaçlamaktadır. Bu da Montreal Protokolü'nü iklim değişikliğine karşı daha güçlü bir anlaşma haline getirmiştir.[321]

Ulusal tepkiler

2019 yılında Birleşik Krallık Parlamentosu iklim acil durumu ilan eden ilk ulusal hükümet oldu.[322] Diğer ülkeler ve yargı bölgeleri de bunu takip etti.[323] Aynı yıl Avrupa Parlamentosu da "iklim ve çevre acil durumu" ilan etti.[324] Avrupa Komisyonu, AB'yi 2050 yılına kadar karbon-nötr hale getirme hedefiyle Avrupa Yeşil Anlaşması'nı sundu.[325] Asya'daki büyük ülkeler de benzer taahhütlerde bulundu: Güney Kore ve Japonya 2050 yılına kadar, Çin ise 2060 yılına kadar karbon-nötr olma taahhüdünde bulundu.[326] Avrupa Komisyonu 2021 yılında, otomotiv endüstrisi için yönergeler içeren "Fit for 55" mevzuat paketini yayınladı; Avrupa pazarındaki tüm yeni otomobillerin 2035 yılından itibaren sıfır emisyonlu araçlar olması gerekiyor.[327] Hindistan yenilenebilir enerji kaynakları için güçlü teşviklere sahip olsa da ülkede kömürün önemli ölçüde yaygınlaştırılması da planlanıyor.[328]

2021 yılı itibarıyla, Paris Anlaşması taraflarının %40'ını temsil eden 48 ulusal iklim planından elde edilen bilgilere göre, tahmini toplam sera gazı emisyonları 2010 yılı seviyelerine kıyasla %0,5 daha düşük olacak ve küresel ısınmanın sırasıyla 1,5 °C veya 2 °C ile sınırlandırılmasına yönelik %45 veya %25 azaltım hedeflerinin altında kalacaktır.[329]

Toplum

İnkar ve yanlış bilgilendirme

Daha fazla bilgi: Küresel ısınma tartışmaları, Fosil yakıt lobisi, İklim değişikliği inkarı ve İklim değişikliği komplo teorisi
Küresel sıcaklıkların artmadığını iddia etmek için veriler kısa dönemlerden cımbızlanmıştır. Mavi eğilim çizgileri, uzun vadeli ısınma eğilimlerini (kırmızı eğilim çizgileri) maskeleyen kısa dönemleri göstermektedir. Mavi noktalar sözde küresel ısınma duraklamasını göstermektedir.[330]

İklim değişikliğiyle ilgili kamuoyu tartışmaları, Amerika Birleşik Devletleri'nde ortaya çıkan ve o zamandan bu yana başta Kanada ve Avustralya olmak üzere diğer ülkelere de yayılan iklim değişikliği inkarı ve yanlış bilgilendirmeden güçlü bir şekilde etkilenmiştir. İklim değişikliği inkarının arkasındaki aktörler, fosil yakıt şirketleri, endüstri grupları, muhafazakâr düşünce kuruluşları ve aykırı bilim insanlarından oluşan iyi finanse edilmiş ve nispeten koordineli bir koalisyon oluşturmaktadır.[331] Tütün endüstrisinde olduğu gibi, bu grupların ana stratejisi de bilimsel veriler ve sonuçlar hakkında şüphe üretmektir.[332] İnsan kaynaklı iklim değişikliğine ilişkin bilimsel fikir birliğini reddeden, göz ardı eden ya da bu konuda yersiz şüpheleri olan pek çok kişi "iklim değişikliği şüphecileri" olarak adlandırılmaktadır ki bazı bilim insanları bunun yanlış bir adlandırma olduğunu belirtmiştir.[333]

İklim inkarının farklı çeşitleri vardır: bazıları ısınmanın gerçekleştiğini inkar eder, bazıları ısınmayı kabul eder ancak bunu doğal etkilere bağlar ve bazıları da iklim değişikliğinin olumsuz etkilerini en aza indirir.[334] Bilim hakkında belirsizlik üretmek daha sonra üretilmiş bir tartışmaya dönüştü: politika değişikliklerini geciktirmek için bilim camiasında iklim değişikliği hakkında önemli bir belirsizlik olduğu inancını yaratmak.[335] Bu fikirleri destekleme stratejileri arasında bilimsel kurumların eleştirilmesi[336] ve bireysel bilim insanlarının güdülerinin sorgulanması yer almaktadır.[334] İklimi inkar eden bloglar ve medyadan oluşan bir yankı odası, iklim değişikliğinin yanlış anlaşılmasını daha da körükledi.[337]

Kamuoyu farkındalığı ve görüşü

Daha fazla bilgi: İklim iletişimi, İklim değişikliğinin medyada ele alınışı ve İklim değişikliği konusunda kamuoyu görüşü
Kamuoyu, insanların iklim değişikliğine neden olduğu yönündeki bilimsel fikir birliğinin derecesini büyük ölçüde hafife almaktadır.[338] 2019 ile 2021 yılları arasında yapılan çalışmalar, bilimsel fikir birliğinin %98,7 ile %100 arasında değiştiğini ortaya koymuştur.[339][3][340]

İklim değişikliği 1980'lerin sonunda uluslararası kamuoyunun dikkatini çekti.[341] 1990'ların başında medyada yer alan haberler nedeniyle insanlar iklim değişikliğini ozon tabakasının delinmesi gibi diğer çevre sorunlarıyla karıştırdı.[342] Popüler kültürde, iklim kurgu filmi Yarından Sonra (2004) ve Al Gore belgeseli Uygunsuz Gerçek (2006) iklim değişikliğine odaklandı.[341]

Halkın iklim değişikliğine yönelik endişelerinde ve iklim değişikliğinin anlaşılmasında önemli bölgesel, cinsiyet, yaş ve siyasi farklılıklar mevcuttur. Daha yüksek eğitimli insanların ve bazı ülkelerde kadınların ve gençlerin iklim değişikliğini ciddi bir tehdit olarak görme olasılığı daha yüksektir.[343] Birçok ülkede partizan farklılıklar da mevcuttur[344] ve yüksek CO2 emisyonuna sahip ülkeler daha az endişe duyma eğilimindedir.[345] İklim değişikliğinin nedenlerine ilişkin görüşler ülkeler arasında büyük farklılıklar göstermektedir.[346] Endişe zaman içinde artarak[344] 2021 yılında birçok ülkede vatandaşların çoğunluğunun iklim değişikliği konusunda yüksek düzeyde endişe duyduğunu ifade ettiği veya bunu küresel bir acil durum olarak gördüğü noktaya geldi.[347] Daha yüksek endişe düzeyleri, iklim değişikliğini ele alan politikalara yönelik daha güçlü kamuoyu desteği ile ilişkilidir.[348]

İklim hareketi

Ana maddeler: İklim hareketi ve İklim değişikliği davaları

İklim protestoları siyasi liderlerden iklim değişikliğini önlemek için harekete geçmelerini talep eder. Bunlar halka açık gösteriler, fosil yakıtların elden çıkarılması, davalar ve diğer faaliyetler şeklinde olabilir.[349] Öne çıkan gösteriler arasında İklim için Okul Grevi yer almaktadır. Bu girişimde, İsveçli genç Greta Thunberg'den ilham alan dünyanın dört bir yanındaki gençler 2018'den bu yana cuma günleri okula gitmeyerek protesto eylemleri düzenliyorlar.[350] Extinction Rebellion gibi grupların kitlesel sivil itaatsizlik eylemleri, yolları ve toplu taşıma araçlarını bozarak protesto etti.[351] Davalar, kamu kurumları ve şirketlerin iklim eylemlerini güçlendirmek için giderek daha fazla kullanılan bir araç haline gelmektedir. Aktivistler ayrıca hükümetleri hedef alan ve iklim değişikliği konusunda iddialı adımlar atmalarını veya mevcut yasaları uygulamalarını talep eden davalar da açmaktadırlar.[352] Fosil yakıt şirketlerine karşı açılan davalarda genellikle zarar ve kaybın tazmini talep edilmektedir.[353]

Tarih

Ana madde: İklim değişikliği biliminin tarihi

Erken keşifler

1912 tarihli bu makale sera etkisini, kömür yakmanın nasıl karbondioksit yaratarak küresel ısınmaya ve iklim değişikliğine neden olduğunu özlü bir şekilde anlatmaktadır.[354]

1820'lerde Joseph Fourier, Dünya'nın sıcaklığının neden Güneş enerjisinin tek başına açıklayabileceğinden daha yüksek olduğunu açıklamak için sera etkisini önerdi. Dünya'nın atmosferi güneş ışığına karşı şeffaftır, bu nedenle güneş ışığı yüzeye ulaşır ve burada ısıya dönüştürülür. Ancak atmosfer yüzeyden yayılan ısıya karşı şeffaf değildir ve bu ısının bir kısmını hapseder, bu da gezegeni ısıtır.[355]

1856 yılında Eunice Newton Foote, güneşin ısıtma etkisinin su buharı içeren havada kuru havaya göre daha fazla olduğunu ve bu etkinin karbondioksit (CO2) ile daha da fazla olduğunu gösterdi. "Bu gazdan oluşan bir atmosfer dünyamıza yüksek bir sıcaklık verecektir..." sonucuna vardı.[356][357]

1859'dan itibaren[358] John Tyndall, kuru havanın %99'unu oluşturan azot ve oksijenin yayılan ısıya karşı şeffaf olduğunu tespit etmiştir. Ancak su buharı ile metan ve karbondioksit gibi gazlar yayılan ısıyı emer ve bu ısıyı atmosfere yeniden yayar. Tyndall, bu gazların konsantrasyonlarındaki değişikliklerin geçmişte buzul çağları da dahil olmak üzere iklim değişikliklerine neden olmuş olabileceğini öne sürmüştür.[359]

Svante Arrhenius, havadaki su buharının sürekli olarak değiştiğini, ancak havadaki CO2 konsantrasyonunun uzun vadeli jeolojik süreçlerden etkilendiğini belirtti. Artan CO2 seviyelerinden kaynaklanan ısınma, su buharı miktarını artırarak pozitif bir geri besleme döngüsü içinde ısınmayı güçlendirecektir. 1896'da türünün ilk örneği olan iklim modelini yayınlayan Arrhenius, CO2 seviyesinin yarıya indirilmesinin sıcaklıkta buzul çağını başlatacak bir düşüşe yol açabileceğini öngördü. Arrhenius, CO2'in iki katına çıkmasından beklenen sıcaklık artışını yaklaşık 5-6 °C olarak hesapladı.[360] Diğer bilim insanları başlangıçta şüpheciydi ve sera etkisinin doymuş olduğuna, dolayısıyla daha fazla CO2 eklemenin hiçbir fark yaratmayacağına ve iklimin kendi kendini düzenleyeceğine inanıyorlardı.[361] 1938'den itibaren Guy Stewart Callendar iklimin ısındığına ve CO2 seviyelerinin yükseldiğine dair kanıtlar yayınladı,[362] ancak hesaplamaları aynı itirazlarla karşılaştı.[361]

Bilimsel bir fikir birliğinin geliştirilmesi

1950'lerde Gilbert Plass, farklı atmosferik katmanları ve kızılötesi spektrumu içeren ayrıntılı bir bilgisayar modeli oluşturdu. Bu model, artan CO2 seviyelerinin ısınmaya neden olacağını öngörüyordu. Aynı dönemde Hans Suess CO2 seviyelerinin yükseldiğine dair kanıtlar buldu ve Roger Revelle okyanusların bu artışı absorbe edemeyeceğini gösterdi. Bu iki bilim insanı daha sonra Charles Keeling'in "Keeling Eğrisi" olarak adlandırılan sürekli artış kaydını başlatmasına yardımcı oldu.[361] Bilim insanları halkı uyardı[363] ve James Hansen'in 1988'deki Kongre ifadesinde tehlikeler vurgulandı.[21] Dünya hükümetlerine resmi tavsiyelerde bulunmak üzere 1988 yılında kurulan Hükûmetlerarası İklim Değişikliği Paneli (IPCC) disiplinlerarası araştırmaları teşvik etti.[364] IPCC raporlarının bir parçası olarak bilim insanları, hakemli dergi makalelerinde yer alan bilimsel tartışmaları değerlendirmektedir.[365]

İklimin ısındığı ve bunun insan faaliyetlerinden kaynaklandığı konusunda neredeyse tam bir bilimsel fikir birliği vardır. 2019 itibarıyla, son literatürdeki mutabakat %99'un üzerine çıktı.[366][367] Ulusal veya uluslararası düzeyde hiçbir bilimsel kuruluş bu görüşe karşı çıkmamaktadır.[368] İnsanları iklim değişikliğinin etkilerine karşı korumak için bir takım önlemler alınması gerektiği konusunda da fikir birliği oluşmuştur. Ulusal bilim akademileri dünya liderlerini küresel emisyonları azaltmaya çağırdı.[369] 2021 IPCC Değerlendirme Raporu, iklim değişikliğine insanların neden olduğunun "kesin" olduğunu belirtti.[367]

Ayrıca bakınız

  • Antroposen - insanların önemli jeolojik etkiye sahip olduğu yeni jeolojik zaman aralığı önerisi

Kaynakça

  1. ^ IPCC AR6 WG1 2021, SPM-7
  2. ^ IPCC SR15 Ch1 2018, s. 54: Since 1970 the global average temperature has been rising at a rate of 1.7°C per century, compared to a long-term decline over the past 7,000 years at a baseline rate of 0.01°C per century (NOAA, 2016; Marcott et al., 2013). These global-level rates of human-driven change far exceed the rates of change driven by geophysical or biosphere forces that have altered the Earth System trajectory in the past (e.g., Summerhayes, 2015; Foster et al., 2017); even abrupt geophysical events do not approach current rates of human-driven change.
  3. ^ a b Lynas, Mark; Houlton, Benjamin Z.; Perry, Simon (19 October 2021). "Greater than 99% consensus on human caused climate change in the peer-reviewed scientific literature". Environmental Research Letters. 16 (11): 114005. Bibcode:2021ERL....16k4005L. doi:10.1088/1748-9326/ac2966. 
  4. ^ a b Our World in Data, 18 September 2020
  5. ^ IPCC SRCCL 2019, s. 7: Since the pre-industrial period, the land surface air temperature has risen nearly twice as much as the global average temperature (high confidence). Climate change... contributed to desertification and land degradation in many regions (high confidence).; IPCC SRCCL 2019, s. 45: Climate change is playing an increasing role in determining wildfire regimes alongside human activity (medium confidence), with future climate variability expected to enhance the risk and severity of wildfires in many biomes such as tropical rainforests (high confidence).
  6. ^ IPCC SROCC 2019, s. 16: Over the last decades, global warming has led to widespread shrinking of the cryosphere, with mass loss from ice sheets and glaciers (very high confidence), reductions in snow cover (high confidence) and Arctic sea ice extent and thickness (very high confidence), and increased permafrost temperature (very high confidence).
  7. ^ IPCC AR6 WG1 Ch11 2021, s. 1517
  8. ^ EPA (19 January 2017). "Climate Impacts on Ecosystems". 27 January 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 February 2019. Mountain and arctic ecosystems and species are particularly sensitive to climate change... As ocean temperatures warm and the acidity of the ocean increases, bleaching and coral die-offs are likely to become more frequent. 
  9. ^ IPCC SR15 Ch1 2018, s. 64: Sustained net zero anthropogenic emissions of CO2 and declining net anthropogenic non-CO2 radiative forcing over a multi-decade period would halt anthropogenic global warming over that period, although it would not halt sea level rise or many other aspects of climate system adjustment.
  10. ^ a b Cattaneo et al. 2019; UN Environment, 25 October 2018.
  11. ^ IPCC AR5 SYR 2014, ss. 13–16; WHO, Nov 2015: "Climate change is the greatest threat to global health in the 21st century. Health professionals have a duty of care to current and future generations. You are on the front line in protecting people from climate impacts – from more heat-waves and other extreme weather events; from outbreaks of infectious diseases such as malaria, dengue and cholera; from the effects of malnutrition; as well as treating people that are affected by cancer, respiratory, cardiovascular and other non-communicable diseases caused by environmental pollution."
  12. ^ IPCC AR6 WG1 Technical Summary 2021, s. 71
  13. ^ a b United Nations Environment Programme 2021, s. 36: "A continuation of the effort implied by the latest unconditional NDCs and announced pledges is at present estimated to result in warming of about 2.7 °C (range: 2.2–3.2 °C) with a 66 per cent chance."
  14. ^ IPCC SR15 Ch2 2018, ss. 95–96: In model pathways with no or limited overshoot of 1.5 °C, global net anthropogenic CO2 emissions decline by about 45% from 2010 levels by 2030 (40–60% interquartile range), reaching net zero around 2050 (2045–2055 interquartile range); IPCC SR15 2018, s. 17, SPM C.3:All pathways that limit global warming to 1.5 °C with limited or no overshoot project the use of carbon dioxide removal (CDR) on the order of 100–1000 GtCO2 over the 21st century. CDR would be used to compensate for residual emissions and, in most cases, achieve net negative emissions to return global warming to 1.5 °C following a peak (high confidence). CDR deployment of several hundreds of GtCO2 is subject to multiple feasibility and sustainability constraints (high confidence).; Rogelj et al.; Hilaire et al. 2019
  15. ^ United Nations Environment Programme 2019, s. xxiii, Table ES.3; Teske, ed. 2019, s. xxvii, Fig.5.
  16. ^ United Nations Environment Programme 2019, Table ES.3 & p. 49; NREL 2017, ss. vi, 12
  17. ^ a b IPCC SRCCL Summary for Policymakers 2019, s. 18
  18. ^ a b NASA, 5 December 2008.
  19. ^ NASA, 7 July 2020; Shaftel 2016: " 'Climate change' and 'global warming' are often used interchangeably but have distinct meanings. ... Global warming refers to the upward temperature trend across the entire Earth since the early 20th century ... Climate change refers to a broad range of global phenomena ...[which] include the increased temperature trends described by global warming."; Associated Press, 22 September 2015: "The terms global warming and climate change can be used interchangeably. Climate change is more accurate scientifically to describe the various effects of greenhouse gases on the world because it includes extreme weather, storms and changes in rainfall patterns, ocean acidification and sea level.".
  20. ^ Broeker, Wallace S. (8 August 1975). "Climatic Change: Are We on the Brink of a Pronounced Global Warming?". Science. 189 (4201): 460–463. Bibcode:1975Sci...189..460B. doi:10.1126/science.189.4201.460. JSTOR 1740491. PMID 17781884. 
  21. ^ a b Weart "The Public and Climate Change: The Summer of 1988", "News reporters gave only a little attention ...". 31 Aralık 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  22. ^ Joo et al. 2015.
  23. ^ IPCC AR5 SYR Glossary 2014, s. 120: "Climate change refers to a change in the state of the climate that can be identified (e.g., by using statistical tests) by changes in the mean and/or the variability of its properties and that persists for an extended period, typically decades or longer. Climate change may be due to natural internal processes or external forcings such as modulations of the solar cycles, volcanic eruptions and persistent anthropogenic changes in the composition of the atmosphere or in land use."
  24. ^ Hodder & Martin 2009; BBC Science Focus Magazine, 3 February 2020
  25. ^ Neukom et al. 2019b.
  26. ^ "Global Annual Mean Surface Air Temperature Change". NASA. Erişim tarihi: 23 February 2020. 
  27. ^ EPA 2016: The U.S. Global Change Research Program, the National Academy of Sciences, and the Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC) have each independently concluded that warming of the climate system in recent decades is "unequivocal". This conclusion is not drawn from any one source of data but is based on multiple lines of evidence, including three worldwide temperature datasets showing nearly identical warming trends as well as numerous other independent indicators of global warming (e.g. rising sea levels, shrinking Arctic sea ice).
  28. ^ IPCC AR6 WG1 Summary for Policymakers 2021, s. SPM-5
  29. ^ IPCC SR15 Ch1 2018, s. 81.
  30. ^ WMO 2021, s. 6.
  31. ^ IPCC AR5 WG1 Ch2 2013, s. 162.
  32. ^ IPCC SR15 Ch1 2018, s. 57: This report adopts the 51-year reference period, 1850–1900 inclusive, assessed as an approximation of pre-industrial levels in AR5 ... Temperatures rose by 0.0 °C–0.2 °C from 1720–1800 to 1850–1900; Hawkins et al. 2017, s. 1844
  33. ^ IPCC AR5 WG1 Summary for Policymakers 2013, ss. 4–5: "Global-scale observations from the instrumental era began in the mid-19th century for temperature and other variables ... the period 1880 to 2012 ... multiple independently produced datasets exist."
  34. ^ IPCC AR5 WG1 Ch5 2013, s. 386; Neukom et al. 2019a
  35. ^ IPCC AR5 WG1 Ch5 2013, ss. 389, 399–400: "The PETM [around 55.5–55.3 million years ago] was marked by ... global warming of 4 °C to 7 °C ... Deglacial global warming occurred in two main steps from 17.5 to 14.5 ka [thousand years ago] and 13.0 to 10.0 ka."
  36. ^ IPCC SR15 Ch1 2018, s. 54.
  37. ^ Kennedy et al. 2010, s. S26. Figure 2.5.
  38. ^ Loeb et al. 2021.
  39. ^ Kennedy et al. 2010, ss. S26, S59–S60; USGCRP Chapter 1 2017, s. 35.
  40. ^ IPCC AR4 WG2 Ch1 2007, s. 99, Sec. 1.3.5.1
  41. ^ "Global Warming". NASA JPL. 3 June 2010. Erişim tarihi: 11 September 2020. Satellite measurements show warming in the troposphere but cooling in the stratosphere. This vertical pattern is consistent with global warming due to increasing greenhouse gases but inconsistent with warming from natural causes. 
  42. ^ IPCC SRCCL Summary for Policymakers 2019, s. 7
  43. ^ Sutton, Dong & Gregory 2007.
  44. ^ "Climate Change: Ocean Heat Content". Noaa Climate.gov. NOAA. 2018. 12 February 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 February 2019. 
  45. ^ IPCC AR5 WG1 Ch3 2013, s. 257: "Ocean warming dominates the global energy change inventory. Warming of the ocean accounts for about 93% of the increase in the Earth's energy inventory between 1971 and 2010 (high confidence), with warming of the upper (0 to 700 m) ocean accounting for about 64% of the total.
  46. ^ von Schuckman, K.; Cheng, L.; Palmer, M. D.; Hansen, J.; ve diğerleri. (7 September 2020). "Heat stored in the Earth system: where does the energy go?". Earth System Science Data. 12 (3): 2013–2041. Bibcode:2020ESSD...12.2013V. doi:10.5194/essd-12-2013-2020. 
  47. ^ NOAA, 10 July 2011.
  48. ^ United States Environmental Protection Agency 2016, s. 5: "Black carbon that is deposited on snow and ice darkens those surfaces and decreases their reflectivity (albedo). This is known as the snow/ice albedo effect. This effect results in the increased absorption of radiation that accelerates melting."
  49. ^ IPCC AR5 WG1 Ch12 2013, s. 1062; IPCC SROCC Ch3 2019, s. 212.
  50. ^ NASA, 12 September 2018.
  51. ^ Delworth & Zeng 2012, s. 5; Franzke et al. 2020
  52. ^ National Research Council 2012, s. 9
  53. ^ IPCC AR5 WG1 Ch10 2013, s. 916.
  54. ^ Knutson 2017, s. 443; IPCC AR5 WG1 Ch10 2013, ss. 875–876
  55. ^ a b USGCRP 2009, s. 20.
  56. ^ IPCC AR5 WG1 Summary for Policymakers 2013, ss. 13–14
  57. ^ Lüthi, Dieter; Le Floch, Martine; Bereiter, Bernhard; Blunier, Thomas; Barnola, Jean-Marc; Siegenthaler, Urs; Raynaud, Dominique; Jouzel, Jean; Fischer, Hubertus; Kawamura, Kenji; Stocker, Thomas F. (May 2005). "High-resolution carbon dioxide concentration record 650,000–800,000 years before present". Nature (İngilizce). 453 (7193): 379–382. doi:10.1038/nature06949. ISSN 0028-0836. PMID 18480821. 
  58. ^ Fischer, Hubertus; Wahlen, Martin; Smith, Jesse; Mastroianni, Derek; Deck, Bruce (1999-03-12). "Ice Core Records of Atmospheric CO 2 Around the Last Three Glacial Terminations". Science (İngilizce). 283 (5408): 1712–1714. Bibcode:1999Sci...283.1712F. doi:10.1126/science.283.5408.1712. ISSN 0036-8075. PMID 10073931. 
  59. ^ Indermühle, Andreas; Monnin, Eric; Stauffer, Bernhard; Stocker, Thomas F.; Wahlen, Martin (2000-03-01). "Atmospheric CO 2 concentration from 60 to 20 kyr BP from the Taylor Dome Ice Core, Antarctica". Geophysical Research Letters (İngilizce). 27 (5): 735–738. Bibcode:2000GeoRL..27..735I. doi:10.1029/1999GL010960. 
  60. ^ Etheridge, D.; Steele, L.; Langenfelds, R.; Francey, R.; Barnola, J.-M.; Morgan, V. (1998). "Historical CO2 Records from the Law Dome DE08, DE08-2, and DSS Ice Cores". Carbon Dioxide Information Analysis Center, Oak Ridge National Laboratory. U.S. Department of Energy. Erişim tarihi: 2022-11-20. 
  61. ^ Keeling, C.; Whorf, T. (2004). "Atmospheric CO2 Records from Sites in the SIO Air Sampling Network". Carbon Dioxide Information Analysis Center, Oak Ridge National Laboratory. U.S. Department of Energy. Erişim tarihi: 2022-11-20. 
  62. ^ NASA. "The Causes of Climate Change". Climate Change: Vital Signs of the Planet. 8 May 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 May 2019. 
  63. ^ IPCC AR4 WG1 Ch1 2007, FAQ1.1: "To emit 240 W m−2, a surface would have to have a temperature of around −19 °C. This is much colder than the conditions that actually exist at the Earth's surface (the global mean surface temperature is about 14 °C).
  64. ^ ACS. "What Is the Greenhouse Effect?". 26 May 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 May 2019. 
  65. ^ Ozone acts as a greenhouse gas in the lowest layer of the atmosphere, the troposphere (as opposed to the stratospheric ozone layer). Wang, Shugart & Lerdau 2017
  66. ^ Schmidt et al. 2010; USGCRP Climate Science Supplement 2014, s. 742
  67. ^ The Guardian, 19 February 2020.
  68. ^ WMO 2021, s. 8.
  69. ^ IPCC AR6 WG1 Technical Summary 2021, s. TS-35.
  70. ^ IPCC AR6 WG3 Summary for Policymakers 2022, Figure SPM.1.
  71. ^ Olivier & Peters 2019, s. 17; Our World in Data, 18 September 2020; EPA 2020: Greenhouse gas emissions from industry primarily come from burning fossil fuels for energy, as well as greenhouse gas emissions from certain chemical reactions necessary to produce goods from raw materials; "Redox, extraction of iron and transition metals". Hot air (oxygen) reacts with the coke (carbon) to produce carbon dioxide and heat energy to heat up the furnace. Removing impurities: The calcium carbonate in the limestone thermally decomposes to form calcium oxide. calcium carbonate → calcium oxide + carbon dioxide ; Kvande 2014: Carbon dioxide gas is formed at the anode, as the carbon anode is consumed upon reaction of carbon with the oxygen ions from the alumina (Al2O3). Formation of carbon dioxide is unavoidable as long as carbon anodes are used, and it is of great concern because CO2 is a greenhouse gas
  72. ^ EPA 2020; Global Methane Initiative 2020: Estimated Global Anthropogenic Methane Emissions by Source, 2020: Enteric fermentation (27%), Manure Management (3%), Coal Mining (9%), Municipal Solid Waste (11%), Oil & Gas (24%), Wastewater (7%), Rice Cultivation (7%)
  73. ^ EPA 2019: Agricultural activities, such as fertilizer use, are the primary source of N2O emissions; Davidson 2009: 2.0% of manure nitrogen and 2.5% of fertilizer nitrogen was converted to nitrous oxide between 1860 and 2005; these percentage contributions explain the entire pattern of increasing nitrous oxide concentrations over this period
  74. ^ IPCC SRCCL Summary for Policymakers 2019, s. 10
  75. ^ IPCC SROCC Ch5 2019, s. 450.
  76. ^ Haywood 2016, s. 456; McNeill 2017; Samset et al. 2018.
  77. ^ IPCC AR5 WG1 Ch2 2013, s. 183.
  78. ^ He et al. 2018; Storelvmo et al. 2016
  79. ^ "Global 'Sunscreen' Has Likely Thinned, Report NASA Scientists". NASA. 2007-03-15. 
  80. ^ "Aerosol pollution has caused decades of global dimming". 
  81. ^ Xia, Wenwen; Wang, Yong; Chen, Siyu; Huang, Jianping; Wang, Bin; Zhang, Guang J.; Zhang, Yue; Liu, Xiaohong; Ma, Jianmin; Gong, Peng; Jiang, Yiquan; Wu, Mingxuan; Xue, Jinkai; Wei, Linyi; Zhang, Tinghan (2022). "Double Trouble of Air Pollution by Anthropogenic Dust". Environmental Science & Technology. 56 (2): 761–769. Bibcode:2022EnST...56..761X. doi:10.1021/acs.est.1c04779. hdl:10138/341962. PMID 34941248. 
  82. ^ "Global Dimming Dilemna". 4 June 2020. 
  83. ^ Wild et al. 2005; Storelvmo et al. 2016; Samset et al. 2018.
  84. ^ Twomey 1977.
  85. ^ Albrecht 1989.
  86. ^ a b c USGCRP Chapter 2 2017, s. 78.
  87. ^ Ramanathan & Carmichael 2008; RIVM 2016.
  88. ^ Sand et al. 2015
  89. ^ World Resources Institute, 31 March 2021
  90. ^ Ritchie & Roser 2018
  91. ^ The Sustainability Consortium, 13 September 2018; UN FAO 2016, s. 18.
  92. ^ Curtis et al. 2018
  93. ^ a b World Resources Institute, 8 December 2019
  94. ^ IPCC SRCCL Ch2 2019, s. 172: "The global biophysical cooling alone has been estimated by a larger range of climate models and is −0.10 ± 0.14 °C; it ranges from −0.57 °C to +0.06°C ... This cooling is essentially dominated by increases in surface albedo: historical land cover changes have generally led to a dominant brightening of land"
  95. ^ National Academies 2008, s. 6
  96. ^ "Is the Sun causing global warming?". Climate Change: Vital Signs of the Planet. 5 May 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 May 2019. 
  97. ^ USGCRP Chapter 2 2017, s. 79
  98. ^ Fischer & Aiuppa 2020.
  99. ^ Schmidt, Shindell & Tsigaridis 2014; Fyfe et al. 2016.
  100. ^ IPCC AR4 WG1 Ch9 2007, ss. 702–703; Randel et al. 2009.
  101. ^ "Thermodynamics: Albedo". NSIDC. 11 October 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 October 2017. 
  102. ^ "The study of Earth as an integrated system". Vitals Signs of the Planet. Earth Science Communications Team at NASA's Jet Propulsion Laboratory / California Institute of Technology. 2013. 26 February 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  103. ^ a b USGCRP Chapter 2 2017, ss. 89–91.
  104. ^ IPCC AR6 WG1 Technical Summary 2021, s. 58: The net effect of changes in clouds in response to global warming is to amplify human-induced warming, that is, the net cloud feedback is positive (high confidence)
  105. ^ USGCRP Chapter 2 2017, ss. 89–90.
  106. ^ IPCC AR5 WG1 2013, s. 14
  107. ^ Wolff et al. 2015: "the nature and magnitude of these feedbacks are the principal cause of uncertainty in the response of Earth's climate (over multi-decadal and longer periods) to a particular emissions scenario or greenhouse gas concentration pathway."
  108. ^ Williams, Ceppi & Katavouta 2020.
  109. ^ IPCC AR6 WG1 Technical Summary 2021, s. 58,59: clouds remain the largest contribution to overall uncertainty in climate feedbacks
  110. ^ NASA, 28 May 2013.
  111. ^ Cohen et al. 2014.
  112. ^ Turetsky et al. 2019
  113. ^ Dean et al. 2018.
  114. ^ IPCC AR6 WG1 Technical Summary 2021, s. 58: Feedback processes are expected to become more positive overall (more amplifying of global surface temperature changes) on multi-decadal time scales as the spatial pattern of surface warming evolves and global surface temperature increases.
  115. ^ NASA, 16 June 2011: "So far, land plants and the ocean have taken up about 55 percent of the extra carbon people have put into the atmosphere while about 45 percent has stayed in the atmosphere. Eventually, the land and oceans will take up most of the extra carbon dioxide, but as much as 20 percent may remain in the atmosphere for many thousands of years."
  116. ^ IPCC SRCCL Ch2 2019, ss. 133, 144.
  117. ^ Melillo et al. 2017: Our first-order estimate of a warming-induced loss of 190 Pg of soil carbon over the 21st century is equivalent to the past two decades of carbon emissions from fossil fuel burning.
  118. ^ USGCRP Chapter 2 2017, ss. 93–95.
  119. ^ IPCC AR6 WG1 Technical Summary 2021, s. TS-122, Box TS.5, Figure 1
  120. ^ IPCC AR5 SYR Glossary 2014, s. 120.
  121. ^ Carbon Brief, 15 January 2018, "What are the different types of climate models?"
  122. ^ Wolff et al. 2015
  123. ^ Carbon Brief, 15 January 2018, "Who does climate modelling around the world?"
  124. ^ Carbon Brief, 15 January 2018, "What is a climate model?"
  125. ^ IPCC AR4 WG1 Ch8 2007, FAQ 8.1.
  126. ^ Stroeve et al. 2007; National Geographic, 13 August 2019
  127. ^ Liepert & Previdi 2009.
  128. ^ Rahmstorf et al. 2007; Mitchum et al. 2018
  129. ^ USGCRP Chapter 15 2017.
  130. ^ Carbon Brief, 15 January 2018, "What are the inputs and outputs for a climate model?"
  131. ^ Matthews et al. 2009
  132. ^ Carbon Brief, 19 April 2018; Meinshausen 2019, s. 462.
  133. ^ IPCC AR6 WG1 Summary for Policymakers 2021, s. SPM-17
  134. ^ IPCC AR6 WG1 Technical Summary 2021, s. TS-30.
  135. ^ Rogelj et al. 2019
  136. ^ a b IPCC SR15 Summary for Policymakers 2018, s. 12
  137. ^ IPCC AR5 WG3 Ch5 2014, ss. 379–380.
  138. ^ Hansen et al. 2016; Smithsonian, 26 June 2016.
  139. ^ USGCRP Chapter 15 2017, s. 415.
  140. ^ Scientific American, 29 April 2014; Burke & Stott 2017.
  141. ^ USGCRP Chapter 9 2017, s. 260.
  142. ^ Studholme, Joshua; Fedorov, Alexey V.; Gulev, Sergey K.; Emanuel, Kerry; Hodges, Kevin (29 December 2021). "Poleward expansion of tropical cyclone latitudes in warming climates". Nature Geoscience. 15: 14–28. doi:10.1038/s41561-021-00859-1. 
  143. ^ "Hurricanes and Climate Change". Center for Climate and Energy Solutions. 10 July 2020. 
  144. ^ NOAA 2017.
  145. ^ WMO 2021, s. 12.
  146. ^ IPCC SROCC Ch4 2019, s. 324: GMSL (global mean sea level, red) will rise between 0.43 m (0.29–0.59 m, likely range) (RCP2.6) and 0.84 m (0.61–1.10 m, likely range) (RCP8.5) by 2100 (medium confidence) relative to 1986–2005.
  147. ^ DeConto & Pollard 2016.
  148. ^ Bamber et al. 2019.
  149. ^ Zhang et al. 2008
  150. ^ IPCC SROCC Summary for Policymakers 2019, s. 18
  151. ^ Doney et al. 2009.
  152. ^ Deutsch et al. 2011
  153. ^ IPCC SROCC Ch5 2019, s. 510; "Climate Change and Harmful Algal Blooms". EPA. 5 September 2013. Erişim tarihi: 11 September 2020. 
  154. ^ IPCC SR15 Ch3 2018, s. 283.
  155. ^ Armstrong McKay, David I.; Staal, Arie; Abrams, Jesse F.; Winkelmann, Ricarda; Sakschewski, Boris; Loriani, Sina; Fetzer, Ingo; Cornell, Sarah E.; Rockström, Johan; Lenton, Timothy M. (9 September 2022). "Exceeding 1.5°C global warming could trigger multiple climate tipping points". Science (İngilizce). 377 (6611): eabn7950. doi:10.1126/science.abn7950. hdl:10871/131584. ISSN 0036-8075. PMID 36074831. 
  156. ^ "Tipping points in Antarctic and Greenland ice sheets". NESSC. 12 November 2018. Erişim tarihi: 25 February 2019. 
  157. ^ IPCC SR15 Summary for Policymakers 2018, s. 7
  158. ^ Clark et al. 2008
  159. ^ Pearce, Rosamund; Prater, Tom (10 February 2020). "Nine Tipping Points That Could Be Triggered by Climate Change". CarbonBrief. Erişim tarihi: 27 May 2022. 
  160. ^ IPCC AR6 WG1 Summary for Policymakers 2021, s. 21
  161. ^ IPCC AR5 WG1 Ch12 2013, ss. 88–89, FAQ 12.3
  162. ^ IPCC AR5 WG1 Ch12 2013, s. 1112.
  163. ^ Crucifix 2016
  164. ^ Smith et al. 2009; Levermann et al. 2013
  165. ^ IPCC SR15 Ch3 2018, s. 218.
  166. ^ IPCC SRCCL Ch2 2019, s. 133.
  167. ^ IPCC SRCCL Summary for Policymakers 2019, s. 7; Zeng & Yoon 2009.
  168. ^ Turner et al. 2020, s. 1.
  169. ^ Urban 2015.
  170. ^ Poloczanska et al. 2013; Lenoir et al. 2020
  171. ^ Smale et al. 2019
  172. ^ IPCC SROCC Summary for Policymakers 2019, s. 13.
  173. ^ IPCC SROCC Ch5 2019, s. 510
  174. ^ IPCC SROCC Ch5 2019, s. 451.
  175. ^ "Coral Reef Risk Outlook". National Oceanic and Atmospheric Administration. Erişim tarihi: 4 April 2020. At present, local human activities, coupled with past thermal stress, threaten an estimated 75 percent of the world's reefs. By 2030, estimates predict more than 90% of the world's reefs will be threatened by local human activities, warming, and acidification, with nearly 60% facing high, very high, or critical threat levels. 
  176. ^ Carbon Brief, 7 January 2020.
  177. ^ Turetsky et al. 2019
  178. ^ IPCC AR5 WG2 Ch28 2014, s. 1596: "Within 50 to 70 years, loss of hunting habitats may lead to elimination of polar bears from seasonally ice-covered areas, where two-thirds of their world population currently live."
  179. ^ "What a changing climate means for Rocky Mountain National Park". National Park Service. Erişim tarihi: 9 April 2020. 
  180. ^ IPCC AR6 WG1 Summary for Policymakers 2021, Fig. SPM.6, page=SPM-23
  181. ^ IPCC AR5 WG2 Ch18 2014, ss. 983, 1008
  182. ^ IPCC AR5 WG2 Ch19 2014, s. 1077.
  183. ^ IPCC AR5 SYR Summary for Policymakers 2014, s. 8, SPM 2
  184. ^ IPCC AR5 SYR Summary for Policymakers 2014, s. 13, SPM 2.3
  185. ^ WHO, Nov 2015
  186. ^ IPCC AR5 WG2 Ch11 2014, ss. 720–723
  187. ^ Costello et al. 2009; Watts et al. 2015; IPCC AR5 WG2 Ch11 2014, s. 713
  188. ^ Watts et al. 2019, ss. 1836, 1848.
  189. ^ Watts et al. 2019, ss. 1841, 1847.
  190. ^ WHO 2014
  191. ^ Springmann et al. 2016, s. 2; Haines & Ebi 2019
  192. ^ IPCC AR6 WG2 2022, s. 988
  193. ^ IPCC SRCCL Ch5 2019, s. 451.
  194. ^ Zhao et al. 2017; IPCC SRCCL Ch5 2019, s. 439
  195. ^ IPCC AR5 WG2 Ch7 2014, s. 488
  196. ^ IPCC SRCCL Ch5 2019, s. 462
  197. ^ IPCC SROCC Ch5 2019, s. 503.
  198. ^ Holding et al. 2016; IPCC AR5 WG2 Ch3 2014, ss. 232–233.
  199. ^ DeFries et al. 2019, s. 3; Krogstrup & Oman 2019, s. 10.
  200. ^ Diffenbaugh & Burke 2019; The Guardian, 26 January 2015; Burke, Davis & Diffenbaugh 2018.
  201. ^ a b Women's leadership and gender equality in climate action and disaster risk reduction in Africa − A call for action. Accra: FAO & The African Risk Capacity (ARC) Group. 2021. doi:10.4060/cb7431en. ISBN 978-92-5-135234-2. 
  202. ^ IPCC AR5 WG2 Ch13 2014, ss. 796–797
  203. ^ Hallegatte et al. 2016, s. 12.
  204. ^ IPCC AR5 WG2 Ch13 2014, s. 796.
  205. ^ Grabe, Grose and Dutt, 2014; FAO, 2011; FAO, 2021a; Fisher and Carr, 2015; IPCC, 2014; Resurrección et al., 2019; UNDRR, 2019; Yeboah et al., 2019.
  206. ^ "Climate Change | United Nations For Indigenous Peoples". United Nations Department of Economic and Social Affairs. Erişim tarihi: 29 April 2022. 
  207. ^ Mach et al. 2019.
  208. ^ IPCC SROCC Ch4 2019, s. 328.
  209. ^ UNHCR 2011, s. 3.
  210. ^ Matthews 2018, s. 399.
  211. ^ Balsari, Dresser & Leaning 2020
  212. ^ Flavell 2014, s. 38; Kaczan & Orgill-Meyer 2020
  213. ^ Serdeczny et al. 2016.
  214. ^ IPCC SRCCL Ch5 2019, ss. 439, 464.
  215. ^ National Oceanic and Atmospheric Administration. "What is nuisance flooding?". Erişim tarihi: April 8, 2020. 
  216. ^ Kabir et al. 2016.
  217. ^ Van Oldenborgh et al. 2019.
  218. ^ IPCC AR5 SYR Glossary 2014, s. 125.
  219. ^ IPCC SR15 Summary for Policymakers 2018, s. 15
  220. ^ United Nations Environment Programme 2019, s. XX
  221. ^ IPCC AR6 WG3 2022, s. 300: The global benefits of pathways limiting warming to 2°C (>67%) outweigh global mitigation costs over the 21st century, if aggregated economic impacts of climate change are at the moderate to high end of the assessed range, and a weight consistent with economic theory is given to economic impacts over the long term. This holds true even without accounting for benefits in other sustainable development dimensions or nonmarket damages from climate change (medium confidence).
  222. ^ IPCC SR15 Ch2 2018, s. 109.
  223. ^ a b Teske, ed. 2019, s. xxiii.
  224. ^ World Resources Institute, 8 August 2019
  225. ^ IPCC SR15 Ch3 2018, s. 266: Where reforestation is the restoration of natural ecosystems, it benefits both carbon sequestration and conservation of biodiversity and ecosystem services.
  226. ^ Bui et al. 2018, s. 1068; IPCC SR15 Summary for Policymakers 2018, s. 17
  227. ^ IPCC SR15 2018, s. 34; IPCC SR15 Summary for Policymakers 2018, s. 17
  228. ^ IPCC SR15 Ch4 2018, ss. 347–352
  229. ^ Friedlingstein et al. 2019
  230. ^ a b United Nations Environment Programme 2019, s. 46; Vox, 20 September 2019; Sepulveda, Nestor A.; Jenkins, Jesse D.; De Sisternes, Fernando J.; Lester, Richard K. (2018). "The Role of Firm Low-Carbon Electricity Resources in Deep Decarbonization of Power Generation". Joule. 2 (11): 2403–2420. doi:10.1016/j.joule.2018.08.006. 
  231. ^ REN21 2020, s. 32, Fig.1.
  232. ^ Our World in Data-Why did renewables become so cheap so fast?; IEA – Projected Costs of Generating Electricity 2020
  233. ^ The Guardian, 6 April 2020.
  234. ^ IEA 2021, s. 57, Fig 2.5; Teske et al. 2019, s. 180, Table 8.1
  235. ^ IPCC SR15 Ch2 2018, s. 131, Figure 2.15
  236. ^ Teske 2019, ss. 409–410.
  237. ^ United Nations Environment Programme 2019, s. XXIII, Table ES.3; Teske, ed. 2019, s. xxvii, Fig.5.
  238. ^ a b IPCC SR15 Ch2 2018, ss. 142–144; United Nations Environment Programme 2019, Table ES.3 & p. 49
  239. ^ "Transport emissions". Climate action. European Commission. 2016. 10 October 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 January 2022. 
  240. ^ IPCC AR5 WG3 Ch9 2014, s. 697; NREL 2017, ss. vi, 12
  241. ^ Berrill et al. 2016.
  242. ^ IPCC SR15 Ch4 2018, ss. 324–325.
  243. ^ Gill, Matthew; Livens, Francis; Peakman, Aiden. "Nuclear Fission". In Letcher (2020), ss. 147–149.
  244. ^ Horvath, Akos; Rachlew, Elisabeth (January 2016). "Nuclear power in the 21st century: Challenges and possibilities". Ambio. 45 (Suppl 1): S38–49. doi:10.1007/s13280-015-0732-y. ISSN 1654-7209. PMC 4678124 $2. PMID 26667059. 
  245. ^ "Hydropower". iea.org. International Energy Agency. Erişim tarihi: 12 October 2020. Hydropower generation is estimated to have increased by over 2% in 2019 owing to continued recovery from drought in Latin America as well as strong capacity expansion and good water availability in China (...) capacity expansion has been losing speed. This downward trend is expected to continue, due mainly to less large-project development in China and Brazil, where concerns over social and environmental impacts have restricted projects. 
  246. ^ Watts et al. 2019, s. 1854; WHO 2018, s. 27
  247. ^ Watts et al. 2019, s. 1837; WHO 2016
  248. ^ WHO 2018, s. 27; Vandyck et al. 2018; IPCC SR15 2018, s. 97: "Limiting warming to 1.5 °C can be achieved synergistically with poverty alleviation and improved energy security and can provide large public health benefits through improved air quality, preventing millions of premature deaths. However, specific mitigation measures, such as bioenergy, may result in trade-offs that require consideration."
  249. ^ IPCC AR6 WG3 2022, s. 300
  250. ^ IPCC SR15 Ch2 2018, s. 97
  251. ^ IPCC AR5 SYR Summary for Policymakers 2014, s. 29; IEA 2020b
  252. ^ IPCC SR15 Ch2 2018, s. 155, Fig. 2.27
  253. ^ IEA 2020b
  254. ^ IPCC SR15 Ch2 2018, s. 142
  255. ^ IPCC SR15 Ch2 2018, ss. 138–140
  256. ^ IPCC SR15 Ch2 2018, ss. 141–142
  257. ^ IPCC AR5 WG3 Ch9 2014, ss. 686–694.
  258. ^ World Resources Institute, December 2019, s. 1
  259. ^ World Resources Institute, December 2019, ss. 1, 3
  260. ^ IPCC SRCCL 2019, s. 22, B.6.2
  261. ^ IPCC SRCCL Ch5 2019, ss. 487,488, FIGURE 5.12 Humans on a vegan exclusive diet would save about 7.9 GtCO2 equivalent per year by 2050 IPCC AR6 WG1 Technical Summary 2021, s. 51 Agriculture, Forestry and Other Land Use used an average of 12 GtCO2 per year between 2007 and 2016 (23% of total anthropogenic emissions).
  262. ^ IPCC SRCCL Ch5 2019, ss. 82, 162, FIGURE 1.1
  263. ^ "Low and zero emissions in the steel and cement industries" (PDF). ss. 11, 19–22. 
  264. ^ World Resources Institute, 8 August 2019: IPCC SRCCL Ch2 2019, ss. 189–193.
  265. ^ Kreidenweis et al. 2016
  266. ^ National Academies of Sciences, Engineering, and Medicine 2019, ss. 95–102
  267. ^ National Academies of Sciences, Engineering, and Medicine 2019, ss. 45–54
  268. ^ Ruseva et al. 2020
  269. ^ IPCC SR15 Ch4 2018, ss. 326–327; Bednar, Obersteiner & Wagner 2019; European Commission, 28 November 2018, s. 188
  270. ^ Bui et al. 2018, s. 1068.
  271. ^ IPCC AR5 SYR 2014, s. 125; Bednar, Obersteiner & Wagner 2019.
  272. ^ IPCC SR15 2018, s. 34
  273. ^ IPCC, 2022: Summary for Policymakers [H.-O. Pörtner, D.C. Roberts, E.S. Poloczanska, K. Mintenbeck, M. Tignor, A. Alegría, M. Craig, S. Langsdorf, S. Löschke, V. Möller, A. Okem (eds.)]. In: Climate Change 2022: Impacts, Adaptation and Vulnerability. Contribution of Working Group II to the Sixth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change [H.-O. Pörtner, D.C. Roberts, M. Tignor, E.S. Poloczanska, K. Mintenbeck, A. Alegría, M. Craig, S. Langsdorf, S. Löschke, V. Möller, A. Okem, B. Rama (eds.)]. Cambridge University Press, Cambridge, UK and New York, NY, USA, pp. 3–33, doi:10.1017/9781009325844.001.
  274. ^ IPCC AR5 SYR 2014, s. 17.
  275. ^ IPCC SR15 Ch4 2018, ss. 396–397.
  276. ^ IPCC AR4 WG2 Ch19 2007, s. 796.
  277. ^ UNEP 2018, ss. xii–xiii.
  278. ^ Stephens, Scott A.; Bell, Robert G.; Lawrence, Judy (2018). "Developing signals to trigger adaptation to sea-level rise". Environmental Research Letters. 13 (10). 104004. Bibcode:2018ERL....13j4004S. doi:10.1088/1748-9326/aadf96. ISSN 1748-9326. 
  279. ^ Matthews 2018, s. 402.
  280. ^ IPCC SRCCL Ch5 2019, s. 439.
  281. ^ Surminski, Swenja; Bouwer, Laurens M.; Linnerooth-Bayer, Joanne (2016). "How insurance can support climate resilience". Nature Climate Change. 6 (4): 333–334. Bibcode:2016NatCC...6..333S. doi:10.1038/nclimate2979. ISSN 1758-6798. 
  282. ^ IPCC SR15 Ch4 2018, ss. 336-337.
  283. ^ "Mangroves against the storm". Shorthand (İngilizce). Erişim tarihi: 2023-01-20. 
  284. ^ "How marsh grass could help protect us from climate change". World Economic Forum (İngilizce). Erişim tarihi: 2023-01-20. 
  285. ^ Morecroft, Michael D.; Duffield, Simon; Harley, Mike; Pearce-Higgins, James W.; ve diğerleri. (2019). "Measuring the success of climate change adaptation and mitigation in terrestrial ecosystems". Science. 366 (6471): eaaw9256. doi:10.1126/science.aaw9256. ISSN 0036-8075. PMID 31831643. 
  286. ^ Berry, Pam M.; Brown, Sally; Chen, Minpeng; Kontogianni, Areti; ve diğerleri. (2015). "Cross-sectoral interactions of adaptation and mitigation measures". Climate Change. 128 (3): 381–393. Bibcode:2015ClCh..128..381B. doi:10.1007/s10584-014-1214-0. ISSN 1573-1480. 
  287. ^ Sharifi, Ayyoob (2020). "Trade-offs and conflicts between urban climate change mitigation and adaptation measures: A literature review". Journal of Cleaner Production. 276: 122813. doi:10.1016/j.jclepro.2020.122813. ISSN 0959-6526. 
  288. ^ IPCC AR5 SYR 2014, s. 54.
  289. ^ IPCC AR5 SYR Summary for Policymakers 2014, s. 17, Section 3
  290. ^ "A/RES/71/313". undocs.org. Erişim tarihi: 2023-02-04. 
  291. ^ IPCC SR15 Ch5 2018, s. 477.
  292. ^ Rauner et al. 2020
  293. ^ Mercure et al. 2018
  294. ^ World Bank, June 2019, s. 12, Box 1
  295. ^ Union of Concerned Scientists, 8 January 2017; Hagmann, Ho & Loewenstein 2019.
  296. ^ Watts et al. 2019, s. 1866
  297. ^ UN Human Development Report 2020, s. 10
  298. ^ International Institute for Sustainable Development 2019, s. iv
  299. ^ ICCT 2019, s. iv; Natural Resources Defense Council, 29 September 2017
  300. ^ National Conference of State Legislators, 17 April 2020; European Parliament, February 2020
  301. ^ Gabbatiss, Josh; Tandon, Ayesha (4 October 2021). "In-depth Q&A: What is 'climate justice'?". Carbon Brief (İngilizce). Erişim tarihi: 16 October 2021. 
  302. ^ Carbon Brief, 4 Jan 2017.
  303. ^ a b Friedlingstein et al. 2019, Table 7.
  304. ^ UNFCCC, "What is the United Nations Framework Convention on Climate Change?"
  305. ^ UNFCCC 1992, Article 2.
  306. ^ IPCC AR4 WG3 Ch1 2007, s. 97.
  307. ^ EPA 2019.
  308. ^ UNFCCC, "What are United Nations Climate Change Conferences?"
  309. ^ Kyoto Protocol 1997; Liverman 2009, s. 290.
  310. ^ Dessai 2001, s. 4; Grubb 2003.
  311. ^ Liverman 2009, s. 290.
  312. ^ Müller 2010; The New York Times, 25 May 2015; UNFCCC: Copenhagen 2009; EUobserver, 20 December 2009.
  313. ^ UNFCCC: Copenhagen 2009.
  314. ^ Conference of the Parties to the Framework Convention on Climate Change. Copenhagen. 7–18 December 2009. un document= FCCC/CP/2009/L.7. 18 October 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 October 2010. 
  315. ^ Cui, Lianbiao; Sun, Yi; Song, Malin; Zhu, Lei (2020). "Co-financing in the green climate fund: lessons from the global environment facility". Climate Policy. 20 (1): 95–108. doi:10.1080/14693062.2019.1690968. ISSN 1469-3062. 
  316. ^ Paris Agreement 2015.
  317. ^ Climate Focus 2015, s. 3; Carbon Brief, 8 October 2018.
  318. ^ Climate Focus 2015, s. 5.
  319. ^ "Status of Treaties, United Nations Framework Convention on Climate Change". United Nations Treaty Collection. Erişim tarihi: 13 October 2021. ; Salon, 25 September 2019.
  320. ^ Goyal et al. 2019
  321. ^ Yeo, Sophie (10 October 2016). "Explainer: Why a UN climate deal on HFCs matters". Carbon Brief. Erişim tarihi: 10 January 2021. 
  322. ^ BBC, 1 May 2019; Vice, 2 May 2019.
  323. ^ The Verge, 27 December 2019.
  324. ^ The Guardian, 28 November 2019
  325. ^ Politico, 11 December 2019.
  326. ^ The Guardian, 28 October 2020
  327. ^ "European Green Deal: Commission proposes transformation of EU economy and society to meet climate ambitions". European Commission. 14 July 2021. 
  328. ^ "India". Climate Action Tracker. 15 September 2021. Erişim tarihi: 3 October 2021. 
  329. ^ UN NDC Synthesis Report 2021, ss. 4–5; UNFCCC Press Office (26 February 2021). "Greater Climate Ambition Urged as Initial NDC Synthesis Report Is Published". Erişim tarihi: 21 April 2021. 
  330. ^ Stover 2014.
  331. ^ Dunlap & McCright 2011, ss. 144, 155; Björnberg et al. 2017
  332. ^ Oreskes & Conway 2010; Björnberg et al. 2017
  333. ^ O’Neill & Boykoff 2010; Björnberg et al. 2017
  334. ^ a b Björnberg et al. 2017
  335. ^ Dunlap & McCright 2015, s. 308.
  336. ^ Dunlap & McCright 2011, s. 146.
  337. ^ Harvey et al. 2018
  338. ^ "Public perceptions on climate change" (PDF). PERITIA Trust EU - The Policy Institute of Kings College London. June 2022. s. 4. 15 July 2022 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. 
  339. ^ Powell, James (20 November 2019). "Scientists Reach 100% Consensus on Anthropogenic Global Warming". Bulletin of Science, Technology & Society. 37 (4): 183–184. doi:10.1177/0270467619886266. 
  340. ^ Myers, Krista F.; Doran, Peter T.; Cook, John; Kotcher, John E.; Myers, Teresa A. (20 October 2021). "Consensus revisited: quantifying scientific agreement on climate change and climate expertise among Earth scientists 10 years later". Environmental Research Letters. 16 (10): 104030. Bibcode:2021ERL....16j4030M. doi:10.1088/1748-9326/ac2774. 
  341. ^ a b Weart "The Public and Climate Change (since 1980)"
  342. ^ Newell 2006, s. 80; Yale Climate Connections, 2 November 2010
  343. ^ Pew 2015, s. 10.
  344. ^ a b Pew 2020.
  345. ^ Pew 2015, s. 15.
  346. ^ Yale 2021, s. 7.
  347. ^ Yale 2021, s. 9; UNDP 2021, s. 15.
  348. ^ Smith & Leiserowitz 2013, s. 943.
  349. ^ Gunningham 2018.
  350. ^ The Guardian, 19 March 2019; Boulianne, Lalancette & Ilkiw 2020.
  351. ^ Deutsche Welle, 22 June 2019.
  352. ^ Connolly, Kate (29 April 2021). "'Historic' German ruling says climate goals not tough enough". The Guardian. Erişim tarihi: 1 May 2021. 
  353. ^ Setzer & Byrnes 2019.
  354. ^ "Coal Consumption Affecting Climate". Rodney and Otamatea Times, Waitemata and Kaipara Gazette. Warkworth, New Zealand. 14 August 1912. s. 7.  Text was earlier published in Popular Mechanics, March 1912, p. 341.
  355. ^ Archer & Pierrehumbert 2013, ss. 10–14
  356. ^ Foote, Eunice (November 1856). Circumstances affecting the Heat of the Sun's Rays. The American Journal of Science and Arts. 22. ss. 382–383. Erişim tarihi: 31 January 2016 – Google Books vasıtasıyla. 
  357. ^ Huddleston 2019
  358. ^ Tyndall 1861.
  359. ^ Archer & Pierrehumbert 2013, ss. 39–42; Fleming 2008, Tyndall
  360. ^ Lapenis 1998.
  361. ^ a b c Weart "The Carbon Dioxide Greenhouse Effect"; Fleming 2008, Arrhenius
  362. ^ Callendar 1938; Fleming 2007.
  363. ^ Weart "Suspicions of a Human-Caused Greenhouse (1956–1969)"
  364. ^ Weart 2013, s. 3567.
  365. ^ Royal Society 2005.
  366. ^ Powell, James (20 November 2019). "Scientists Reach 100% Consensus on Anthropogenic Global Warming". Bulletin of Science, Technology & Society. 37 (4): 183–184. doi:10.1177/0270467619886266. Erişim tarihi: 15 November 2020. 
  367. ^ a b Lynas, Mark; Houlton, Benjamin Z; Perry, Simon (2021). "Greater than 99% consensus on human caused climate change in the peer-reviewed scientific literature". Environmental Research Letters. 16 (11): 114005. Bibcode:2021ERL....16k4005L. doi:10.1088/1748-9326/ac2966. ISSN 1748-9326. 
  368. ^ National Academies 2008, s. 2; Oreskes 2007, s. 68; Gleick, 7 January 2017
  369. ^ Joint statement of the G8+5 Academies (2009); Gleick, 7 January 2017.

Kaynaklar

IPCC raporları

Fourth Assessment Report

Fifth Assessment report

Special Report: Global Warming of 1.5 °C

Special Report: Climate change and Land

Special Report: The Ocean and Cryosphere in a Changing Climate

Sixth Assessment Report

Diğer hakemli kaynaklar

Kitaplar, raporlar ve yasal belgeler

Teknik olmayan kaynaklar

Dış bağlantılar

   

"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=İklim_değişikliği&oldid=29182625" sayfasından alınmıştır