İnsan: Revizyonlar arasındaki fark
| [kontrol edilmiş revizyon] | [kontrol edilmiş revizyon] |
+ |
|||
| 75. satır: | 75. satır: | ||
{{Ana madde|İnsan evrimi|İnsan evriminin fosil listesi|İnsan evrimi zaman çizelgesi}} |
{{Ana madde|İnsan evrimi|İnsan evriminin fosil listesi|İnsan evrimi zaman çizelgesi}} |
||
[[Dosya:Lucy_Skeleton.jpg|küçükresim|Bulunan ilk ''[[Australopithecus afarensis]]'' iskeleti [[Lucy (fosil)|Lucy]], eksikleri restore edilmiş bir şekilde]] |
[[Dosya:Lucy_Skeleton.jpg|küçükresim|Bulunan ilk ''[[Australopithecus afarensis]]'' iskeleti [[Lucy (fosil)|Lucy]], eksikleri restore edilmiş bir şekilde]] |
||
İnsanlar, [[insansılar]] (''Hominoidea'') [[Taksonomik seviye#Zoolojide seviyeler|üst ailesinin]] bir parçasıdır.<ref>{{Kitap kaynağı|başlık=International Encyclopedia of Biological Anthropology|kısım=Hominoidea: conceptual history|tarih=4 Ekim 2018|editörler=Trevathan, Wenda; Cartmill, Matt; Dufour, Dana; Larsen, Clark|dil=İngilizce|sayfalar=1-2|yer=Hoboken, New Jersey|yayıncı=John Wiley & Sons, Inc.|ad=Russell H.|soyadı=Tuttle|isbn=978-1-118-58442-2|doi=10.1002/9781118584538.ieba0246}}</ref> [[Gibongiller|Gibonlar]] (''[[Hylobatidae]]'' ailesi) ve [[Orangutan|orangutanlar]] (''[[Pongo]]'' türü), bu aileden ayrılan ilk canlı grupları oldu; onları [[Goril|goriller]] (''[[Gorilla]]'' türü) ve son olarak [[Şempanze|şempanzeler]] (''[[Pan (cins)|Pan]]'' türü) takip etti. Afrika'da yaşamış küçük bir insansı türü, izleri hem insanların hem de onların en yakın akrabaları olan şempanzelerin soyunda bulunacak olan son canlıydı; onun ardından, insan ile şempanze cinslerini oluşturacak atalar iki alt oymağa ayrıldı. Ayrılmanın tarihinin 4 ila 8 milyon yıl önce, [[Miyosen]] devrinin sonlarına doğru olduğu düşünülür<ref name=":0">{{Dergi kaynağı|url=|başlık=Evolution of the Genus ''Homo''|tarih=2009|sayı=1|dil=İngilizce|sayfalar=67-92|çalışma=Annual Review of Earth and Planetary Sciences|cilt=37|ad=Ian|soyadı=Tattersall|soyadı2=Schwartz|ad2=Jeffrey H.|bibcode=2009AREPS..37...67T|doi=10.1146/annurev.earth.031208.100202}}</ref><ref>{{Dergi kaynağı|url=|başlık=Primate evolution at the DNA level and a classification of hominoids|tarih=Mart 1990|yazarları-göster=3|sayı=3|dil=İngilizce|sayfalar=260-266|çalışma=Journal of Molecular Evolution|cilt=30|ad=Morris|soyadı=Goodman|soyadı4=Bailey|soyadı5=Czelusniak|soyadı6=Koop|ad5=John|ad3=David H. A.|ad4=Wendy|ad6=Ben F.|soyadı7=Benson|ad2=Danilo A.|soyadı8=Slightom|ad8=Jerry L.|doi=10.1007/BF02099995|pmid=2109087|s2cid=2112935|soyadı2=Tagle|ad7=Philip|soyadı3=Fitch|bibcode=1990JMolE..30..260G}}</ref><ref>{{Dergi kaynağı|url=|başlık=Molecular phylogeny of the hominoids: inferences from multiple independent DNA sequence data sets|tarih=Mart 1997|sayı=3|dil=İngilizce|sayfalar=248-65|çalışma=Molecular Biology and Evolution|cilt=14|ad=M.|soyadı=Ruvolo|doi=10.1093/oxfordjournals.molbev.a025761|pmid=9066793}}</ref> ancak daha kesin tahminler de mevcuttur; bazı genetikçiler 7 ila 8 milyon yıl önce gibi daha dar bir aralığı öne sürer,<ref name=":3">{{Dergi kaynağı|url=|başlık=Our True Dawn|tarih=2012|sayı=2892|dil=İngilizce|sayfalar=34-37|çalışma=New Scientist|cilt=216|ad=C.|soyadı=Brahic|bibcode=2012NewSc.216...34B|doi=10.1016/S0262-4079(12)63018-8}}</ref> [[Richard Dawkins]] ise son ortak atanın 6 milyon yıl önce yaşadığını tahmin eder.<ref name=":4">{{Kitap kaynağı|url=https://books.google.com.tr/books?id=s86_CQAAQBAJ|başlık=The Ancestor's Tale - A Pilgrimage to the Dawn of Life|tarih=28 Nisan 2016|dil=İngilizce|sayfalar=67, 95-101|yer=Boston|yayıncı=Houghton Mifflin Company|ad=Richard|soyadı=Dawkins|isbn=978-0-618-00583-3|ad2=Yan|soyadı2=Wong|author-link=Richard Dawkins}}</ref> Bu ayrılmayla ve kısa süre sonrasında, insanların soyağacını şempanzelerinkinden ayıracak bazı keskin değişiklikler gerçekleşti: İki farklı kromozomun, ayrılma sırasında meydana gelen füzyonu sonucu [[Kromozom 2 (insan)|kromozom 2]] oluştu ve böylece, 24 kromozoma sahip olan diğer insansıların aksine, insanlarda 23 çift kromozom kaldı.<ref>{{Web kaynağı|url=http://www.evolutionpages.com/chromosome_2.htm|başlık=Human Chromosome 2 is a fusion of two ancestral chromosomes|arşivtarihi=9 Ağustos 2011|arşivurl=https://web.archive.org/web/20110809040210/http://www.evolutionpages.com/chromosome_2.htm|dil=İngilizce|çalışma=Evolution Pages|ad=Alec|soyadı=MacAndrew}}</ref> Ayrılmadan kısa süre sonra ise, günümüzde hâlâ anlaşılamamış sebepler ile insanların soyağacındaki insansılar [[Bipedalizm|iki bacak üzerinde yürüyebilmeye]] başladı.<ref name=":4" /> |
İnsanlar, [[insansılar]] (''Hominoidea'') [[Taksonomik seviye#Zoolojide seviyeler|üst ailesinin]] bir parçasıdır.<ref>{{Kitap kaynağı|başlık=International Encyclopedia of Biological Anthropology|kısım=Hominoidea: conceptual history|tarih=4 Ekim 2018|editörler=Trevathan, Wenda; Cartmill, Matt; Dufour, Dana; Larsen, Clark|dil=İngilizce|sayfalar=1-2|yer=Hoboken, New Jersey|yayıncı=John Wiley & Sons, Inc.|ad=Russell H.|soyadı=Tuttle|isbn=978-1-118-58442-2|doi=10.1002/9781118584538.ieba0246}}</ref> [[Gibongiller|Gibonlar]] (''[[Hylobatidae]]'' ailesi) ve [[Orangutan|orangutanlar]] (''[[Pongo]]'' türü), bu aileden ayrılan ilk canlı grupları oldu; onları [[Goril|goriller]] (''[[Gorilla]]'' türü) ve son olarak [[Şempanze|şempanzeler]] (''[[Pan (cins)|Pan]]'' türü) takip etti. Afrika'da yaşamış küçük bir insansı türü, izleri hem insanların hem de onların en yakın akrabaları olan şempanzelerin soyunda bulunacak olan son canlıydı; onun ardından, insan ile şempanze cinslerini oluşturacak atalar iki alt oymağa ayrıldı. Ayrılmanın tarihinin 4 ila 8 milyon yıl önce, [[Miyosen]] devrinin sonlarına doğru olduğu düşünülür<ref name=":0">{{Dergi kaynağı|url=|başlık=Evolution of the Genus ''Homo''|tarih=2009|sayı=1|dil=İngilizce|sayfalar=67-92|çalışma=Annual Review of Earth and Planetary Sciences|cilt=37|ad=Ian|soyadı=Tattersall|soyadı2=Schwartz|ad2=Jeffrey H.|bibcode=2009AREPS..37...67T|doi=10.1146/annurev.earth.031208.100202}}</ref><ref>{{Dergi kaynağı|url=|başlık=Primate evolution at the DNA level and a classification of hominoids|tarih=Mart 1990|yazarları-göster=3|sayı=3|dil=İngilizce|sayfalar=260-266|çalışma=Journal of Molecular Evolution|cilt=30|ad=Morris|soyadı=Goodman|soyadı4=Bailey|soyadı5=Czelusniak|soyadı6=Koop|ad5=John|ad3=David H. A.|ad4=Wendy|ad6=Ben F.|soyadı7=Benson|ad2=Danilo A.|soyadı8=Slightom|ad8=Jerry L.|doi=10.1007/BF02099995|pmid=2109087|s2cid=2112935|soyadı2=Tagle|ad7=Philip|soyadı3=Fitch|bibcode=1990JMolE..30..260G}}</ref><ref>{{Dergi kaynağı|url=|başlık=Molecular phylogeny of the hominoids: inferences from multiple independent DNA sequence data sets|tarih=Mart 1997|sayı=3|dil=İngilizce|sayfalar=248-65|çalışma=Molecular Biology and Evolution|cilt=14|ad=M.|soyadı=Ruvolo|doi=10.1093/oxfordjournals.molbev.a025761|pmid=9066793}}</ref> ancak daha kesin tahminler de mevcuttur; bazı genetikçiler 7 ila 8 milyon yıl önce gibi daha dar bir aralığı öne sürer,<ref name=":3">{{Dergi kaynağı|url=|başlık=Our True Dawn|tarih=2012|sayı=2892|dil=İngilizce|sayfalar=34-37|çalışma=New Scientist|cilt=216|ad=C.|soyadı=Brahic|bibcode=2012NewSc.216...34B|doi=10.1016/S0262-4079(12)63018-8}}</ref><ref>{{Dergi kaynağı|url=|başlık=Genomic Divergences Between Humans and Other Hominoids and the Effective Population Size of the Common Ancestor of Humans and Chimpanzees|tarih=2001|sayı=2|dil=İngilizce|sayfalar=444-456|çalışma=American Journal of Human Genetics|cilt=68|ad=F. C.|soyadı=Chen|ad2=W. H.|soyadı2=Li|doi=10.1086/318206|pmid=11170892|pmc=1235277}}</ref> [[Richard Dawkins]] ise son ortak atanın 6 milyon yıl önce yaşadığını tahmin eder.<ref name=":4">{{Kitap kaynağı|url=https://books.google.com.tr/books?id=s86_CQAAQBAJ|başlık=The Ancestor's Tale - A Pilgrimage to the Dawn of Life|tarih=28 Nisan 2016|dil=İngilizce|sayfalar=67, 95-101|yer=Boston|yayıncı=Houghton Mifflin Company|ad=Richard|soyadı=Dawkins|isbn=978-0-618-00583-3|ad2=Yan|soyadı2=Wong|author-link=Richard Dawkins}}</ref> Bu ayrılmayla ve kısa süre sonrasında, insanların soyağacını şempanzelerinkinden ayıracak bazı keskin değişiklikler gerçekleşti: İki farklı kromozomun, ayrılma sırasında meydana gelen füzyonu sonucu [[Kromozom 2 (insan)|kromozom 2]] oluştu ve böylece, 24 kromozoma sahip olan diğer insansıların aksine, insanlarda 23 çift kromozom kaldı.<ref>{{Web kaynağı|url=http://www.evolutionpages.com/chromosome_2.htm|başlık=Human Chromosome 2 is a fusion of two ancestral chromosomes|arşivtarihi=9 Ağustos 2011|arşivurl=https://web.archive.org/web/20110809040210/http://www.evolutionpages.com/chromosome_2.htm|dil=İngilizce|çalışma=Evolution Pages|ad=Alec|soyadı=MacAndrew}}</ref> Ayrılmadan kısa süre sonra ise, günümüzde hâlâ anlaşılamamış sebepler ile insanların soyağacındaki insansılar [[Bipedalizm|iki bacak üzerinde yürüyebilmeye]] başladı.<ref name=":4" /> |
||
{{clade|{{clade |
{{clade|{{clade |
||
|1=''[[Hylobatidae]]'' (gibonlar) |
|1=''[[Hylobatidae]]'' (gibonlar) |
||
| 109. satır: | 109. satır: | ||
}}|style1=font-size:80%; line-height:80%|label1=''[[Hominoidea]]'' (hominoidler, insansılar)}} |
}}|style1=font-size:80%; line-height:80%|label1=''[[Hominoidea]]'' (hominoidler, insansılar)}} |
||
[[Beyin]] büyüklüğü ve karmaşıklığı hızlı bir şekilde artmaya devam etti<ref>{{Kitap kaynağı|başlık=Life: A Natural History of the First Four Billion Years of Life on Earth|kısım=Landwards, Humanity|tarih=Eylül 1999|dil=İngilizce|sayfa=300|özgünyıl=1997|ad=Richard|soyadı=Fortey|isbn=978-0-375-70261-7}}</ref> ve 2 ila 3 milyon yıl kadar önce, {{Dil|la|''Homo''|dil_adı=hayır}} cinsi, ''[[Australopithecus]]''{{'}}tan evrildi. {{Dil|la|''Homo''|dil_adı=hayır}}'nun kaydedilmiş en eski örneği, Etiyopya'da bulunmuş 2.8 milyon yaşındaki [[LD 350-1]]'dir, ve adı konulmuş en eski türleri 2.3 milyon yıl önce evrilmiş olan ''[[Homo habilis]]'' ile ''[[Homo rudolfensis]]''{{'}}dir. Cinsin ortaya çıkışı, [[Taş alet|taş aletlerin]] ilk kez imal edilip kullanılmaya başlandığı |
[[Beyin]] büyüklüğü ve karmaşıklığı hızlı bir şekilde artmaya devam etti<ref>{{Kitap kaynağı|başlık=Life: A Natural History of the First Four Billion Years of Life on Earth|kısım=Landwards, Humanity|tarih=Eylül 1999|dil=İngilizce|sayfa=300|özgünyıl=1997|ad=Richard|soyadı=Fortey|isbn=978-0-375-70261-7}}</ref> ve 2 ila 3 milyon yıl kadar önce, {{Dil|la|''Homo''|dil_adı=hayır}} cinsi, ''[[Australopithecus]]''{{'}}tan evrildi. {{Dil|la|''Homo''|dil_adı=hayır}}'nun kaydedilmiş en eski örneği, Etiyopya'da bulunmuş 2.8 milyon yaşındaki [[LD 350-1]]'dir, ve adı konulmuş en eski türleri 2.3 milyon yıl önce evrilmiş olan ''[[Homo habilis]]'' ile ''[[Homo rudolfensis]]''{{'}}dir. Cinsin ortaya çıkışı, [[Taş alet|taş aletlerin]] ilk kez imal edilip kullanılmaya başlandığı [[Eski Taş Çağı|Paleolitik Çağ]] dönemine denk gelir.<ref>{{Dergi kaynağı|url=https://science.sciencemag.org/content/347/6228/1352|başlık=Early ''Homo'' at 2.8 Ma from Ledi-Geraru, Afar, Ethiopia|tarih=2015|yazarları-göster=4|sayı=6228|dil=İngilizce|sayfalar=1352-1355|çalışma=[[Science]]|cilt=347|ad=Brian|soyadı=Villmoare|ad6=John|soyadı6=Row|ad3=Chalachew|soyadı3=Seyoum|ad4=Christopher J.|soyadı4=Campisano|ad5=Erin N.|soyadı5=DiMaggio|pmid=25739410|ad8=J Ramón|bibcode=2015Sci...347.1352V|soyadı2=Kimbel|ad7=David R.|ad2=William H.|soyadı8=Arrowsmith|ad9=Kaye E.|soyadı9=Reed|doi=10.1126/science.aaa1343|soyadı7=Braun}}</ref><ref>{{Kitap kaynağı|url=https://books.google.com.tr/books?id=Pb4nnQEACAAJ|başlık=Big History: Between Nothing and Everything|tarih=2014|dil=İngilizce|sayfa=93|yer=New York|yayıncı=McGraw Hill Education|ad=Craig|soyadı=Benjamin|ad2=Cynthia|ad3=Brown|soyadı2=David|soyadı3=Christian}}</ref> Bu dönemde avcı-toplayıcılık yaparak geçinen popülasyonlar, çoğunlukla seyrek ağaçlara sahip alanlarda yaşıyor ve yoğun orman örtülerinden kaçınarak [[birincil üretim]] alanlarına dağılıyordu.<ref>{{Dergi kaynağı|url=|başlık=Biomes and human distribution during the last ice age|tarih=28 Ocak 2016|sayı=5|dil=İngilizce|sayfalar=563-574|çalışma=Global Ecology and Biogeography|cilt=25|ad=Alexander|soyadı=Gavashelishvili|ad2=David|soyadı2=Tarkhnishvili|doi=10.1111/geb.12437}}</ref> [[Evrim]] bütün yaşam formlarında eşzamanlı olarak devam ettiği için, aynı dönemde diğer alt oymakta da önemli değişiklikler gerçekleşti: Alt oymak, [[Şempanze|bayağı şempanzelerin]] ataları ile [[Bonobo|bonoboların]] atalarını oluşturacak iki farklı infra oymağa ayrıldı.<ref name=":4" /> ''[[Homo erectus|H. erectus]]'' (Afrika varyantı ''[[Homo ergaster|H. ergaster]]'' olarak adlandırılır) 2 milyon yıl önce evrildi ve Afrika'dan ayrılıp [[Avrasya]] boyunca yayılan ilk [[arkaik sapiens]] türü oldu.<ref>{{Dergi kaynağı|url=https://www.nature.com/articles/s41586-018-0299-4|başlık=Hominin occupation of the Chinese Loess Plateau since about 2.1 million years ago|tarih=11 Temmuz 2018|yazarları-göster=3|sayı=7715|dil=İngilizce|çalışma=[[Nature (dergi)|Nature]]|cilt=559|ad=Zhaoyu|soyadı=Zhu|soyadı5=Qiu|s2cid=49670311|ad3=Weiwen|ad2=Robin|ad4=Yi|soyadı6=Yang|ad7=Zhiguo|ad8=Yamei|soyadı10=Han|soyadı9=Xie|soyadı3=Huang|soyadı2=Dennell|soyadı8=Hou|soyadı4=Wu|ad6=Shixia|soyadı7=Rao|ad11=Tingping|doi=10.1038/s41586-018-0299-4|ad10=Jiangwei|pmid=29995848|soyadı11=Ouyang|ad5=Shifan|bibcode=2018Natur.559..608Z|ad9=Jiubing}}</ref> {{Dil|la|''H. erectus''|dil_adı=hayır}} ayrıca tipik bir insan [[vücut planı]] geliştiren ilk türdü. [[Ateş|Ateşi]] kontrol etmeye ve kullanmaya büyük ihtimalle ilk kez {{Dil|la|''H. erectus''|dil_adı=hayır}},<ref>{{Kitap kaynağı|başlık=History: The Definitive Visual Guide|tarih=2012|dil=İngilizce|sayfa=17|yer=New York|yayıncı=DK Publishing|editör-ad=Adam|editör-soyadı=Hart-Davis|isbn=978-0-7566-7609-4}}</ref> muhtemelen 790.000 yıl önce<ref>{{Dergi kaynağı|url=http://www.sciencemag.org/content/304/5671/725.abstract|başlık=Evidence of Hominin Control of Fire at Gesher Benot Ya'aqov, Israel|tarih=30 Nisan 2004|yazarları-göster=3|sayı=5671|dil=İngilizce|sayfalar=725-727|çalışma=[[Science]]|cilt=304|ad=Naama|soyadı=Goren-Inbar|soyadı7=Werker|bibcode=2004Sci...304..725G|ad6=Adi|doi=10.1126/science.1095443|soyadı5=Melamed|ad7=Ella|soyadı6=Ben-Nun|ad5=Yoel|pmid=15118160|soyadı4=Simchoni|ad4=Orit|soyadı3=Kislev|ad3=Mordechai E.|soyadı2=Alperson|ad2=Nira|s2cid=8444444}}</ref> ve belki de 1.5 milyon yıl önce kadar erken bir tarihte<ref name=":4" /> başladı. Bunun yanında, ateşin keşfi ve kontrolü {{Dil|la|''H. erectus''|dil_adı=hayır}}'tan önce bile gelmiş olabilir; bazı araştırmacılar, {{Dil|la|''H. habilis''|dil_adı=hayır}}'in veya ''[[Paranthropus]]'' gibi diğer güçlü [[Hominina|homininaların]] ateşi kullanmış olabileceğini belirtmiştir.<ref>{{Kitap kaynağı|url=https://books.google.com.tr/books?id=aJgp94zNwNQC|başlık=Science and Technology in World History: An Introduction|tarih=14 Nisan 2006|dil=İngilizce|sayfa=7|yer=Baltimore|yayıncı=JHU Press|ad=James E.|soyadı=McClellan|isbn=978-0-8018-8360-6|ad2=Harold|soyadı2=Dorn}}</ref> |
||
[[Dosya:Human_evolution_chart-en.svg|sol|küçükresim|Fosil verileri ile hazırlanmış, insanlık tarihinin bir grafiği<ref>{{Dergi kaynağı|url=|başlık=Genetic Analysis of Lice Supports Direct Contact between Modern and Archaic Humans|tarih=2004|yazarları-göster=3|sayı=11|sayfalar=e340|çalışma=PLOS Biology|cilt=2|ad=David L.|soyadı=Reed|soyadı5=Clayton|doi=10.1371/journal.pbio.0020340|soyadı4=Rogers|ad5=Dale H.|ad3=Shaless L.|ad4=Alan R.|pmid=15502871|soyadı3=Hammond|ad2=Vincent S.|soyadı2=Smith|pmc=521174}}</ref>]] |
[[Dosya:Human_evolution_chart-en.svg|sol|küçükresim|Fosil verileri ile hazırlanmış, insanlık tarihinin bir grafiği<ref>{{Dergi kaynağı|url=|başlık=Genetic Analysis of Lice Supports Direct Contact between Modern and Archaic Humans|tarih=2004|yazarları-göster=3|sayı=11|sayfalar=e340|çalışma=PLOS Biology|cilt=2|ad=David L.|soyadı=Reed|soyadı5=Clayton|doi=10.1371/journal.pbio.0020340|soyadı4=Rogers|ad5=Dale H.|ad3=Shaless L.|ad4=Alan R.|pmid=15502871|soyadı3=Hammond|ad2=Vincent S.|soyadı2=Smith|pmc=521174}}</ref>]] |
||
| 115. satır: | 115. satır: | ||
[[Dilin kökeni|Dilin kökenini]] ve ne zaman ortaya çıktığını belirlemek daha da zordur; ilk olarak {{Dil|la|''H. erectus''|dil_adı=hayır}}'un mu konuşma yetisine sahip olduğu veya [[Dil|dilin]] {{Dil|la|''H. sapiens''|dil_adı=hayır}}'e kadar mı doğmadığı belirsizdir.<ref name=":4" /> Beynin boyutu büyüdükçe, başları [[Pelvis|pelvisten]] geçemeyecek hâle gelmeden doğumun gerçekleştirilmesi için bebekler daha erken doğmaya başladı. Sonuç olarak insanlar daha üstün bir [[Nöroplastisite|nöral plastisite]] sergileyip daha yüksek bir [[öğrenme]] kapasitesine sahip oldu, aynı zamanda da daha erken gerçekleşen doğumlar, çocukların doğumdan sonra aciz oldukları dönemin uzamasına neden oldu. Tüm bunlar sosyal becerilerin ve dilin daha karmaşık, aletlerin ise daha ayrıntılı ve kullanışlı hâle gelmesini sağladı. Böylece zihinsel gelişim ve bireyler arasındaki işbirliği önemli derecede ilerledi.<ref>{{Kitap kaynağı|başlık=A World History|tarih=1999|dil=İngilizce|sayfa=|sayfalar=7-8|yer=New York|yayıncı=Oxford University Press|seri=4|özgünyıl=1967|ad=William Hardy|soyadı=McNeill|isbn=978-0-19-511615-1|author-link=William Hardy McNeill}}</ref> |
[[Dilin kökeni|Dilin kökenini]] ve ne zaman ortaya çıktığını belirlemek daha da zordur; ilk olarak {{Dil|la|''H. erectus''|dil_adı=hayır}}'un mu konuşma yetisine sahip olduğu veya [[Dil|dilin]] {{Dil|la|''H. sapiens''|dil_adı=hayır}}'e kadar mı doğmadığı belirsizdir.<ref name=":4" /> Beynin boyutu büyüdükçe, başları [[Pelvis|pelvisten]] geçemeyecek hâle gelmeden doğumun gerçekleştirilmesi için bebekler daha erken doğmaya başladı. Sonuç olarak insanlar daha üstün bir [[Nöroplastisite|nöral plastisite]] sergileyip daha yüksek bir [[öğrenme]] kapasitesine sahip oldu, aynı zamanda da daha erken gerçekleşen doğumlar, çocukların doğumdan sonra aciz oldukları dönemin uzamasına neden oldu. Tüm bunlar sosyal becerilerin ve dilin daha karmaşık, aletlerin ise daha ayrıntılı ve kullanışlı hâle gelmesini sağladı. Böylece zihinsel gelişim ve bireyler arasındaki işbirliği önemli derecede ilerledi.<ref>{{Kitap kaynağı|başlık=A World History|tarih=1999|dil=İngilizce|sayfa=|sayfalar=7-8|yer=New York|yayıncı=Oxford University Press|seri=4|özgünyıl=1967|ad=William Hardy|soyadı=McNeill|isbn=978-0-19-511615-1|author-link=William Hardy McNeill}}</ref> |
||
Modern insanlar, yani {{Dil|la|''Homo sapiens''|dil_adı=hayır}}, Afrika'da kalan {{Dil|la|''H. erectus''|dil_adı=hayır}}'ların torunları olan ''[[Homo heidelbergensis|H. heidelbergensis]]'' veya ''[[Homo rhodesiensis|H. rhodesiensis]]''{{'}}ten yaklaşık 300.000 yıl önce evrildi |
Modern insanlar, yani {{Dil|la|''Homo sapiens''|dil_adı=hayır}}, Afrika'da kalan {{Dil|la|''H. erectus''|dil_adı=hayır}}'ların torunları olan ''[[Homo heidelbergensis|H. heidelbergensis]]'' veya ''[[Homo rhodesiensis|H. rhodesiensis]]''{{'}}ten, yaklaşık 300.000 yıl önce evrildi,<ref>{{Dergi kaynağı|url=|başlık=Southern African ancient genomes estimate modern human divergence to 350,000 to 260,000 years ago|tarih=2017|yazarları-göster=3|sayı=6363|dil=İngilizce|sayfalar=652-655|çalışma=[[Science]]|cilt=358|ad=Carina M.|soyadı=Schlebusch|ad12=Mattias|ad5=Alexandra|ad8=Mário|ad11=Marlize|soyadı11=Lombard|pmid=28971970|doi=10.1126/science.aao6266|soyadı8=Vicente|soyadı9=Steyn|ad3=Torsten|soyadı3=Günther|ad9=Maryna|soyadı6=Edlund|bibcode=2017Sci...358..652S|soyadı7=Munters|ad10=Himla|soyadı12=Jakobsson|ad6=Hanna|soyadı4=Sjödin|ad4=Per|ad2=Helena|soyadı2=Malmström|ad7=Arielle R.|soyadı10=Soodyall|soyadı5=Coutinho|s2cid=206663925}}</ref><ref>{{Haber kaynağı|url=https://www.theguardian.com/science/2017/jun/07/oldest-homo-sapiens-bones-ever-found-shake-foundations-of-the-human-story|başlık=Oldest ''Homo sapiens'' bones ever found shake foundations of the human story|arşivtarihi=20 Şubat 2021|arşivurl=https://web.archive.org/web/20210220041853/https://www.theguardian.com/science/2017/jun/07/oldest-homo-sapiens-bones-ever-found-shake-foundations-of-the-human-story|tarih=7 Haziran 2017|dil=İngilizce|çalışma=[[The Guardian]]|ad=Ian|soyadı=Sample}}</ref><ref>{{Web kaynağı|url=http://humanorigins.si.edu/evidence/human-fossils/species/homo-sapiens|başlık=''Homo sapiens''|arşivtarihi=26 Ocak 2018|arşivurl=https://web.archive.org/web/20180126182839/http://humanorigins.si.edu/evidence/human-fossils/species/homo-sapiens|tarih=8 Şubat 2016|dil=İngilizce|çalışma=The Smithsonian Institutions's Human Origins Program|yayıncı=[[Smithsonian Enstitüsü]]}}</ref> davranışsal moderniteye ise 50.000 yıl kadar önce ulaştı.<ref>{{Dergi kaynağı|url=https://www.nature.com/scitable/knowledge/library/the-transition-to-modern-behavior-86614339/|başlık=The Transition to Modern Behavior|tarih=2012|sayı=10|dil=İngilizce|sayfa=15|çalışma=Nature Education Knowledge|cilt=3|ad=Sarah|soyadı=Wurz|editör-ad=Jessica|editör-soyadı=Rothman}}</ref><ref>{{Dergi kaynağı|url=|başlık=Anatomy, Behavior, and Modern Human Origins|tarih=Haziran 1995|sayı=2|dil=İngilizce|sayfalar=167-198|çalışma=Journal of World Prehistory|cilt=9|ad=Richard G.|soyadı=Klein|doi=10.1007/BF02221838|s2cid=10402296|issn=0892-7537}}</ref> {{Dil|la|''H. sapiens''|dil_adı=hayır}} zamanla kıtanın dışına göç etti ve yerleştiği yerlerdeki arkaik sapiens popülasyonlarının yerini aldı.<ref>{{Dergi kaynağı|url=|başlık=Out of Africa Revisited|tarih=13 Mayıs 2005|sayı=5724|dil=İngilizce|sayfa=921|çalışma=[[Science]]|başlıktürü=This Week in ''Science''|cilt=308|doi=10.1126/science.308.5724.921g|issn=0036-8075|s2cid=220100436}}</ref><ref>{{Dergi kaynağı|url=|başlık=Human evolution: Out of Ethiopia|tarih=Haziran 2003|sayı=6941|dil=İngilizce|sayfalar=692-3, 695|çalışma=[[Nature (dergi)|Nature]]|cilt=423|ad=Chris|soyadı=Stringer|bibcode=2003Natur.423..692S|doi=10.1038/423692a|pmid=12802315|s2cid=26693109}}</ref><ref>{{Web kaynağı|url=http://www.actionbioscience.org/evolution/johanson.html|başlık=Origins of Modern Humans: Multiregional or Out of Africa?|arşivtarihi=31 Aralık 2005|arşivurl=https://web.archive.org/web/20051231234519/http://www.actionbioscience.org/evolution/johanson.html|tarih=Mayıs 2001|dil=İngilizce|çalışma=American Institute of Biological Sciences|yer=Washington DC|yayıncı=actionbioscience|ad=Donald|soyadı=Johanson}}</ref><ref>{{Dergi kaynağı|url=http://www.sciencemag.org/content/300/5626/1641.summary|başlık=Oldest Members of ''Homo sapiens'' Discovered in Africa|tarih=2003|sayı=5626|dil=İngilizce|sayfa=1641|çalışma=[[Science]]|cilt=300|ad=Ann|soyadı=Gibbons|doi=10.1126/science.300.5626.1641|pmid=12805512|s2cid=26472642}}</ref> Afrika'nın dışına göç, ilki 130.000 ila 100.000, ikincisi ise 70.000 ila 50.000 yıl önce olmak üzere iki farklı dalga hâlinde gerçekleşti.<ref>{{Dergi kaynağı|url=|başlık=Pleistocene Mitochondrial Genomes Suggest a Single Major Dispersal of Non-Africans and a Late Glacial Population Turnover in Europe|tarih=21 Mart 2016|yazarları-göster=4|sayı=6|dil=İngilizce|sayfalar=827-33|çalışma=[[Current Biology]]|cilt=26|ad=Cosimo|soyadı=Posth|soyadı25=Kurt Wehrberger|ad28=Patrick|soyadı27=Svoboda|soyadı5=Rougier|ad4=Dorothée G.|soyadı20=Germonpré|ad14=Martina|ad17=Isabelle|soyadı18=Beauval|ad15=Elena|ad16=Giulia|soyadı16=Capecchi|ad10=Christoph|soyadı4=Drucker|ad5=Hélène|soyadı15=Gigli|ad3=Alissa|soyadı30=Bocherens|soyadı33=Haak|ad30=Hervé|pmid=26853362|doi=10.1016/j.cub.2016.01.037|soyadı35=Krause|ad35=Johannes|ad34=Adam|soyadı34=Powell|soyadı32=Conard|soyadı22=Cottiaux|ad22=Richard|ad31=Katerina|ad23=Bernard|soyadı2=Renaud|ad19=Damien|ad6=Christophe|soyadı24=Ronchitelli|ad2=Gabriel|ad27=Jiří|soyadı8=Thevenet|ad25=Kurt|soyadı29=Caramelli|ad21=Johannes van der|soyadı31=Harvati|ad32=Nicholas J.|ad33=Wolfgang|hdl=2440/114930|soyadı23=Gély|soyadı9=Furtwängler|soyadı28=Semal|ad29=David|ad9=Anja|soyadı10=Wißing|soyadı3=Mittnik|ad24=Annamaria|soyadı26=Grigorescu|soyadı17=Crevecoeur|ad11=Michael|soyadı7=Valentin|ad8=Corinne|ad26=Dan|ad18=Cédric|ad20=Mietje|ad7=Frédérique|soyadı6=Cupillard|soyadı19=Flas|soyadı13=Bolus|ad13=Michael|soyadı12=Malina|ad12=Maria|soyadı11=Francken|s2cid=140098861|soyadı14=Lari|soyadı21=Plicht}}</ref><ref>{{Dergi kaynağı|url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4381518/|başlık=A recent bottleneck of Y chromosome diversity coincides with a global change in culture|tarih=Nisan 2015|sayı=4|dil=İngilizce|sayfalar=459-66|çalışma=Genome Research|cilt=25|doi=10.1101/gr.186684.114|pmc=4381518|pmid=25770088}}</ref> {{Dil|la|''H. sapiens''|dil_adı=hayır}} diğer kıtalara ve daha büyük adalara yerleşmeye başladı: Avrasya'ya 60.000 yıl önce,<ref>{{Dergi kaynağı|url=|başlık=Evolution: What Makes a Modern Human|tarih=2012|sayı=7396|dil=İngilizce|sayfalar=33-35|çalışma=[[Nature (dergi)|Nature]]|cilt=485|ad=C.|soyadı=Stringer|doi=10.1038/485033a|pmid=22552077|bibcode=2012Natur.485...33S|s2cid=4420496}}</ref><ref>{{Dergi kaynağı|url=http://www.sciencenews.org/view/generic/id/69197/title/Hints_of_earlier_human_exit_from_Africa|başlık=The southern route "out of Africa": evidence for an early expansion of modern humans into Arabia|arşivtarihi=27 Nisan 2011|arşivurl=https://web.archive.org/web/20110427201317/http://www.sciencenews.org/view/generic/id/69197/title/Hints_of_earlier_human_exit_from_Africa|tarih=28 Ocak 2011|yazarları-göster=3|sayı=6016|dil=İngilizce|sayfalar=453-456|çalışma=[[Science]]|cilt=331|ad=Simon J.|soyadı=Armitage|soyadı2=Jasim|ad6=Hans-Peter|ad4=Adrian G.|soyadı4=Parker|ad5=Vitaly I.|soyadı5=Usik|ad3=Anthony E.|soyadı6=Uerpmann|soyadı3=Marks|ad2=Sabah A.|bibcode=2011Sci...331..453A|doi=10.1126/science.1199113|s2cid=20296624|pmid=21273486}}</ref><ref>{{Haber kaynağı|url=https://www.bbc.com/news/science-environment-12300228|başlık=Humans 'left Africa much earlier'|arşivtarihi=9 Ağustos 2012|arşivurl=https://web.archive.org/web/20120809051349/http://www.bbc.co.uk/news/science-environment-12300228|tarih=27 Ocak 2011|dil=İngilizce|çalışma=[[BBC]]|ad=Paul|soyadı=Rincon}}</ref> Avustralya'ya 65.000 yıl önce,<ref>{{Dergi kaynağı|url=|başlık=Human occupation of northern Australia by 65,000 years ago|tarih=Temmuz 2017|yazarları-göster=4|sayı=7663|dil=İngilizce|sayfalar=306-310|çalışma=[[Nature (dergi)|Nature]]|cilt=547|last16=Huntley|first23=Mara|last8=Hayes|first22=Makiah|first18=Tiina|last17=Brand|first21=Lindsey|first17=Helen E. A.|first20=James|last19=Fairbairn|last20=Shulmeister|last24=Connell|first26=Kasih|last27=Murphy|last22=Salinas|first25=Gayoung|last26=Norman|first24=Kate|first27=Tessa|last28=Pardoe|first28=Colin|bibcode=2017Natur.547..306C|doi=10.1038/nature22968|pmid=28726833|hdl=2440/107043|last18=Manne|first3=Ben|first7=Richard G.|last13=Cox|last21=Lyle|first1=Chris|first14=Lee J.|last25=Park|first8=Elspeth|first9=Kelsey|last7=Roberts|first6=Mike|last10=Carah|first5=Lynley|last1=Clarkson|first4=Richard|last4=Fullagar|first2=Zenobia|last3=Marwick|first16=Jillian|last6=Smith|last5=Wallis|first15=Quan|last15=Hua|last2=Jacobs|last14=Arnold|first13=Delyth|first12=Jessica|last9=Lowe|last12=McNeil|first11=S. Anna|last11=Florin|first10=Xavier|first19=Andrew|last23=Page|s2cid=205257212}}</ref> [[Amerika]]'ya 15.000 yıl önce, [[Hawaii]], [[Paskalya Adası]], [[Madagaskar]] ile [[Yeni Zelanda]] gibi daha izole adalara ise {{kısaltma|M.S|Milattan sonra}} 300 ila 1280 yılları arasında yerleşti.<ref>{{Web kaynağı|url=http://researchcommons.waikato.ac.nz/bitstream/10289/2690/1/Lowe%202008%20Polynesian%20settlement%20guidebook.pdf|başlık=Polynesian settlement of New Zealand and the impacts of volcanism on early Maori society: an update|arşivtarihi=22 Mayıs 2010|arşivurl=https://web.archive.org/web/20100522032853/http://researchcommons.waikato.ac.nz/bitstream/10289/2690/1/Lowe%202008%20Polynesian%20settlement%20guidebook.pdf|tarih=2008|dil=İngilizce|çalışma=Waikato Üniversitesi|ad=David J.|soyadı=Lowe}}</ref><ref>{{Dergi kaynağı|url=|başlık=Human migrations: Eastern odyssey|tarih=2 Mayıs 2012|sayı=7396|dil=İngilizce|sayfalar=24-26|çalışma=[[Nature (dergi)|Nature]]|cilt=485|ad=Tim|soyadı=Appenzeller|bibcode=2012Natur.485...24A|doi=10.1038/485024a|pmid=22552074}}</ref> 11.000 yıl önce [[Güney Amerika]]'nın güney uçlarına yerleşerek, 1820'ye kadar keşfedilmeyecek olan [[Antarktika]] dışındaki tüm kıtalara ulaştı.<ref>{{Kitap kaynağı|başlık=Atlas of World History|kısım=The Human Revolution|tarih=2003|dil=İngilizce|sayfa=16|yer=New York|yayıncı=Oxford University Press|seri=Concise|özgünyıl=2002|isbn=978-0-19-521921-0}}</ref> Bu dönemde insanlarda dini inançlar da ortaya çıkmaya başladı. Ruhaniliğin izlerine ilk olarak [[Neandertal|Neandertallerde]] rastlanmıştı: Genellikle yanında yiyecek veya alet olmadan, yani [[adak]] adamadan, ölülerini gömerlerdi.<ref name=":5" /> Ancak, muhtemelen büyüye yönelik inançlarla veya dinle alakalı olan [[Mağara ressamlığı|mağara resimleri]] gibi,<ref name=":5">{{Kitap kaynağı|başlık=Religions of the World|tarih=1987|dil=İngilizce|sayfalar=17-19|yer=New York|yayıncı=MacMillan Publishing Company|seri=4|özgünyıl=1976|ad=Lewis M.|soyadı=Hopfe|isbn=978-0-02-356930-2}}</ref> karmaşık, ayrıntılı ve [[Tanrı|tanrıyı]] içeren inançların kanıtları 32.000 yıl öncesine kadar ortaya çıkmadı.<ref>{{Web kaynağı|url=https://www.metmuseum.org/toah/hd/chav/hd_chav.htm|başlık=Chauvet Cave|arşivtarihi=4 Mart 2021|arşivurl=http://web.archive.org/web/20210304032321/http://www.metmuseum.org/TOAH/hd/chav/hd_chav.htm|dil=İngilizce|çalışma=[[Metropolitan Museum of Art]]}}</ref> Bu dönemde yaşayan insanlar ayrıca [[Willendorf Venüsü]] gibi, dini inançları simgeleyen taş figürinleri de geride bıraktı.<ref name=":5" /> |
||
İnsan evrimi, basit bir doğrusal veya bölümlere ayrılarak ilerleyen bir süreç değildi ve akraba türler arasındaki melezleşme ile birlikte ilerledi.<ref>{{Dergi kaynağı|url=|başlık=Genetic history of an archaic hominin group from Denisova Cave in Siberia|tarih=23 Aralık 2010|yazarları-göster=4|sayı=7327|dil=İngilizce|sayfalar=1053-1060|çalışma=[[Nature (dergi)|Nature]]|cilt=468|ad=David|soyadı=Reich|ad22=Sahra|ad20=Mark|ad23=Michael V.|soyadı22=Talamo|ad2=Richard E.|soyadı23=Shunkov|ad25=Jean-Jacques|soyadı21=Richards|ad21=Michael|soyadı20=Stoneking|soyadı25=Hublin|ad24=Anatoli P.|soyadı24=Derevianko|soyadı27=Slatkin|soyadı18=Meyer|ad26=Janet|ad19=Evan E.|ad27=Montgomery|soyadı28=Pääbo|bibcode=2010Natur.468.1053R|doi=10.1038/nature09710|pmc=4306417|pmid=21179161|hdl=10230/25596|ad3=Martin|author-link=David Reich|soyadı19=Eichler|ad18=Matthias|soyadı26=Kelso|ad28=Svante|ad13=Tomas|ad10=Philip L. F.|ad7=Bence|ad9=Udo|ad5=Nick|soyadı5=Patterson|ad6=Eric Y.|soyadı4=Krause|soyadı6=Durand|soyadı7=Viola|ad8=Adrian W.|soyadı8=Briggs|soyadı2=Green|ad4=Johannes|soyadı12=Good|soyadı3=Kircher|soyadı10=Johnson|ad11=Tomislav|soyadı11=Maricic|ad12=Jeffrey M.|soyadı13=Marques-Bonet|ad14=Can|soyadı14=Alkan|ad15=Qiaomei|soyadı15=Fu|soyadı9=Stenzel|ad16=Swapan|ad17=Heng|soyadı17=Li|soyadı16=Mallick}}</ref><ref>{{Dergi kaynağı|url=http://www.grochbiology.org/EarlyHominidInterbreeding.pdf|başlık=Human Hybrids|arşivtarihi=24 Ağustos 2018|arşivurl=https://web.archive.org/web/20180824034550/http://www.grochbiology.org/EarlyHominidInterbreeding.pdf|tarih=Mayıs 2013|sayı=5|dil=İngilizce|sayfalar=66-71|çalışma=Scientific American|cilt=308|ad=Michael F.|soyadı=Hammer|bibcode=2013SciAm.308e..66H|doi=10.1038/scientificamerican0513-66|pmid=23627222}}</ref><ref>{{Dergi kaynağı|url=|başlık=Mosaic humans, the hybrid species|tarih=30 Temmuz 2011|sayı=2823|dil=İngilizce|sayfalar=34-38|çalışma=New Scientist|cilt=211|ad=Ed|soyadı=Yong|bibcode=2011NewSc.211...34Y|doi=10.1016/S0262-4079(11)61839-3}}</ref> Genomik araştırmalar, önemli derecede farklı soyların arasında gerçekleşen melezleşmenin, insanın evrilme sürecinde oldukça yaygın olduğunu öne sürmüştür.<ref>{{Dergi kaynağı|url=|başlık=The Hybrid Origin of "Modern" Humans|tarih=3 Ekim 2015|sayı=1|dil=İngilizce|çalışma=Evolutionary Biology|cilt=43|ad=Rebecca Rogers|soyadı=Ackermann|ad2=Alex|soyadı2=Mackay|ad3=Michael L.|soyadı3=Arnold|doi=10.1007/s11692-015-9348-1|s2cid=14329491}}</ref> [[DNA]] kanıtları; Afrika dışındaki tüm popülasyonlarda Neandertal kökenli birkaç genin günümüzde hâlâ mevcut olduğunu, ve Neandertaller'in yanı sıra [[Denisova insanı|Denisovalar]] gibi diğer homininlerin [[Genom|genomlarının]] %6 kadarının günümüz insanlarına ulaşmış olabileceğini göstermiştir.<ref name=":0" /><ref>{{Dergi kaynağı|url=|başlık=Neanderthal genomics and the evolution of modern humans|tarih=Mayıs 2010|sayı=5|dil=İngilizce|sayfalar=547-553|çalışma=Genome Research|cilt=20|ad=James P.|soyadı=Noonan|doi=10.1101/gr.076000.108|pmc=2860157|pmid=20439435}}</ref><ref>{{Dergi kaynağı|url=|başlık=The shaping of modern human immune systems by multiregional admixture with archaic humans|tarih=7 Ekim 2011|sayı=6052|dil=İngilizce|sayfalar=89-94|çalışma=[[Science]]|cilt=334|bibcode=2011Sci...334...89A|doi=10.1126/science.1209202|pmc=3677943|pmid=21868630}}</ref> |
İnsan evrimi, basit bir doğrusal veya bölümlere ayrılarak ilerleyen bir süreç değildi ve akraba türler arasındaki melezleşme ile birlikte ilerledi.<ref>{{Dergi kaynağı|url=|başlık=Genetic history of an archaic hominin group from Denisova Cave in Siberia|tarih=23 Aralık 2010|yazarları-göster=4|sayı=7327|dil=İngilizce|sayfalar=1053-1060|çalışma=[[Nature (dergi)|Nature]]|cilt=468|ad=David|soyadı=Reich|ad22=Sahra|ad20=Mark|ad23=Michael V.|soyadı22=Talamo|ad2=Richard E.|soyadı23=Shunkov|ad25=Jean-Jacques|soyadı21=Richards|ad21=Michael|soyadı20=Stoneking|soyadı25=Hublin|ad24=Anatoli P.|soyadı24=Derevianko|soyadı27=Slatkin|soyadı18=Meyer|ad26=Janet|ad19=Evan E.|ad27=Montgomery|soyadı28=Pääbo|bibcode=2010Natur.468.1053R|doi=10.1038/nature09710|pmc=4306417|pmid=21179161|hdl=10230/25596|ad3=Martin|author-link=David Reich|soyadı19=Eichler|ad18=Matthias|soyadı26=Kelso|ad28=Svante|ad13=Tomas|ad10=Philip L. F.|ad7=Bence|ad9=Udo|ad5=Nick|soyadı5=Patterson|ad6=Eric Y.|soyadı4=Krause|soyadı6=Durand|soyadı7=Viola|ad8=Adrian W.|soyadı8=Briggs|soyadı2=Green|ad4=Johannes|soyadı12=Good|soyadı3=Kircher|soyadı10=Johnson|ad11=Tomislav|soyadı11=Maricic|ad12=Jeffrey M.|soyadı13=Marques-Bonet|ad14=Can|soyadı14=Alkan|ad15=Qiaomei|soyadı15=Fu|soyadı9=Stenzel|ad16=Swapan|ad17=Heng|soyadı17=Li|soyadı16=Mallick}}</ref><ref>{{Dergi kaynağı|url=http://www.grochbiology.org/EarlyHominidInterbreeding.pdf|başlık=Human Hybrids|arşivtarihi=24 Ağustos 2018|arşivurl=https://web.archive.org/web/20180824034550/http://www.grochbiology.org/EarlyHominidInterbreeding.pdf|tarih=Mayıs 2013|sayı=5|dil=İngilizce|sayfalar=66-71|çalışma=Scientific American|cilt=308|ad=Michael F.|soyadı=Hammer|bibcode=2013SciAm.308e..66H|doi=10.1038/scientificamerican0513-66|pmid=23627222}}</ref><ref>{{Dergi kaynağı|url=|başlık=Mosaic humans, the hybrid species|tarih=30 Temmuz 2011|sayı=2823|dil=İngilizce|sayfalar=34-38|çalışma=New Scientist|cilt=211|ad=Ed|soyadı=Yong|bibcode=2011NewSc.211...34Y|doi=10.1016/S0262-4079(11)61839-3}}</ref> Genomik araştırmalar, önemli derecede farklı soyların arasında gerçekleşen melezleşmenin, insanın evrilme sürecinde oldukça yaygın olduğunu öne sürmüştür.<ref>{{Dergi kaynağı|url=|başlık=The Hybrid Origin of "Modern" Humans|tarih=3 Ekim 2015|sayı=1|dil=İngilizce|çalışma=Evolutionary Biology|cilt=43|ad=Rebecca Rogers|soyadı=Ackermann|ad2=Alex|soyadı2=Mackay|ad3=Michael L.|soyadı3=Arnold|doi=10.1007/s11692-015-9348-1|s2cid=14329491}}</ref> [[DNA]] kanıtları; Afrika dışındaki tüm popülasyonlarda Neandertal kökenli birkaç genin günümüzde hâlâ mevcut olduğunu, ve Neandertaller'in yanı sıra [[Denisova insanı|Denisovalar]] gibi diğer homininlerin [[Genom|genomlarının]] %6 kadarının günümüz insanlarına ulaşmış olabileceğini göstermiştir.<ref name=":0" /><ref>{{Dergi kaynağı|url=|başlık=Neanderthal genomics and the evolution of modern humans|tarih=Mayıs 2010|sayı=5|dil=İngilizce|sayfalar=547-553|çalışma=Genome Research|cilt=20|ad=James P.|soyadı=Noonan|doi=10.1101/gr.076000.108|pmc=2860157|pmid=20439435}}</ref><ref>{{Dergi kaynağı|url=|başlık=The shaping of modern human immune systems by multiregional admixture with archaic humans|tarih=7 Ekim 2011|sayı=6052|dil=İngilizce|sayfalar=89-94|çalışma=[[Science]]|cilt=334|bibcode=2011Sci...334...89A|doi=10.1126/science.1209202|pmc=3677943|pmid=21868630}}</ref> |
||
| 148. satır: | 148. satır: | ||
[[Dosya:Population curve.svg|sol|küçükresim|265x265pik|[[Aşırı insan nüfusu artışı|Son yüzyıllarda, insan nüfusunda daha önce görülmemiş bir artış görüldü.]]]] |
[[Dosya:Population curve.svg|sol|küçükresim|265x265pik|[[Aşırı insan nüfusu artışı|Son yüzyıllarda, insan nüfusunda daha önce görülmemiş bir artış görüldü.]]]] |
||
Tarımın ortaya çıktığı {{kısaltma|M.Ö|Milattan önce}} 10.000 civarlarındaki insan nüfusuna yönelik tahminler, 1 milyon ile 15 milyon arasında değişmektedir.<ref>{{Kitap kaynağı|url=https://books.google.com.tr/books?id=cXuCjDbxC1YC|başlık=Urban world history: an economic and geographical perspective|tarih=2009|dil=İngilizce|sayfa=26|ad=Luc-Normand|soyadı=Tellier|isbn=978-2-7605-1588-8}}</ref><ref>{{Kitap kaynağı|başlık=Demographic Problems: Controversy Over Population Control|tarih=1975|dil=İngilizce|yer=Ecino, Kaliforniya|yayıncı=Dikenson Publishing Company|seri=2|ad=Ralph|soyadı=Thomlinson|isbn=978-0-8221-0166-6}}</ref> {{kısaltma|M.S|Milattan sonra}} 4. yüzyılda, doğu ve batı [[Roma İmparatorluğu]]'nda toplam 50 ila 60 milyon insan yaşıyordu.<ref>{{Web kaynağı|url=http://www.tulane.edu/~august/H303/handouts/Population.htm|başlık=Population estimates of the Roman Empire|arşivtarihi=7 Mayıs 2016|arşivurl=https://web.archive.org/web/20160507061006/http://www.tulane.edu/~august/H303/handouts/Population.htm|tarih=1998|dil=İngilizce|yayıncı=Tulane.edu|ad=Kenneth W.|soyadı=Harl}}</ref> İlk olarak {{kısaltma|M.S|Milattan sonra}} 6. yüzyılda kaydedilen [[Hıyarcıklı veba|hıyarcıklı vebalar]], sadece Avrasya ve Kuzey Afrika'da 75 ila 200 milyon insanı öldüren [[Kara Ölüm]] ile birlikte, nüfusu yarı yarıya düşürdü.<ref>{{Dergi kaynağı|url=|başlık=The history of the plague and the research on the causative agent Yersinia pestis|tarih=14 Kasım 2004|sayı=2|dil=İngilizce|sayfalar=165-178|çalışma=International Journal of Hygiene and Environmental Health|cilt=207|ad=Björn P.|soyadı=Zietz|ad2=Hartmut|soyadı2=Dunkelberg|doi=10.1078/1438-4639-00259|pmc=7128933|pmid=15031959}}</ref> 1800 civarlarında insan nüfusu bir milyara ulaştı. Bundan sonra katlanarak artmaya devam etti; 1930'da iki, 1960'da üç, 1975'te dört, 1987'de beş ve 1999'da altı milyarı gördü.<ref>{{Haber kaynağı|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/science/nature/411162.stm|başlık=World's population reaches six billion|arşivtarihi=15 Nisan 2008|arşivurl=https://web.archive.org/web/20080415053354/http://news.bbc.co.uk/1/hi/sci/tech/411162.stm|tarih=5 Ağustos 1999|dil=İngilizce|çalışma=[[BBC]]}}</ref> 2011'de yedi milyarı aştı ve Ağustos 2021 itibariyle dünyada 7.8 milyar insan vardı.<ref>{{Web kaynağı|url=https://yaleglobal.yale.edu/content/world-population-2020-overview|başlık=World Population: 2020 Overview|arşivtarihi=9 Mart 2021|arşivurl=https://web.archive.org/web/20210309052034/https://yaleglobal.yale.edu/content/world-population-2020-overview|tarih=11 Şubat 2020|dil=İngilizce|çalışma=[[Yale Üniversitesi]]|ad=Joseph|soyadı=Chamie}}</ref> 2018'de, dünyadaki tüm insanların toplam [[Biyokütle (biyoloji)|biyokütlesi]] 60 milyon ton, yani evcilleştirilmemiş diğer tüm memelilerin toplamınkinden yaklaşık on kat daha büyüktü.<ref>{{Dergi kaynağı|url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC6016768/|başlık=The biomass distribution on Earth|tarih=19 Haziran 2018|sayı=25|dil=İngilizce|sayfalar=6506-6511|çalışma=Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America|cilt=115|ad=Yinon M.|soyadı=Bar-On|pmc=6016768|doi=10.1073/pnas.1711842115|ad3=Ron|soyadı3=Milo|soyadı2=Phillips|ad2=Rob|pmid=29784790}}</ref> |
Tarımın ortaya çıktığı {{kısaltma|M.Ö|Milattan önce}} 10.000 civarlarındaki insan nüfusuna yönelik tahminler, 1 milyon ile 15 milyon arasında değişmektedir.<ref>{{Kitap kaynağı|url=https://books.google.com.tr/books?id=cXuCjDbxC1YC|başlık=Urban world history: an economic and geographical perspective|tarih=2009|dil=İngilizce|sayfa=26|ad=Luc-Normand|soyadı=Tellier|isbn=978-2-7605-1588-8}}</ref><ref>{{Kitap kaynağı|başlık=Demographic Problems: Controversy Over Population Control|tarih=1975|dil=İngilizce|yer=Ecino, Kaliforniya|yayıncı=Dikenson Publishing Company|seri=2|ad=Ralph|soyadı=Thomlinson|isbn=978-0-8221-0166-6}}</ref> {{kısaltma|M.S|Milattan sonra}} 4. yüzyılda, doğu ve batı [[Roma İmparatorluğu]]'nda toplam 50 ila 60 milyon insan yaşıyordu.<ref>{{Web kaynağı|url=http://www.tulane.edu/~august/H303/handouts/Population.htm|başlık=Population estimates of the Roman Empire|arşivtarihi=7 Mayıs 2016|arşivurl=https://web.archive.org/web/20160507061006/http://www.tulane.edu/~august/H303/handouts/Population.htm|tarih=1998|dil=İngilizce|yayıncı=Tulane.edu|ad=Kenneth W.|soyadı=Harl}}</ref> İlk olarak {{kısaltma|M.S|Milattan sonra}} 6. yüzyılda kaydedilen [[Hıyarcıklı veba|hıyarcıklı vebalar]], sadece Avrasya ve Kuzey Afrika'da 75 ila 200 milyon insanı öldüren [[Kara Ölüm]] ile birlikte, nüfusu yarı yarıya düşürdü.<ref>{{Dergi kaynağı|url=|başlık=The history of the plague and the research on the causative agent Yersinia pestis|tarih=14 Kasım 2004|sayı=2|dil=İngilizce|sayfalar=165-178|çalışma=International Journal of Hygiene and Environmental Health|cilt=207|ad=Björn P.|soyadı=Zietz|ad2=Hartmut|soyadı2=Dunkelberg|doi=10.1078/1438-4639-00259|pmc=7128933|pmid=15031959}}</ref> 13. yüzyılda [[Anadolu|Küçük Asya]]'nın nüfusu 6 milyon civarındaydı.<ref>{{Dergi kaynağı|url=|başlık=Late Ancient and Medieval Population|tarih=1958|sayı=3|dil=İngilizce|sayfalar=93-99|çalışma=Transactions of the American Philosophical Society|cilt=48|ad=J. C.|soyadı=Russell|doi=10.2307/1005708|jstor=1005708}}</ref> 1800 civarlarında insan nüfusu bir milyara ulaştı. Bundan sonra katlanarak artmaya devam etti; 1930'da iki, 1960'da üç, 1975'te dört, 1987'de beş ve 1999'da altı milyarı gördü.<ref>{{Haber kaynağı|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/science/nature/411162.stm|başlık=World's population reaches six billion|arşivtarihi=15 Nisan 2008|arşivurl=https://web.archive.org/web/20080415053354/http://news.bbc.co.uk/1/hi/sci/tech/411162.stm|tarih=5 Ağustos 1999|dil=İngilizce|çalışma=[[BBC]]}}</ref> 2011'de yedi milyarı aştı ve Ağustos 2021 itibariyle dünyada 7.8 milyar insan vardı.<ref>{{Web kaynağı|url=https://yaleglobal.yale.edu/content/world-population-2020-overview|başlık=World Population: 2020 Overview|arşivtarihi=9 Mart 2021|arşivurl=https://web.archive.org/web/20210309052034/https://yaleglobal.yale.edu/content/world-population-2020-overview|tarih=11 Şubat 2020|dil=İngilizce|çalışma=[[Yale Üniversitesi]]|ad=Joseph|soyadı=Chamie}}</ref> 2018'de, dünyadaki tüm insanların toplam [[Biyokütle (biyoloji)|biyokütlesi]] 60 milyon ton, yani evcilleştirilmemiş diğer tüm memelilerin toplamınkinden yaklaşık on kat daha büyüktü.<ref>{{Dergi kaynağı|url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC6016768/|başlık=The biomass distribution on Earth|tarih=19 Haziran 2018|sayı=25|dil=İngilizce|sayfalar=6506-6511|çalışma=Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America|cilt=115|ad=Yinon M.|soyadı=Bar-On|pmc=6016768|doi=10.1073/pnas.1711842115|ad3=Ron|soyadı3=Milo|soyadı2=Phillips|ad2=Rob|pmid=29784790}}</ref> |
||
1950'de 751 milyon olan kentsel alanlarda yaşayan insan sayısı, 2018'de 4.2 milyara (%55) yükseldi. Günümüzde en çok kentleşmiş bölgeler, Kuzey Amerika (%82), Latin Amerika (%81), Avrupa (%74) ve Okyanusya'dır (%68); Afrika ve Asya ise dünyanın 3.4 milyar kişilik kırsal nüfusunun %90'ına sahiptir.<ref>{{Web kaynağı|url=https://www.un.org/development/desa/en/news/population/2018-revision-of-world-urbanization-prospects.html|başlık=68% of the world population projected to live in urban areas by 2050, says UN|arşivtarihi=10 Mart 2021|arşivurl=https://web.archive.org/web/20210310163911/https://www.un.org/development/desa/en/news/population/2018-revision-of-world-urbanization-prospects.html|tarih=16 Mayıs 2018|dil=İngilizce|çalışma=United Nations Department of Economic and Social Affairs (DESA)}}</ref> Şehirlerde yaşamak, özellikle şehir merkezlerinde ve gecekondu mahallelerinde, suç ve çeşitli biçimlerde kirlilik gibi problemleri de beraberinde getirir. Hem genel nüfusun hem de kentsel nüfusun oranının gelecek on yıllarda önemli ölçüde artması beklenmektedir.<ref>{{Web kaynağı|url=https://esa.un.org/unup/CD-ROM/Urban-Rural-Population.htm|başlık=World Urbanization Prospects, the 2011 Revision|arşivtarihi=9 Temmuz 2013|arşivurl=https://web.archive.org/web/20130709002731/http://esa.un.org/unup/CD-ROM/Urban-Rural-Population.htm|dil=İngilizce|çalışma=United Nations Department of Economic and Social Affairs (DESA)}}</ref> Tarih boyunca, insanların çevre üzerinde [[İnsanın çevre üzerindeki etkisi|büyük bir etkisi oldu]]. İnsanlar [[Süper avcı|süper avcılardır]], ve diğer türler tarafından nadiren avlanırlar.<ref>{{Dergi kaynağı|url=|başlık=Humans are apex predators|tarih=4 Mart 2014|sayı=9|dil=İngilizce|sayfalar=E796|çalışma=Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America|cilt=111|ad=Peter D.|soyadı=Roopnarine|bibcode=2014PNAS..111E.796R|doi=10.1073/pnas.1323645111|pmc=3948303|pmid=24497513}}</ref> Nüfus artışı, sanayileşme, arsa üretimi, aşırı tüketim ve [[Fosil yakıt|fosil yakıtların]] yakılması, diğer canlıların devam eden [[Yok olma olayı|kitlesel yok oluşunu]] önemli derecede hızlandıran çevresel bozulmaya ve [[Çevre kirliliği|çevre kirliliğine]] yol açmıştır.<ref name=":2">{{Web kaynağı|url=https://www.sciencemag.org/news/2019/05/landmark-analysis-documents-alarming-global-decline-nature|başlık=Landmark analysis documents the alarming global decline of nature|arşivtarihi=4 Mart 2021|arşivurl=https://web.archive.org/web/20210304180828/https://www.sciencemag.org/news/2019/05/landmark-analysis-documents-alarming-global-decline-nature|tarih=6 Mayıs 2019|dil=İngilizce|çalışma=[[Science]]|yayıncı=American Association for the Advancement of Science|ad=Erik|soyadı=Stokstad}}</ref><ref>{{Dergi kaynağı|url=|başlık=Human impacts on the rates of recent, present, and future bird extinctions|tarih=18 Temmuz 2006|yazarları-göster=3|sayı=29|dil=İngilizce|sayfalar=10941-10946|çalışma=Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America|cilt=103|ad=Stuart|soyadı=Pimm|pmid=16829570|pmc=1544153|doi=10.1073/pnas.0604181103|bibcode=2006PNAS..10310941P|ad2=Peter|soyadı2=Raven|soyadı5=Ehrlich|ad5=Paul R.|ad4=Çağan H.|soyadı3=Peterson|ad3=Alan|soyadı4=Şekercioğlu}}</ref><ref>{{Dergi kaynağı|url=|başlık=Assessing the causes of late Pleistocene extinctions on the continents|tarih=1 Ekim 2004|sayı=5693|dil=İngilizce|sayfalar=70-75|çalışma=[[Science]]|cilt=306|ad=Anthony D.|soyadı=Barnosky|ad4=Scott L.|soyadı3=Feranec|ad5=Alan B.|soyadı5=Shabel|ad2=Paul L.|ad3=Robert S.|soyadı2=Koch|bibcode=2004Sci...306...70B|citeseerx=10.1.1.574.332|doi=10.1126/science.1101476|pmid=15459379|s2cid=36156087|soyadı4=Wing}}</ref> [[Holosen yok oluşu|Holosen yok oluşunu]] hızlandırabilecek olan<ref name=":2" /><ref>{{Dergi kaynağı|url=|başlık=Climate change, species-area curves and the extinction crisis|tarih=29 Ocak 2006|sayı=1465|dil=İngilizce|sayfalar=163-171|çalışma=Philosophical Transactions of the Royal Society of London. Series B, Biological Sciences|cilt=361|ad=Owen T|soyadı=Lewis|doi=10.1098/rstb.2005.1712|pmc=1831839|pmid=16553315}}</ref> küresel [[İklim değişikliği|iklim değişikliğine]] katkıda bulunan ana tür de insanlardır.<ref>{{Web kaynağı|url=http://www.grida.no/climate/ipcc_tar/wg1/007.htm|başlık=Climate Change 2001: Working Group I: The Scientific Basis|arşivtarihi=1 Haziran 2007|arşivurl=https://web.archive.org/web/20070601014140/http://www.grida.no/climate/ipcc_tar/wg1/007.htm|dil=İngilizce|çalışma=GRID-Arendal}}</ref> |
1950'de 751 milyon olan kentsel alanlarda yaşayan insan sayısı, 2018'de 4.2 milyara (%55) yükseldi. Günümüzde en çok kentleşmiş bölgeler, Kuzey Amerika (%82), Latin Amerika (%81), Avrupa (%74) ve Okyanusya'dır (%68); Afrika ve Asya ise dünyanın 3.4 milyar kişilik kırsal nüfusunun %90'ına sahiptir.<ref>{{Web kaynağı|url=https://www.un.org/development/desa/en/news/population/2018-revision-of-world-urbanization-prospects.html|başlık=68% of the world population projected to live in urban areas by 2050, says UN|arşivtarihi=10 Mart 2021|arşivurl=https://web.archive.org/web/20210310163911/https://www.un.org/development/desa/en/news/population/2018-revision-of-world-urbanization-prospects.html|tarih=16 Mayıs 2018|dil=İngilizce|çalışma=United Nations Department of Economic and Social Affairs (DESA)}}</ref> Şehirlerde yaşamak, özellikle şehir merkezlerinde ve gecekondu mahallelerinde, suç ve çeşitli biçimlerde kirlilik gibi problemleri de beraberinde getirir. Hem genel nüfusun hem de kentsel nüfusun oranının gelecek on yıllarda önemli ölçüde artması beklenmektedir.<ref>{{Web kaynağı|url=https://esa.un.org/unup/CD-ROM/Urban-Rural-Population.htm|başlık=World Urbanization Prospects, the 2011 Revision|arşivtarihi=9 Temmuz 2013|arşivurl=https://web.archive.org/web/20130709002731/http://esa.un.org/unup/CD-ROM/Urban-Rural-Population.htm|dil=İngilizce|çalışma=United Nations Department of Economic and Social Affairs (DESA)}}</ref> Tarih boyunca, insanların çevre üzerinde [[İnsanın çevre üzerindeki etkisi|büyük bir etkisi oldu]]. İnsanlar [[Süper avcı|süper avcılardır]], ve diğer türler tarafından nadiren avlanırlar.<ref>{{Dergi kaynağı|url=|başlık=Humans are apex predators|tarih=4 Mart 2014|sayı=9|dil=İngilizce|sayfalar=E796|çalışma=Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America|cilt=111|ad=Peter D.|soyadı=Roopnarine|bibcode=2014PNAS..111E.796R|doi=10.1073/pnas.1323645111|pmc=3948303|pmid=24497513}}</ref> Nüfus artışı, sanayileşme, arsa üretimi, aşırı tüketim ve [[Fosil yakıt|fosil yakıtların]] yakılması, diğer canlıların devam eden [[Yok olma olayı|kitlesel yok oluşunu]] önemli derecede hızlandıran çevresel bozulmaya ve [[Çevre kirliliği|çevre kirliliğine]] yol açmıştır.<ref name=":2">{{Web kaynağı|url=https://www.sciencemag.org/news/2019/05/landmark-analysis-documents-alarming-global-decline-nature|başlık=Landmark analysis documents the alarming global decline of nature|arşivtarihi=4 Mart 2021|arşivurl=https://web.archive.org/web/20210304180828/https://www.sciencemag.org/news/2019/05/landmark-analysis-documents-alarming-global-decline-nature|tarih=6 Mayıs 2019|dil=İngilizce|çalışma=[[Science]]|yayıncı=American Association for the Advancement of Science|ad=Erik|soyadı=Stokstad}}</ref><ref>{{Dergi kaynağı|url=|başlık=Human impacts on the rates of recent, present, and future bird extinctions|tarih=18 Temmuz 2006|yazarları-göster=3|sayı=29|dil=İngilizce|sayfalar=10941-10946|çalışma=Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America|cilt=103|ad=Stuart|soyadı=Pimm|pmid=16829570|pmc=1544153|doi=10.1073/pnas.0604181103|bibcode=2006PNAS..10310941P|ad2=Peter|soyadı2=Raven|soyadı5=Ehrlich|ad5=Paul R.|ad4=Çağan H.|soyadı3=Peterson|ad3=Alan|soyadı4=Şekercioğlu}}</ref><ref>{{Dergi kaynağı|url=|başlık=Assessing the causes of late Pleistocene extinctions on the continents|tarih=1 Ekim 2004|sayı=5693|dil=İngilizce|sayfalar=70-75|çalışma=[[Science]]|cilt=306|ad=Anthony D.|soyadı=Barnosky|ad4=Scott L.|soyadı3=Feranec|ad5=Alan B.|soyadı5=Shabel|ad2=Paul L.|ad3=Robert S.|soyadı2=Koch|bibcode=2004Sci...306...70B|citeseerx=10.1.1.574.332|doi=10.1126/science.1101476|pmid=15459379|s2cid=36156087|soyadı4=Wing}}</ref> [[Holosen yok oluşu|Holosen yok oluşunu]] hızlandırabilecek olan<ref name=":2" /><ref>{{Dergi kaynağı|url=|başlık=Climate change, species-area curves and the extinction crisis|tarih=29 Ocak 2006|sayı=1465|dil=İngilizce|sayfalar=163-171|çalışma=Philosophical Transactions of the Royal Society of London. Series B, Biological Sciences|cilt=361|ad=Owen T|soyadı=Lewis|doi=10.1098/rstb.2005.1712|pmc=1831839|pmid=16553315}}</ref> küresel [[İklim değişikliği|iklim değişikliğine]] katkıda bulunan ana tür de insanlardır.<ref>{{Web kaynağı|url=http://www.grida.no/climate/ipcc_tar/wg1/007.htm|başlık=Climate Change 2001: Working Group I: The Scientific Basis|arşivtarihi=1 Haziran 2007|arşivurl=https://web.archive.org/web/20070601014140/http://www.grida.no/climate/ipcc_tar/wg1/007.htm|dil=İngilizce|çalışma=GRID-Arendal}}</ref> |
||
Sayfanın 01.51, 27 Ağustos 2021 tarihindeki hâli
| İnsan[1] | |||||||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | |||||||||||||||||||||||
| Korunma durumu | |||||||||||||||||||||||
 Asgari endişe altında (IUCN 3.1)[2] | |||||||||||||||||||||||
Biyolojik sınıflandırma  | |||||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||||
| İkili adlandırma | |||||||||||||||||||||||
| Homo sapiens (Linnaeus, 1758) | |||||||||||||||||||||||
 | |||||||||||||||||||||||
| Homo Sapiens nüfusunun dağılımı | |||||||||||||||||||||||
| Sinonimler | |||||||||||||||||||||||
Tür sinonimleri[3]
| |||||||||||||||||||||||
İnsan (Homo sapiens lit. "bilen insan"); gelişmiş aletlerin, kültürün ve dilin gelişimini sağlamış büyük ve karmaşık beyinleri ile öne çıkarak yeryüzündeki en baskın tür hâline gelmiş, bipedal bir primat ve günümüzde Homo cinsinin hayatta olan tek türü. İnsanlar son derece sosyal varlıklardır ve aileler ile akrabalık bağlarından devletlere kadar örnekleri sayılabilecek, işbirliği yapan ve rekabet eden çok sayıda gruptan oluşan toplumsal yapılarda yaşama eğilimindedirler. İnsanlar arasındaki sosyal etkileşim, çok çeşitli ve farklı farklı değerler, sosyal normlar ve ritüellerin türemesine sebep olmuştur; ve bunlar da insan toplumunu yapılandırmıştır. Merak ve insanın çevreyi anlama ve etkileme, fenomenleri açıklama ve değiştirme arzusu, insanlığın bilim, felsefe, mitoloji, din ve bilginin diğer alanlarında gelişmesini sağlamıştır.
Bazı bilim insanları Homo cinsinin tüm türlerini insan olarak tanımlasa da, genel kullanımda insan denilirken yalnızca Homo sapiens'ten bahsedilir. H. sapiens yaklaşık 300.000 yıl önce Homo heidelbergensis'ten evrilerek ortaya çıktı ve Afrika'dan dünyanın diğer kısımlarına göç etti, bu sırada yavaş yavaş gittiği yerlerdeki Arkaik sapiens popülasyonlarının yerini aldı. Tarihin büyük çoğunluğunda insanlar göçebe avcı-toplayıcılar olarak varlıklarını sürdürdüler. Yaklaşık 13.000 yıl önce Güneybatı Asya'da başlayan Neolitik Devrim ile tarım ve yerleşik insan yerleşimleri ilk kez ortaya çıktı. Nüfuslar büyüyüp yoğunlaştıkça, hem topluluklar içinde hem de arasında çeşitli yönetim biçimleri gelişti ve bir dizi uygarlık yükseldi ve yıkıldı. İnsanlar yayılmaya devam etti, ve Ağustos 2021 itibariyle nüfusları 7.8 milyarı aştı.
Genler ve çevre; dış görünüş, fizyoloji, hastalıklara yakalanmaya yatkınlık, zihinsel yetenek ve beceriler, vücut ölçüleri ve yaşam süresini bireyden bireye farklı şekilde etkileyerek insanın biyolojik varyasyonlarının var olmasını sağlar. İnsanlar birçok özellikte (genetik yatkınlıklar ve fiziksel özellikler gibi) bireyden bireye farklılık gösterse de, iki farklı birey ortalama olarak %99'un üzerinde genetik benzerliğe sahiptir, ve genetik olarak en çeşitli popülasyonlar Afrika'da yer alır. En büyük genetik farklar eril ve dişi bireyler arasında mevcuttur. Ortalama olarak, erkeklerin bedensel gücü daha yüksektir ve kadınlar genellikle daha yüksek bir vücut yağ oranına sahiptir. Dişiler 50 yaş civarında menopoza girer ve kısırlaşırlar. Buna ek olarak, hemen hemen her popülasyonda dişilerin ortalama olarak daha uzun bir yaşam süresi vardır. Dişi ve eril bireylerin cinsiyet rollerinin doğası tarih boyunca değişiklik gösterdi, ve ağır basan cinsiyet normlarına karşı çıkan kültürler birçok toplumda yer edindi.
İnsanlar, hem bitkisel hem de hayvansal besinlerin içerisinde bulunduğu, çok çeşitli besinlerle beslenen hepçillerdir, ve H. erectus zamanlarından beri yemek hazırlamak ve pişirmek için ateşi ve diğer şekillerde ısıyı kullanmışlardır. Yiyecek tüketmeden sekiz haftaya kadar ve susuz bir şekilde üç veya dört güne kadar hayatta kalabilirler. İnsanlar genellikle gündüzcüldür ve günde ortalama yedi ila dokuz saat uyurlar. Doğum, komplikasyonların ve ölüm riskinin yüksekliği nedeniyle tehlikelidir. Çoğu zaman, ebeveynler doğumdan sonra aciz olan çocuklarına, belli bir olgunluğa ulaşmalarına kadar bakar.
İnsanların büyük ve oldukça gelişmiş bir prefrontal korteksi (beynin yüksek bilişsellikle ilişkili bölgesi) vardır. Zeki varlıklardır; epizodik belleğe, esnek mimiklere, öz farkındalığa ve zihin kuramına sahiplerdir. İnsan zihni; içgözlem yapma, şahsi düşünceler edinme, hayal etme, set, ve varoluş üzerine görüşler geliştirme yeteneğine sahiptir. Bu durum, bilginin gelecek nesillere aktarılması ve akıl yoluyla mümkün olan büyük teknolojik ilerlemeleri ve karmaşık araçların geliştirilmelerini sağlamıştır. Dil, sanat ve ticaret, insanı tanımlayan özelliklerdir. Uzun ticaret yolları, farklı coğrafyalardaki insanların birbirine bağlanmasını sağlayarak kültür patlamalarına ve kaynakların dünya çapında dağılmasına sebep açmıştır.
Etimoloji ve tanım
Modern insanların tamamı, 18. yüzyılda Carl Linnaeus tarafından Systema Naturae adlı çalışmada adı koyulan Homo sapiens içerisinde sınıflandırılır.[4] Daha genel bir isim olan "Homo" ise, her iki cinsiyetten insanlardan bahsedilirken kullanılan Latince homō kelimesinin 18. yüzyılda türetilmiş bir türevidir.[5] Homo sapiens, "bilen insan" veya "bilgili insan" anlamlarına gelir.[6] Genel kullanımda, insan kelimesi kullanılırken yalnızca hâlâ hayatta olan tek Homo türü olan Homo sapiens'ten bahsedilir.[7] Cinsin soyu tükenmiş bazı türlerinin, örneğin Neandertallerin, H. sapiens'in bir alt türü olarak kabul edilip edilemeyeceği üzerine akademik bir görüş birliği yoktur.[8]
İnsan; Türkçe'de en az 1330 kadar erken bir yılda kullanımı görülmüş, Arapça إنسان, romanize: insān kelimesinden türemiş bir kelimedir.[9] Türk Dil Kurumu'nda insan şu şekilde tanımlanır: "Toplum hâlinde bir kültür çevresinde yaşayan, düşünme ve konuşma yeteneği olan, evreni bütün olarak kavrayabilen, bulguları sonucunda değiştirebilen ve biçimlendirebilen canlı."[10]
İnsanın İngilizce karşılığı olan human, Eski Fransızca humain kelimesinden - ki humain de Latince homō ('Türkçe: adam' - insanlık anlamında) kelimesinin sıfat hâli olan hūmānus'tan türemiştir - türemiş Orta İngilizce bir alıntı kelimedir.[11] İngilizce man (Türkçe: adam) terimi, genel olarak türün tamamına, yani insanlık kelimesinin eşanlamlısı olarak kullanılabilmesinin yanında sadece eril bireylerden bahsetmek için de kullanılabilir. Bunlara ek olarak her iki cinsiyetten bireyler için de kullanılabilir, ancak bu kullanım şekli günümüz İngilizcesinde daha az yaygındır.[12]
Kişi terimi sıklıkla insan ile aynı anlama sahipmiş gibi kullanılır, ancak bir kişiliğe sahip olanların sadece insanlar mı yoksa tüm canlı varlıklar mı olduğu ve bir insanın, örneğin kalıcı bitkisel hayata geçme gibi durumlarda, kişiliğini kaybedip kaybedemeyeceği yönünde felsefi tartışmalar günümüze kadar sürmektedir.[13]
Tarihçe
Evrim
İnsanlar, insansılar (Hominoidea) üst ailesinin bir parçasıdır.[14] Gibonlar (Hylobatidae ailesi) ve orangutanlar (Pongo türü), bu aileden ayrılan ilk canlı grupları oldu; onları goriller (Gorilla türü) ve son olarak şempanzeler (Pan türü) takip etti. Afrika'da yaşamış küçük bir insansı türü, izleri hem insanların hem de onların en yakın akrabaları olan şempanzelerin soyunda bulunacak olan son canlıydı; onun ardından, insan ile şempanze cinslerini oluşturacak atalar iki alt oymağa ayrıldı. Ayrılmanın tarihinin 4 ila 8 milyon yıl önce, Miyosen devrinin sonlarına doğru olduğu düşünülür[3][15][16] ancak daha kesin tahminler de mevcuttur; bazı genetikçiler 7 ila 8 milyon yıl önce gibi daha dar bir aralığı öne sürer,[17][18] Richard Dawkins ise son ortak atanın 6 milyon yıl önce yaşadığını tahmin eder.[19] Bu ayrılmayla ve kısa süre sonrasında, insanların soyağacını şempanzelerinkinden ayıracak bazı keskin değişiklikler gerçekleşti: İki farklı kromozomun, ayrılma sırasında meydana gelen füzyonu sonucu kromozom 2 oluştu ve böylece, 24 kromozoma sahip olan diğer insansıların aksine, insanlarda 23 çift kromozom kaldı.[20] Ayrılmadan kısa süre sonra ise, günümüzde hâlâ anlaşılamamış sebepler ile insanların soyağacındaki insansılar iki bacak üzerinde yürüyebilmeye başladı.[19]
| Hominoidea (hominoidler, insansılar) |
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Beyin büyüklüğü ve karmaşıklığı hızlı bir şekilde artmaya devam etti[21] ve 2 ila 3 milyon yıl kadar önce, Homo cinsi, Australopithecus'tan evrildi. Homo'nun kaydedilmiş en eski örneği, Etiyopya'da bulunmuş 2.8 milyon yaşındaki LD 350-1'dir, ve adı konulmuş en eski türleri 2.3 milyon yıl önce evrilmiş olan Homo habilis ile Homo rudolfensis'dir. Cinsin ortaya çıkışı, taş aletlerin ilk kez imal edilip kullanılmaya başlandığı Paleolitik Çağ dönemine denk gelir.[22][23] Bu dönemde avcı-toplayıcılık yaparak geçinen popülasyonlar, çoğunlukla seyrek ağaçlara sahip alanlarda yaşıyor ve yoğun orman örtülerinden kaçınarak birincil üretim alanlarına dağılıyordu.[24] Evrim bütün yaşam formlarında eşzamanlı olarak devam ettiği için, aynı dönemde diğer alt oymakta da önemli değişiklikler gerçekleşti: Alt oymak, bayağı şempanzelerin ataları ile bonoboların atalarını oluşturacak iki farklı infra oymağa ayrıldı.[19] H. erectus (Afrika varyantı H. ergaster olarak adlandırılır) 2 milyon yıl önce evrildi ve Afrika'dan ayrılıp Avrasya boyunca yayılan ilk arkaik sapiens türü oldu.[25] H. erectus ayrıca tipik bir insan vücut planı geliştiren ilk türdü. Ateşi kontrol etmeye ve kullanmaya büyük ihtimalle ilk kez H. erectus,[26] muhtemelen 790.000 yıl önce[27] ve belki de 1.5 milyon yıl önce kadar erken bir tarihte[19] başladı. Bunun yanında, ateşin keşfi ve kontrolü H. erectus'tan önce bile gelmiş olabilir; bazı araştırmacılar, H. habilis'in veya Paranthropus gibi diğer güçlü homininaların ateşi kullanmış olabileceğini belirtmiştir.[28]
Dilin kökenini ve ne zaman ortaya çıktığını belirlemek daha da zordur; ilk olarak H. erectus'un mu konuşma yetisine sahip olduğu veya dilin H. sapiens'e kadar mı doğmadığı belirsizdir.[19] Beynin boyutu büyüdükçe, başları pelvisten geçemeyecek hâle gelmeden doğumun gerçekleştirilmesi için bebekler daha erken doğmaya başladı. Sonuç olarak insanlar daha üstün bir nöral plastisite sergileyip daha yüksek bir öğrenme kapasitesine sahip oldu, aynı zamanda da daha erken gerçekleşen doğumlar, çocukların doğumdan sonra aciz oldukları dönemin uzamasına neden oldu. Tüm bunlar sosyal becerilerin ve dilin daha karmaşık, aletlerin ise daha ayrıntılı ve kullanışlı hâle gelmesini sağladı. Böylece zihinsel gelişim ve bireyler arasındaki işbirliği önemli derecede ilerledi.[30]
Modern insanlar, yani Homo sapiens, Afrika'da kalan H. erectus'ların torunları olan H. heidelbergensis veya H. rhodesiensis'ten, yaklaşık 300.000 yıl önce evrildi,[31][32][33] davranışsal moderniteye ise 50.000 yıl kadar önce ulaştı.[34][35] H. sapiens zamanla kıtanın dışına göç etti ve yerleştiği yerlerdeki arkaik sapiens popülasyonlarının yerini aldı.[36][37][38][39] Afrika'nın dışına göç, ilki 130.000 ila 100.000, ikincisi ise 70.000 ila 50.000 yıl önce olmak üzere iki farklı dalga hâlinde gerçekleşti.[40][41] H. sapiens diğer kıtalara ve daha büyük adalara yerleşmeye başladı: Avrasya'ya 60.000 yıl önce,[42][43][44] Avustralya'ya 65.000 yıl önce,[45] Amerika'ya 15.000 yıl önce, Hawaii, Paskalya Adası, Madagaskar ile Yeni Zelanda gibi daha izole adalara ise M.S 300 ila 1280 yılları arasında yerleşti.[46][47] 11.000 yıl önce Güney Amerika'nın güney uçlarına yerleşerek, 1820'ye kadar keşfedilmeyecek olan Antarktika dışındaki tüm kıtalara ulaştı.[48] Bu dönemde insanlarda dini inançlar da ortaya çıkmaya başladı. Ruhaniliğin izlerine ilk olarak Neandertallerde rastlanmıştı: Genellikle yanında yiyecek veya alet olmadan, yani adak adamadan, ölülerini gömerlerdi.[49] Ancak, muhtemelen büyüye yönelik inançlarla veya dinle alakalı olan mağara resimleri gibi,[49] karmaşık, ayrıntılı ve tanrıyı içeren inançların kanıtları 32.000 yıl öncesine kadar ortaya çıkmadı.[50] Bu dönemde yaşayan insanlar ayrıca Willendorf Venüsü gibi, dini inançları simgeleyen taş figürinleri de geride bıraktı.[49]
İnsan evrimi, basit bir doğrusal veya bölümlere ayrılarak ilerleyen bir süreç değildi ve akraba türler arasındaki melezleşme ile birlikte ilerledi.[51][52][53] Genomik araştırmalar, önemli derecede farklı soyların arasında gerçekleşen melezleşmenin, insanın evrilme sürecinde oldukça yaygın olduğunu öne sürmüştür.[54] DNA kanıtları; Afrika dışındaki tüm popülasyonlarda Neandertal kökenli birkaç genin günümüzde hâlâ mevcut olduğunu, ve Neandertaller'in yanı sıra Denisovalar gibi diğer homininlerin genomlarının %6 kadarının günümüz insanlarına ulaşmış olabileceğini göstermiştir.[3][55][56]
Uygarlıklar
Richard Dawkins tarafından ortaya atılan bir teoriye göre; dil daha karmaşık hâle geldikçe, elde edilen bilgileri hatırlama ve iletme yeteneği yeni bir kültürel iletim birimi ile sonuçlandı: Mem.[57] Böylece fikirler hızlı bir şekilde ve nesiller boyunca aktarıldı. Kültürel evrim, hızlıca biyolojik evrimden daha büyük bir faktör hâline geldi ve tarih gerçek anlamda başladı.[58] Yaklaşık 12.000 yıl öncesine dek, yani tarihinin %90'ından fazlası boyunca, insanlar avcı-toplayıcı göçebeler olarak küçük gruplar hâlinde yaşıyordu.[59] Neolitik Devrim (insan topluluklarının ilk kez tarım yapması) ilk olarak Güneybatı Asya'daki Bereketli Hilal'de başladı ve sonraki milenyum boyunca Eski Dünya'nın geniş bölgelerine yayıldı.[60] Devrim ayrıca Mezoamerika'da (6.000 yıl önce),[61] Çin'de,[62][63] Papua Yeni Gine'de,[64] Sahel'de ve Batı Afrika'nın savana bölgelerinde de bağımsız olarak gerçekleşti.[65][66][67] Tarımın bir sonucu olarak insanların ilk kez ihtiyaç duyduklarından fazla gıdaya erişim sağlamaları, yerleşik insan yerleşimlerinin ortaya çıkmasını, hayvanların evcilleştirilmesini ve tarihte ilk kez metal aletlerin kullanılmaya başlanmasını sağladı. Tarım ve yerleşik hayat, ilk uygarlık olan Sümerlerin, ve daha sonra diğerlerinin ortaya çıkmasına sebep oldu.[68][69][70] Ancak dünya üzerindeki tüm toplumlar, özellikle de Avustralya gibi izole ve ekilebilir bitki türleri bakımından fakir bölgeler göçebe yaşam tarzını terk etmedi.[71]
Şehir devletlerinin, özellikle de Mezopotamya'da yer alan Sümer şehirlerinin gelişmesiyle M.Ö 4. milenyumda bir şehir devrimi gerçekleşti.[72] Yazının en eski hâli olan çivi yazısı, bu şehirlerde, M.Ö 3.000 civarlarında ortaya çıktı.[73] Bu zamanlarda gelişecek olan diğer büyük uygarlıklar ise İndus Vadisi Uygarlığı ve Antik Mısır idi.[74] Zamanla birbirleriyle ticaret yapmaya başladılar ve tekerlek, saban ve yelken gibi teknolojiler geliştirdiler.[75][76][77][78] Astronomi ve matematik alanlarında da önemli gelişmeler katedildi ve Keops Piramidi inşa edildi.[79][80][81] Günümüzde mevcut olan kanıtların gösterdiği üzere, bu uygarlıkların gerilemesine sebep olmuş olabilecek yaklaşık yüz yıl süren şiddetli bir kuraklık gerçekleşti,[82] ve bunun sonrasında yeni uygarlıklar ortaya çıktı. Babiller Mezopotamya üzerinde hüküm sürdü;[83] Poverty Point kültürleri, Minoslar ve Shang Hanedanı gibi diğerleri ise kendi bölgelerinde öne çıktı.[84][85][86] İndus Vadisi Uygarlığı'nda ise Vedalar olarak bilinen ve Hindu inanışının temelini oluşturan metinler ilk kez ortaya çıktı.[87] M.Ö 1.200 civarında Bronz Çağı aniden çöktü, bu, bir dizi uygarlığın varlığının sonlanmasına ve Yunan Karanlık Çağı'nın başlamasına sebep oldu.[88][89] Bu dönemde, demir tuncun yerini almaya başladı ve bu Demir Çağı'nın başlamasına yol açtı.[90]
M.Ö 5. yüzyılda, tarihi kaydetmek bir disiplin hâline geldi, ve bu o zamanlarda hayatın nasıl olduğuna dair çok daha net verilerin var olmasını sağladı.[91] M.Ö 8. ve 6. yüzyıllar arasında Avrupa Klasik Antik Çağ'a girdi; tarihin ilk demokratik hükûmetini kuran ve felsefe ve bilim alanında önemli gelişmeler kateden antik Yunanistan ile hukuk, hükûmet ve mühendislik alanlarında gelişmeler gerçekleştiren antik Roma da bu dönem içerisinde gelişti.[92][93] Bu uygarlıklar, Batı kültürünün temellerini büyük oranda şekillendirdi.[94] Bu zaman zarfında dünyanın başka bölgelerinde farklı uygarlıklar da yükseldi. Maya uygarlığı şehirler inşa etmeye başladı ve karmaşık takvimler oluşturdu.[95][96] Afrika'da Aksum Krallığı, düşüş döneminde olan Kuş Krallığı'nın yerini aldı ve Hindistan ile Akdeniz arasındaki ticareti kolaylaştırarak sıklaştırdı.[97] Batı Asya'da, Ahameniş İmparatorluğu'nun merkezi yönetim sistemi, kendisinden sonra gelen birçok imparatorluğa örnek oldu,[98] Hindistan'daki Gupta İmparatorluğu ve Çin'deki Han Hanedanı ise kendi hükmettikleri bölgelerin altın çağlarını yaşamasını sağladı.[99][100]
Roma İmparatorluğu 4. yüzyılın başlarında I. Konstantin tarafından Hristiyanlaştırıldı ve imparatorluğun Batı tarafının 476'daki çöküşünün ardından Avrupa Orta Çağ'a girdi.[101] 7. yüzyılda Avrupa'nın Hristiyanlaştırılmasının başlaması ile, Hristiyanlık ve Kilise, merkezi otorite ve eğitimin ana kaynağı oldu.[102] Orta Doğu'da, Muhammed önderliğinde İslam bölgenin ana dini hâline geldi ve Kuzey Afrika'ya doğru yayıldı. Bu; mimaride sonraki nesillere ilham veren başarıların gerçekleştirildiği, bilim ve teknolojideki eski ilerlemelerin yeniden gerçekleştirildiği ve o bölgenin insanları için yeni bir yaşam şeklinin oluştuğu, İslam'ın Altın Çağı olarak bilinen dönemin başlamasını sağladı.[103][104] Bunun bir parçası olarak, Abbâsî kontrolü altındaki Bağdat'ta Beyt'ül Hikmet kuruldu.[105] Hristiyan ve İslam dünyaları nihayetinde çatıştı; İngiltere Krallığı, Fransa Krallığı ve Kutsal Roma İmparatorluğu, Kutsal Topraklar'ın kontrolünü Müslümanlardan geri almak için bir dizi kutsal savaş başlattılar.[106] Amerika'da, M.S 800 civarından itibaren Mississippi Nehri çevresinde karmaşık kültürler ortaya çıkmaya başladı,[107] daha güneyde ise Aztekler ve İnkalar baskın medeniyetler hâline geldi.[108] 1054'te Roma Katolik Kilisesi ve Doğu Ortodoks Kilisesi arasında gerçekleşen ayrılık, Batı ve Doğu Avrupa arasında günümüze kadar devam edecek olan önemli kültürel ayrılıklara yol açtı.[109] Moğol İmparatorluğu 13. ve 14. yüzyıllarda Avrasya'nın çoğunu fethetti,[110] ve bu sırada Bağdat'ı da yağmalayarak İslam'ın Altın Çağı'nın son bulmasına neden oldu.[111] Aynı zaman diliminde, Afrika'da yer alan Mali İmparatorluğu, Senegambiya'dan Fildişi Sahili'ne kadar uzanarak kıtadaki en büyük imparatorluk oldu.[112] Okyanusya'da, Pasifik üzerindeki birçok adaya yayılan Tuʻi Tonga İmparatorluğu'nun yükselişi gerçekleşti.[113]
.jpg)
Yeni Çağ boyunca; Osmanlı İmparatorluğu İstanbul'u fethedip Akdeniz Havzası çevresindeki toprakların çoğunu kontrolü altına aldı,[114] Japonya Edo dönemine girdi,[115] Çin'de Çing Hanedanı yükseldi[116] ve Babürlüler Hindistan'ın çoğuna hükmetti.[117] Avrupa, 15. yüzyıldan başlayarak Rönesans dönemine girdi. Bu dönem içerisinde, Kilise siyasi bir varlık olarak gücünü yitirdi.[118] 1492'de Kristof Kolomb'un Amerika'ya ulaşmasının ardından, yeni bölgelerin keşfedilip sömürgeleştirilmesiyle Keşifler Çağı başladı.[119] Avrupa kıtası, dünyadaki diğer insan toplulukları üzerinde siyasi ve kültürel bir hakimiyet kurmaya başladı; Britanya İmparatorluğu, dünyanın en büyük imparatorluğu olmak üzere genişledi[120] ve Amerika Avrupalılar tarafından sömürgeleştirildi.[121] Diğer tarafta ise, bu gelişmeler Trans-Atlantik köle ticareti[122] ve Amerikan yerlilerinin soykırımına[123] sebep oldu. Bu zaman zarfı aynı zamanda matematik, mekanik, astronomi ve fizyolojide gerçekleşen büyük ilerlemeler ile Bilimsel Devrim'e de damgasını vurdu.[124]
Yakın Çağ sırasında gerçekleşen Sanayi Devrimi ve Teknolojik Devrim; görüntü teknolojisi, ulaşım alanındaki önemli yenilikler ve enerji gelişimi gibi yeni keşifleri ve ilerlemeleri sağladı.[125] 18. yüzyılda ortaya çıkan ve Aydınlanma Çağı olarak bilinen kültürel hareket, genel olarak Avrupa'nın zihniyetini önemli derecede şekillendirdi ve kıtanın sekülerizasyonuna katkıda bulundu.[126] Amerika Birleşik Devletleri (ABD), bir grup küçük sömürgeden zamanla küresel süper güçlerden biri hâline gelerek büyük bir değişim geçirdi.[127] Napolyon Savaşları 1800'lerin başlarında Avrupa'yı kasıp kavurdu,[128] İspanya Yeni Dünya sömürgelerinin çoğunu kaybetti[129] ve Avrupalıların genişlemesi Okyanusya[130] ile Afrika'ya doğru devam etti; öyle ki, Avrupalıların kontrol ettiği toprakların toplam topraklara oranı, Afrika'da 50 yıldan daha kısa bir sürede %10'dan neredeyse %90'a çıktı.[131] Avrupa milletleri arasında kurulmuş olan zayıf güç dengesi, insanlık tarihindeki en ölümcül çatışmalardan biri olan I. Dünya Savaşı'nın patlak vermesiyle 1914'te çöktü.[132] 1918'de savaşın bitmesinden sonra kurulan Milletler Cemiyeti, anlaşmazlıkları barışçıl bir şekilde çözmek için kurulan ilk büyük uluslararası kuruluş oldu.[133]
1930'larda dünya çapında gerçekleşen bir ekonomik kriz; otoriteryen rejimlerin yükselişine ve dolayısıyla, dünya üzerindeki neredeyse tüm ülkelerin dahil olduğu, insanlık tarihinin en ölümcül çatışması II. Dünya Savaşı'na yol açtı.[134] 1945'te sonlanmasından sonra, Milletler Cemiyeti savaşın başlamasını engelleyemediği için dağıtıldı ve yerine Birleşmiş Milletler oluşturuldu.[135] Dekolonizasyon dönemi boyunca önceden sömürgeleştirilmiş olan birçok yeni devlet bağımsızlık ilan etti.[136] 20. yüzyılın ikinci yarısında SSCB ve ABD arasında Soğuk Savaş olarak bilinen, iki ülkenin de dünya çapındaki nüfuzunu arttırmaya çalıştığı küresel bir mücadele görüldü; nükleer silahlanma yarışına[137] ek olarak bu mücadelenin bir parçası olarak gerçekleşen Uzay Yarışı ile 1957'de uzaya ilk yapay uydu gönderildi,[138] 1961'de Yuri Gagarin uzaya çıkan ilk insan oldu[139] ve 1969 ve 1972 arasında on iki insan Ay'a inip güvenli bir şekilde dünyaya geri döndü.[140] 1992'de Avrupa Birliği denilen ekonomik ve siyasi birlik kuruldu ve sonraki yıllarda Avrupa'da yer alan ülkelerin çoğunu içerecek üzere genişledi.[141] 20. yüzyılın sonlarına doğru, günümüzde devam eden Bilişim Çağı'nın gelişimiyle, modern insanlar giderek küreselleşen ve birbirine bağlanan bir dünyada yaşamaya başladı;[142] 2013'te; dünya nüfusunun %40'ı, yani 2.7 milyar insan internet ile, dünya nüfusunun %96'sı ise cep telefonları ile birbirine bağlıydı, ancak nispeten daha az gelişmiş ülkelerde bu oran %89'a kadar düşüyordu.[143]
Yaşam alanı ve nüfus
.jpg)
Erken insan yerleşimleri; su kaynaklarına, ve avlanmak için avlaması mümkün hayvan popülasyonları ile mahsul yetiştirmek ve hayvan otlatabilmek için ekilebilir araziler gibi, yaşam tarzına bağlı olarak değişen, geçim için kullanılabilecek doğal kaynaklara yakınlığa bağlıydı.[144] Ancak modern insanlar teknoloji, sulama, kentsel planlama, inşaat, ormansızlaştırma ve çölleştirme gibi birçok yolla yaşam alanlarını kendi çıkarları için değiştirme ve manipüle etme konusunda büyük bir kapasiteye sahiptir.[145] İnsan yerleşimleri, özellikle de yüksek risk bölgelerine inşa edilmiş ve düşük inşaat kalitesine sahip olanlar, günümüzde hâlâ doğal afetlere karşı savunmasızdır.[146] Yaşam alanlarının kasıtlı olarak değiştirilmesi çoğunlukla koruma sağlamak, daha konforlu bir durum oluşturmak, maddi zenginlik elde etmek, mevcut olan gıda kaynaklarını arttırmak, estetik koşullarını geliştirmek, bilgi elde etmek veya kaynak alışverişini geliştirmek gibi sebeplerle gerçekleştirilir.[147]
İnsanlar, dünyanın ekstrem ortamlarına karşı küçük bir toleransa ve dayanıklılığa sahip olmasına rağmen, dünyanın en adaptif türlerinden biridir. İcatlar ve keşifler ile, insanlar çok çeşitli sıcaklıklara, nemlere ve irtifalara dayanabilecek hâle geldi.[148] Bunun sonucu olarak insanlar, sadece birkaç coğrafi alana yayılabilmiş olan diğer çoğu türün aksine, tropikal yağmur ormanları, kurak çöller, soğuk arktik bölgeleri ve ileri derecede kirletilmiş şehirler gibi dünyanın hemen hemen tüm bölgelerinde bulunan kozmopolit bir tür oldu.[149] Bununla birlikte, nüfus yoğunluğunun bölgeden bölgeye farklılık göstermesi nedeniyle insan nüfusu dünya yüzeyinde eşit bir şekilde dağılmamıştır ve Antarktika ile okyanuslar üzerindeki geniş alanlar gibi, neredeyse tamamen ıssız büyük bölgeler mevcuttur.[148][150] İnsanların çoğu (%61) Asya'da; geri kalanı ise Amerika'da (14%), Afrika'da (14%), Avrupa'da (11%) ve Okyanusya'da (0.5%) yaşar.[151]
Geçen yüzyıl boyunca insanlar Antarktika, denizin derin bölgeleri ve uzay gibi ekstrem ortamları keşfedip genişlediler. Bu ortamlarda gerçekleştirilecek bir insan yerleşimi kısıtlayıcı ve pahalıdır, bu yüzden genellikle geçicidir ve bilimsel, askerî veya endüstriyel keşifler ile araştırmalar ile sınırlıdır.[152] İnsanlar kısa süreliğine Ay yüzeyinde bulunmuş ve insan yapımı robotik uzay araçları ile varlıklarını diğer gök cisimleri üzerinde de hissettirmişlerdir.[153][154][155] 2000'den bu yana, Uluslararası Uzay İstasyonu'nun personeli sayesinde uzayda sürekli bir insan varlığı olmuştur.[156]
Tarımın ortaya çıktığı M.Ö 10.000 civarlarındaki insan nüfusuna yönelik tahminler, 1 milyon ile 15 milyon arasında değişmektedir.[157][158] M.S 4. yüzyılda, doğu ve batı Roma İmparatorluğu'nda toplam 50 ila 60 milyon insan yaşıyordu.[159] İlk olarak M.S 6. yüzyılda kaydedilen hıyarcıklı vebalar, sadece Avrasya ve Kuzey Afrika'da 75 ila 200 milyon insanı öldüren Kara Ölüm ile birlikte, nüfusu yarı yarıya düşürdü.[160] 13. yüzyılda Küçük Asya'nın nüfusu 6 milyon civarındaydı.[161] 1800 civarlarında insan nüfusu bir milyara ulaştı. Bundan sonra katlanarak artmaya devam etti; 1930'da iki, 1960'da üç, 1975'te dört, 1987'de beş ve 1999'da altı milyarı gördü.[162] 2011'de yedi milyarı aştı ve Ağustos 2021 itibariyle dünyada 7.8 milyar insan vardı.[163] 2018'de, dünyadaki tüm insanların toplam biyokütlesi 60 milyon ton, yani evcilleştirilmemiş diğer tüm memelilerin toplamınkinden yaklaşık on kat daha büyüktü.[164]
1950'de 751 milyon olan kentsel alanlarda yaşayan insan sayısı, 2018'de 4.2 milyara (%55) yükseldi. Günümüzde en çok kentleşmiş bölgeler, Kuzey Amerika (%82), Latin Amerika (%81), Avrupa (%74) ve Okyanusya'dır (%68); Afrika ve Asya ise dünyanın 3.4 milyar kişilik kırsal nüfusunun %90'ına sahiptir.[165] Şehirlerde yaşamak, özellikle şehir merkezlerinde ve gecekondu mahallelerinde, suç ve çeşitli biçimlerde kirlilik gibi problemleri de beraberinde getirir. Hem genel nüfusun hem de kentsel nüfusun oranının gelecek on yıllarda önemli ölçüde artması beklenmektedir.[166] Tarih boyunca, insanların çevre üzerinde büyük bir etkisi oldu. İnsanlar süper avcılardır, ve diğer türler tarafından nadiren avlanırlar.[167] Nüfus artışı, sanayileşme, arsa üretimi, aşırı tüketim ve fosil yakıtların yakılması, diğer canlıların devam eden kitlesel yok oluşunu önemli derecede hızlandıran çevresel bozulmaya ve çevre kirliliğine yol açmıştır.[168][169][170] Holosen yok oluşunu hızlandırabilecek olan[168][171] küresel iklim değişikliğine katkıda bulunan ana tür de insanlardır.[172]
.JPG)
İnsan davranışları
Cinsellik
Erkek cinselliği ve kadın cinselliği iki alt alan olmak üzere cinsel davranışı konu alan cinsel yönelim, cinsel kimlik, cinsel sapkınlıklar, cinsel suçlar, cinsel organları, cinsel ilişkiyi, ruhsal-cinsel gelişim (psikoseksüel gelişim) evrelerini, cinsel yolla bulaşan hastalıkları içeren bir şemsiye kavramdır.
Pornografi
Pornografi cinsel anlamda tahrik etme amacıyla insan vücudunu veya cinselliğin mahremini yansıtmaktır.
Maymun ve insansı maymunların da pornografiye insana benzer tepkiler verdiği ortaya çıkmıştır.[173]
Suç
Genel olarak "yasaklanan" veya "cezalandırılan" davranışlara denir.
Kültür
Bir grubun, bir topluluğun ve bir toplumun oluşturduğu ayırt edici değerleri, normları ve maddi mallarıdır. Kültür, insanın toplumsal birliğinin en ayırıcı özelliklerinden birisidir. Kültür birikimli ilerlemekle birlikte, çok yavaş bir değişim geçirir. Gelenek, örf ve âdetler her an görebileceğimiz yapılardır. İnsanın davranış kodlarını veya davranış örüntülerini oluşturur.
İnsanlar, dünyayı anlamak ve denetlemek için bilim ve teknolojiyi geliştirdiler. İnanç, efsane, gelenek, değer ve toplumsal kurallar insanın hayatında önemli bir etken olan kültürü oluştururlar.
İnsan vücudu
| Madde | Atom % oranı |
|---|---|
| Oksijen | %65 |
| Karbon | %18 |
| Hidrojen | %10 |
| Nitrojen | %3 |
| Diğer | %4 |
İnsan, alet kullanabilmesini sağlayan, kolların serbest olduğu dik bir vücuda sahiptir. Beyni soyut düşünme, anlam verme, konuşma ve kendini gözleyebilme yeteneklerine sahiptir.
Alet kullanabilmesi ve zihninin özellikleriyle insan diğer canlılardan ayrılır. Doğayı anlayabilir, denetimi altına alabilir ve kendi amaçları doğrultusunda doğanın güçlerini kullanabilir.
Irklar
İnsanın gelişim evreleri
Bebeklik | Çocukluk | Ergenlik | Yetişkinlik | Yaşlılık
- Bebeklik (0-3 yaş)
- Çocukluk (3-12 yaş)
- Ergenlik (12-21 yaş)
- Yetişkinlik (21-65 yaş)
- Yaşlılık (65 yaş ve üzeri) [kaynak belirtilmeli]
İnsan psikolojisi
İnsan zihninin temel özelliği bilinçtir. Bilinç ile birlikte, kendini gözleyebilme, zamanı algılayabilme ve özgür irade insanda bulunan özel niteliklerdir. Psikoloji, bilimsel bakış açısı ile insan zihnini incelerken, dinler değer yargıları ile insanı inceler. Yapılan davranışın iyi veya kötü olması ile ilgilenir.
Akıl
İnsan aklının temeli bilinçtir. Bu bilinç insanın kendisi ve çevresi ile ilişkisini düzenlemesini sağlar. İnsanı diğer canlılardan ayıran temel özellik olarak bilinci kabul edebiliriz. İnsan ayrıca özgür iradeye ve zaman bilincine de sahiptir.
İnsanın gelişmiş özellikleri
Dil
Dil veya lisan, insanların düşündüklerini ve hissettiklerini bildirmek için kelimelerle veya işaretlerle yaptıkları anlaşmadır. Konuşma ve yazma biçimleri olarak da adlandırılabilir.
Din
Arapça kökenli bir sözcük olan din sözcüğü, köken itibarıyla "yol, hüküm, ödül" gibi anlamlara sahip olup genellikle doğaüstü, kutsal ve ahlaki ögeler taşıyan, çeşitli ayin, uygulama, değer ve kurumlara sahip inançlar bütününe verilen isimdir. Zaman zaman inanç sözcüğünün yerine kullanıldığı gibi, bazen de inanç sözcüğü din sözcüğünün yerinde kullanılır. Dinler tarihine bakıldığında, birçok farklı kültür, topluluk ve bireyde din kavramının farklı biçimlere sahip olduğu görülür.
İnsanoğlu çok eski çağlardan beri doğaüstü olana ilgi göstermiş, kendini tüm insan ırkı içerisinde yalnız hissetmiş ve bir tanrıya veya tanrılara sığınma ihtiyacı duymuştur.
İnsan bir varlık arayışı içerisindedir. Bu arayış geçmişten günümüze değin gelmektedir. Bu arayış neticesinde varlıklarını anlamlandıracak çeşitli somut ve soyut olgulardan yararlanarak birçok inanç sistemi geliştirmişler veya kabul etmişlerdir. Bunlar arasında metaya, canlıya, doğaya veya 5 duyu ile tespit edilemeyip akıl ve hissiyat ile buldukları bir tanrının veya pek çok tanrının varlığına inanmaları en temel olanıdır.
İnsanların pek çoğu ölümden korkmaktadır. Birçok dinin temasında varlığın bir şekilde biçim veya boyut değiştirerek devam edeceği inancı vardır. Hiçbir dine inanmayan veya bir tanrının varlığını kabul etmeyen bireylerin bir kısmı bile insana ait tözün, bir şekilde enerji olarak devam edeceği düşüncesine sahiptir. Bu düşünce, öldükten sonra hiçliğe karışılacağı düşüncesinin insanlara verdiği psikolojik rahatsızlıktan ötürü bulunur. Bu da insanın varlık arayışının bir başka yönüdür ve dine yönelten bir özelliğidir.
Yaratılış miti
Birçok dinde insanın yüce bir varlık tarafından bugünkü hâlinde yaratıldığı inancı mevcuttur.Birçok dinin ve mitolojinin, yaratılmış ilk erkek ve ilk kadınla alakalı mitleri bulunur (Örn. İbrahimi dinlerde Adem ve Havva). Bu hikayeler günümüzde mitoloji olarak kabul edilir.
Toplum
İnsanlar, gelişmiş sosyal yapılar kurmuşlardır. Bu yapılar duruma göre aynı amaca yönelik birlik veya rakip olabilirler. Aile en temel sosyal yapı sayılabilir. Güvenlik ve adalet için devletler kurmuşlardır. Aynı dili konuşanlar milletleri oluşturmuşlardır.
Kaynakça
- ^ Groves, Colin (2005). Wilson DE, Reeder DM (Ed.). "Mammal Species of the World: A Taxonomic and Geographic Reference". 3 (İngilizce). Baltimore: Johns Hopkins University Press. ISBN 0-801-88221-4. OCLC 62265494.
- ^ Global Mammal Assessment Team (30 Haziran 2008). "Homo sapiens". IUCN Kırmızı Listesi (İngilizce). doi:10.2305/IUCN.UK.2008.RLTS.T136584A4313662. 7 Aralık 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ a b c Tattersall, Ian; Schwartz, Jeffrey H. (2009). "Evolution of the Genus Homo". Annual Review of Earth and Planetary Sciences (İngilizce). 37 (1). ss. 67-92. Bibcode:2009AREPS..37...67T. doi:10.1146/annurev.earth.031208.100202.
- ^ Spamer, Earle E. (29 Ocak 1999). "Know Thyself: Responsible Science and the Lectotype of Homo sapiens Linnaeus, 1758". Proceedings of the Academy of Natural Sciences (İngilizce). 149 (1). ss. 109-14. JSTOR 4065043.
- ^ Pokorny, Julius (1959). "Homo". Indogermanisches etymologisches Wörterbuch (Almanca). ss. 414-416. "Homo". Dictionary.com (İngilizce). 27 Eylül 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ Spamer, Earle E. (1999). "Know Thyself: Responsible Science and the Lectotype of Homo sapiens Linnaeus, 1758". Proceedings of the Academy of Natural Sciences of Philadelphia (İngilizce). Cilt 149. ss. 109-114. ISSN 0097-3157. JSTOR 4065043.
- ^ "Human". Merriam-Webster (İngilizce). 11 Şubat 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ Barras, Colin (11 Ocak 2016). "We don't know which species should be classed as 'human'". BBC (İngilizce). 14 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ Nişanyan, Sevan. "İnsan". NişanyanSözlük. 7 Aralık 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ "İnsan". Türk Dil Kurumu. 8 Mart 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ Oxford English Dictionary, s.v. "human."
- ^ "Man". Merriam-Webster (İngilizce). 22 Şubat 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ "Concept of Personhood". Missouri Üniversitesi. 4 Mart 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ Tuttle, Russell H. (4 Ekim 2018). "Hominoidea: conceptual history". Trevathan, Wenda; Cartmill, Matt; Dufour, Dana; Larsen, Clark (Ed.). International Encyclopedia of Biological Anthropology (İngilizce). Hoboken, New Jersey: John Wiley & Sons, Inc. ss. 1-2. doi:10.1002/9781118584538.ieba0246. ISBN 978-1-118-58442-2.
- ^ Goodman, Morris; Tagle, Danilo A.; Fitch, David H. A.; ve diğerleri. (Mart 1990). "Primate evolution at the DNA level and a classification of hominoids". Journal of Molecular Evolution (İngilizce). 30 (3). ss. 260-266. Bibcode:1990JMolE..30..260G. doi:10.1007/BF02099995. PMID 2109087.
- ^ Ruvolo, M. (Mart 1997). "Molecular phylogeny of the hominoids: inferences from multiple independent DNA sequence data sets". Molecular Biology and Evolution (İngilizce). 14 (3). ss. 248-65. doi:10.1093/oxfordjournals.molbev.a025761. PMID 9066793.
- ^ Brahic, C. (2012). "Our True Dawn". New Scientist (İngilizce). 216 (2892). ss. 34-37. Bibcode:2012NewSc.216...34B. doi:10.1016/S0262-4079(12)63018-8.
- ^ Chen, F. C.; Li, W. H. (2001). "Genomic Divergences Between Humans and Other Hominoids and the Effective Population Size of the Common Ancestor of Humans and Chimpanzees". American Journal of Human Genetics (İngilizce). 68 (2). ss. 444-456. doi:10.1086/318206. PMC 1235277 $2. PMID 11170892.
- ^ a b c d e Dawkins, Richard; Wong, Yan (28 Nisan 2016). The Ancestor's Tale - A Pilgrimage to the Dawn of Life (İngilizce). Boston: Houghton Mifflin Company. ss. 67, 95-101. ISBN 978-0-618-00583-3.
- ^ MacAndrew, Alec. "Human Chromosome 2 is a fusion of two ancestral chromosomes". Evolution Pages (İngilizce). 9 Ağustos 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ Fortey, Richard (Eylül 1999) [1997]. "Landwards, Humanity". Life: A Natural History of the First Four Billion Years of Life on Earth (İngilizce). s. 300. ISBN 978-0-375-70261-7.
- ^ Villmoare, Brian; Kimbel, William H.; Seyoum, Chalachew; Campisano, Christopher J.; ve diğerleri. (2015). "Early Homo at 2.8 Ma from Ledi-Geraru, Afar, Ethiopia". Science (İngilizce). 347 (6228). ss. 1352-1355. Bibcode:2015Sci...347.1352V. doi:10.1126/science.aaa1343. PMID 25739410.
- ^ Benjamin, Craig; David, Cynthia; Christian, Brown (2014). Big History: Between Nothing and Everything (İngilizce). New York: McGraw Hill Education. s. 93.
- ^ Gavashelishvili, Alexander; Tarkhnishvili, David (28 Ocak 2016). "Biomes and human distribution during the last ice age". Global Ecology and Biogeography (İngilizce). 25 (5). ss. 563-574. doi:10.1111/geb.12437.
- ^ Zhu, Zhaoyu; Dennell, Robin; Huang, Weiwen; ve diğerleri. (11 Temmuz 2018). "Hominin occupation of the Chinese Loess Plateau since about 2.1 million years ago". Nature (İngilizce). 559 (7715). Bibcode:2018Natur.559..608Z. doi:10.1038/s41586-018-0299-4. PMID 29995848.
- ^ Hart-Davis, Adam, (Ed.) (2012). History: The Definitive Visual Guide (İngilizce). New York: DK Publishing. s. 17. ISBN 978-0-7566-7609-4.
- ^ Goren-Inbar, Naama; Alperson, Nira; Kislev, Mordechai E.; ve diğerleri. (30 Nisan 2004). "Evidence of Hominin Control of Fire at Gesher Benot Ya'aqov, Israel". Science (İngilizce). 304 (5671). ss. 725-727. Bibcode:2004Sci...304..725G. doi:10.1126/science.1095443. PMID 15118160.
- ^ McClellan, James E.; Dorn, Harold (14 Nisan 2006). Science and Technology in World History: An Introduction (İngilizce). Baltimore: JHU Press. s. 7. ISBN 978-0-8018-8360-6.
- ^ Reed, David L.; Smith, Vincent S.; Hammond, Shaless L.; ve diğerleri. (2004). "Genetic Analysis of Lice Supports Direct Contact between Modern and Archaic Humans". PLOS Biology. 2 (11). ss. e340. doi:10.1371/journal.pbio.0020340. PMC 521174 $2. PMID 15502871.
- ^ McNeill, William Hardy (1999) [1967]. A World History. 4 (İngilizce). New York: Oxford University Press. ss. 7-8. ISBN 978-0-19-511615-1.
- ^ Schlebusch, Carina M.; Malmström, Helena; Günther, Torsten; ve diğerleri. (2017). "Southern African ancient genomes estimate modern human divergence to 350,000 to 260,000 years ago". Science (İngilizce). 358 (6363). ss. 652-655. Bibcode:2017Sci...358..652S. doi:10.1126/science.aao6266. PMID 28971970.
- ^ Sample, Ian (7 Haziran 2017). "Oldest Homo sapiens bones ever found shake foundations of the human story". The Guardian (İngilizce). 20 Şubat 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ "Homo sapiens". The Smithsonian Institutions's Human Origins Program (İngilizce). Smithsonian Enstitüsü. 8 Şubat 2016. 26 Ocak 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ Wurz, Sarah (2012). Rothman, Jessica (Ed.). "The Transition to Modern Behavior". Nature Education Knowledge (İngilizce). 3 (10). s. 15.
- ^ Klein, Richard G. (Haziran 1995). "Anatomy, Behavior, and Modern Human Origins". Journal of World Prehistory (İngilizce). 9 (2). ss. 167-198. doi:10.1007/BF02221838. ISSN 0892-7537.
- ^ "Out of Africa Revisited". Science (İngilizce). 308 (5724). 13 Mayıs 2005. s. 921. doi:10.1126/science.308.5724.921g. ISSN 0036-8075.
- ^ Stringer, Chris (Haziran 2003). "Human evolution: Out of Ethiopia". Nature (İngilizce). 423 (6941). ss. 692-3, 695. Bibcode:2003Natur.423..692S. doi:10.1038/423692a. PMID 12802315.
- ^ Johanson, Donald (Mayıs 2001). "Origins of Modern Humans: Multiregional or Out of Africa?". American Institute of Biological Sciences (İngilizce). Washington DC: actionbioscience. 31 Aralık 2005 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ Gibbons, Ann (2003). "Oldest Members of Homo sapiens Discovered in Africa". Science (İngilizce). 300 (5626). s. 1641. doi:10.1126/science.300.5626.1641. PMID 12805512.
- ^ Posth, Cosimo; Renaud, Gabriel; Mittnik, Alissa; Drucker, Dorothée G.; ve diğerleri. (21 Mart 2016). "Pleistocene Mitochondrial Genomes Suggest a Single Major Dispersal of Non-Africans and a Late Glacial Population Turnover in Europe". Current Biology (İngilizce). 26 (6). ss. 827-33. doi:10.1016/j.cub.2016.01.037. hdl:2440/114930. PMID 26853362.
- ^ "A recent bottleneck of Y chromosome diversity coincides with a global change in culture". Genome Research (İngilizce). 25 (4). Nisan 2015. ss. 459-66. doi:10.1101/gr.186684.114. PMC 4381518 $2. PMID 25770088.
- ^ Stringer, C. (2012). "Evolution: What Makes a Modern Human". Nature (İngilizce). 485 (7396). ss. 33-35. Bibcode:2012Natur.485...33S. doi:10.1038/485033a. PMID 22552077.
- ^ Armitage, Simon J.; Jasim, Sabah A.; Marks, Anthony E.; ve diğerleri. (28 Ocak 2011). "The southern route "out of Africa": evidence for an early expansion of modern humans into Arabia". Science (İngilizce). 331 (6016). ss. 453-456. Bibcode:2011Sci...331..453A. doi:10.1126/science.1199113. PMID 21273486. 27 Nisan 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ Rincon, Paul (27 Ocak 2011). "Humans 'left Africa much earlier'". BBC (İngilizce). 9 Ağustos 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ Clarkson, Chris; Jacobs, Zenobia; Marwick, Ben; Fullagar, Richard; ve diğerleri. (Temmuz 2017). "Human occupation of northern Australia by 65,000 years ago". Nature (İngilizce). 547 (7663). ss. 306-310. Bibcode:2017Natur.547..306C. doi:10.1038/nature22968. hdl:2440/107043. PMID 28726833.
- ^ Lowe, David J. (2008). "Polynesian settlement of New Zealand and the impacts of volcanism on early Maori society: an update" (PDF). Waikato Üniversitesi (İngilizce). 22 Mayıs 2010 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi.
- ^ Appenzeller, Tim (2 Mayıs 2012). "Human migrations: Eastern odyssey". Nature (İngilizce). 485 (7396). ss. 24-26. Bibcode:2012Natur.485...24A. doi:10.1038/485024a. PMID 22552074.
- ^ "The Human Revolution". Atlas of World History. Concise (İngilizce). New York: Oxford University Press. 2003 [2002]. s. 16. ISBN 978-0-19-521921-0.
- ^ a b c Hopfe, Lewis M. (1987) [1976]. Religions of the World. 4 (İngilizce). New York: MacMillan Publishing Company. ss. 17-19. ISBN 978-0-02-356930-2.
- ^ "Chauvet Cave". Metropolitan Museum of Art (İngilizce). 4 Mart 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ Reich, David; Green, Richard E.; Kircher, Martin; Krause, Johannes; ve diğerleri. (23 Aralık 2010). "Genetic history of an archaic hominin group from Denisova Cave in Siberia". Nature (İngilizce). 468 (7327). ss. 1053-1060. Bibcode:2010Natur.468.1053R. doi:10.1038/nature09710. hdl:10230/25596. PMC 4306417 $2. PMID 21179161.
- ^ Hammer, Michael F. (Mayıs 2013). "Human Hybrids" (PDF). Scientific American (İngilizce). 308 (5). ss. 66-71. Bibcode:2013SciAm.308e..66H. doi:10.1038/scientificamerican0513-66. PMID 23627222. 24 Ağustos 2018 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi.
- ^ Yong, Ed (30 Temmuz 2011). "Mosaic humans, the hybrid species". New Scientist (İngilizce). 211 (2823). ss. 34-38. Bibcode:2011NewSc.211...34Y. doi:10.1016/S0262-4079(11)61839-3.
- ^ Ackermann, Rebecca Rogers; Mackay, Alex; Arnold, Michael L. (3 Ekim 2015). "The Hybrid Origin of "Modern" Humans". Evolutionary Biology (İngilizce). 43 (1). doi:10.1007/s11692-015-9348-1.
- ^ Noonan, James P. (Mayıs 2010). "Neanderthal genomics and the evolution of modern humans". Genome Research (İngilizce). 20 (5). ss. 547-553. doi:10.1101/gr.076000.108. PMC 2860157 $2. PMID 20439435.
- ^ "The shaping of modern human immune systems by multiregional admixture with archaic humans". Science (İngilizce). 334 (6052). 7 Ekim 2011. ss. 89-94. Bibcode:2011Sci...334...89A. doi:10.1126/science.1209202. PMC 3677943 $2. PMID 21868630.
- ^ Dawkins, Richard (1989) [1976]. "Memes: the new replicators". The Selfish Gene. 2 (İngilizce). Oxford: Oxford University Press. ss. 189-201. ISBN 978-0-19-286092-7.
- ^ Tudge, Colin (1998). Neanderthals, Bandits and Farmers: How Agriculture Really Began (İngilizce). Londra: Weidenfeld & Nicolson. ISBN 978-0-297-84258-3.
- ^ Garcea, Elena (4 Temmuz 2013). Mitchell, Peter; Lane, Paul J. (Ed.). Hunter-Gatherers of the Nile Valley and the Sahara Before 12,000 Years Ago (İngilizce). doi:10.1093/oxfordhb/9780199569885.013.0029.
- ^ Colledge, Sue; Conolly, James; Dobney, Keith; ve diğerleri. (2013). Origins and Spread of Domestic Animals in Southwest Asia and Europe (İngilizce). Walnut Creek: Left Coast Press. ss. 13-17. ISBN 978-1-61132-324-5. OCLC 855969933.
- ^ Scanes, Colin G. (Ocak 2018). "The Neolithic Revolution, Animal Domestication, and Early Forms of Animal Agriculture". Toukhsati, Samia (Ed.). Animals and Human Society (İngilizce). Elsevier Science. ss. 103-131. doi:10.1016/B978-0-12-805247-1.00006-X. ISBN 9780128052471.
- ^ He, Keyang; Zhang, Jianping; Wang, Can; Lu, Houyuan (Haziran 2017). "Prehistoric evolution of the dualistic structure mixed rice and millet farming in China". The Holocene (İngilizce). 27 (12). ss. 1885-1898. Bibcode:2017Holoc..27.1885H. doi:10.1177/0959683617708455.
- ^ Lu, Houyuan; Zhang, Jianping; Liu, Kam-biu; Wu, Naiqin; ve diğerleri. (5 Mayıs 2009). "Earliest domestication of common millet (Panicum miliaceum) in East Asia extended to 10,000 years ago" (İngilizce). 106 (18). ss. 7367-7372. Bibcode:2009PNAS..106.7367L. doi:10.1073/pnas.0900158106. PMC 2678631 $2. PMID 19383791.
- ^ Denham, T. P.; Haberle, S. G.; Lentfer, C.; Fullagar, R.; ve diğerleri. (11 Temmuz 2003). "Origins of agriculture at Kuk Swamp in the highlands of New Guinea". Science (İngilizce). 301 (5630). ss. 189-93. doi:10.1126/science.1085255. PMID 12817084.
- ^ Scarcelli, Nora; Cubry, Philippe; Akakpo, Roland; Thuillet, Anne-Céline; ve diğerleri. (Mayıs 2019). "Yam genomics supports West Africa as a major cradle of crop domestication". Science Advances. 5 (5). ss. eaaw1947. Bibcode:2019SciA....5.1947S. doi:10.1126/sciadv.aaw1947. PMC 6527260 $2. PMID 31114806.
- ^ Winchell, Frank; Stevens, Chris J.; ve diğerleri. (Ekim 2017). "Evidence for Sorghum Domestication in Fourth Millennium BC Eastern Sudan: Spikelet Morphology from Ceramic Impressions of the Butana Group" (PDF). Current Anthropology. 58 (5). ss. 673-683. doi:10.1086/693898.
- ^ Manning, Katie; Pelling, Ruth; Higham, Tom; ve diğerleri. (Şubat 2011). "4500-Year old domesticated pearl millet (Pennisetum glaucum) from the Tilemsi Valley, Mali: new insights into an alternative cereal domestication pathway". Journal of Archaeological Science. 38 (2). ss. 312-322. doi:10.1016/j.jas.2010.09.007.
- ^ Noble, Thomas F. X.; Strauss, Barry; ve diğerleri. (5 Mart 2013). Cengage Advantage Books: Western Civilization: Beyond Boundaries (İngilizce) (7 bas.). Cengage Learning. s. 16. ISBN 978-1-285-66153-7.
- ^ Spielvogel, Jackson J. (1 Ocak 2014). Western Civilization: Volume A: To 1500 (İngilizce). Cenpage Learning. ISBN 978-1-285-98299-1.
- ^ Thornton, Bruce S. (2002). Greek Ways: How the Greeks Created Western Civilization (İngilizce). San Francisco, Kaliforniya: Encounter Books. ss. 1-14. ISBN 978-1-893554-57-3.
- ^ Diamond, Jared (1999). Guns, Germs, and Steel (İngilizce). W.W. Norton & Company. ISBN 978-0-393-31755-8.
- ^ Garfinkle, Steven J. (1 Şubat 2013). Bang, Peter Fibiger; Scheidel, Walter (Ed.). Ancient Near Eastern City-States (İngilizce). doi:10.1093/oxfordhb/9780195188318.001.0001. ISBN 9780195188318.
- ^ Woods, Christopher (28 Şubat 2020). "The Emergence of Cuneiform Writing". Hasselbach-Andee, Rebecca (Ed.). A Companion to Ancient Near Eastern Languages. 1 (İngilizce). Wiley. ss. 27-46. doi:10.1002/9781119193814.ch2. ISBN 978-1-119-19329-6.
- ^ Robinson, Andrew (20 Ekim 2015). "Ancient civilization: Cracking the Indus script". Nature (İngilizce). 526 (7574). ss. 499-501. Bibcode:2015Natur.526..499R. doi:10.1038/526499a. PMID 26490603.
- ^ Crawford, Harriet (29 Ağustos 2013). "Trade in the Sumerian world". The Sumerian World (İngilizce). ss. 447-61. ISBN 978-1-136-21911-5.
- ^ Bodnár, Mária (2018). "Prehistoric innovations: Wheels and wheeled vehicles". Acta Archaeologica Academiae Scientiarum Hungaricae (İngilizce). 69 (2). ss. 271-298. doi:10.1556/072.2018.69.2.3. ISSN 0001-5210.
- ^ Pryor, Frederic L. (1985). "The Invention of the Plow". Comparative Studies in Society and History (İngilizce). 27 (4). ss. 727-743. doi:10.1017/S0010417500011749. ISSN 0010-4175. JSTOR 178600.
- ^ Carter, Robert (2012). "Watercraft". A companion to the archaeology of the ancient Near East (İngilizce). Chichester, Batı Sussex: Wiley-Blackwell. ss. 347-354. ISBN 978-1-4051-8988-0. 28 Nisan 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ Pedersen, Olaf (1993). "Science Before the Greeks". Early physics and astronomy: A historical introduction (İngilizce). CUP Archive. s. 1. ISBN 978-0-521-40340-5.
- ^ Robson, Eleanor (30 Haziran 2020). Mathematics in ancient Iraq: A social history (İngilizce). Princeton University Press. s. xxi. ISBN 9780691201405.
- ^ Edwards, James Frederick (2003). "Building the Great Pyramid: Probable Construction Methods Employed at Giza". Technology and Culture (İngilizce). 44 (2). ss. 340-354. doi:10.1353/tech.2003.0063. ISSN 0040-165X. JSTOR 25148110.
- ^ Voosen, Paul (10 Ağustos 2018). "New geological age comes under fire". Science (İngilizce). 361 (6402). ss. 537-538. Bibcode:2018Sci...361..537V. doi:10.1126/science.361.6402.537. PMID 30093579.
- ^ Saggs, H. W. F. (2000). Babylonians (İngilizce). University of California Press. s. 7. ISBN 9780520202221.
- ^ Sassaman, Kenneth E. (1 Aralık 2005). "Poverty Point as Structure, Event, Process". Journal of Archaeological Method and Theory (İngilizce). 12 (4). ss. 335-364. doi:10.1007/s10816-005-8460-4. ISSN 1573-7764.
- ^ "Genetic origins of the Minoans and Mycenaeans". Nature (İngilizce). 548 (7666). 2 Ağustos 2017. ss. 214-218. Bibcode:2017Natur.548..214L. doi:10.1038/nature23310. PMC 5565772 $2. PMID 28783727.
- ^ D. N., Keightley (1999). "The Shang: China's first historical dynasty". Loewe, M. (Ed.). The Cambridge History of Ancient China: From the Origins of Civilization to 221 BC (İngilizce). Cambridge University Press. ss. 232-291. ISBN 978-0-521-47030-8.
- ^ Ghose, Sanujit. World History Encyclopedia (İngilizce). 25 Nisan 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ Kaniewski, David; Guiot, Joël; Campo, Elise Van (6 Mayıs 2015). "Drought and societal collapse 3200 years ago in the Eastern Mediterranean: a review". WIREs Climate Change (İngilizce). 6 (4). ss. 369-382. doi:10.1002/wcc.345.
- ^ Drake, Brandon L. (1 Haziran 2012). "The influence of climatic change on the Late Bronze Age Collapse and the Greek Dark Ages". Journal of Archaeological Science (İngilizce). 39 (6). ss. 1862-1870. doi:10.1016/j.jas.2012.01.029.
- ^ Wells, Peter S. (30 Haziran 2011). "The Iron Age". Milisauskas, S. (Ed.). European Prehistory: A Survey (İngilizce). New York: Springer. ss. 405-460. doi:10.1007/978-1-4419-6633-9_11.
- ^ Hughes-Warrington, Marnie (2 Kasım 2018). "Sense and non-sense in Ancient Greek histories". History as Wonder: Beginning with Historiography (İngilizce). Birleşik Krallık: Taylor & Francis. ISBN 978-0-429-76315-1.
- ^ Beard, Mary (2 Ekim 2015). "Why ancient Rome matters to the modern world". The Guardian (İngilizce). 14 Nisan 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ Vidergar, Angela Becerra (11 Haziran 2015). "Stanford scholar debunks long-held beliefs about economic growth in ancient Greece". Stanford Üniversitesi (İngilizce). 18 Nisan 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ Daly, Jonathan (19 Aralık 2013). The Rise of Western Power: A Comparative History of Western Civilization (İngilizce). ss. 7-9. ISBN 978-1-4411-1851-6.
- ^ Inomata, Takeshi; Triadan, Daniela; Vázquez López, Verónica A.; Fernandez-Diaz, Juan Carlos; ve diğerleri. "Monumental architecture at Aguada Fénix and the rise of Maya civilization". Nature (İngilizce). 582 (7813). ss. 530-533. Bibcode:2020Natur.582..530I. doi:10.1038/s41586-020-2343-4. PMID 32494009.
- ^ Milbrath, Susan (Mart 2017). "The Role of Solar Observations in Developing the Preclassic Maya Calendar". Latin American Antiquity (İngilizce). 28 (1). Cambridge University Press. ss. 88-104. doi:10.1017/laq.2016.4. ISSN 1045-6635.
- ^ Benoist, Anne; Charbonnier, Julien; Gajda, Iwona (2016). "Investigating the eastern edge of the kingdom of Aksum: architecture and pottery from Wakarida". Proceedings of the Seminar for Arabian Studies (İngilizce). Cilt 46. ss. 25-40. ISSN 0308-8421. JSTOR 45163415.
- ^ Farazmand, Ali (1 Ocak 1998). "Administration of the Persian achaemenid world-state empire: implications for modern public administration". International Journal of Public Administration (İngilizce). 21 (1). ss. 25-86. doi:10.1080/01900699808525297. ISSN 0190-0692.
- ^ Ingalls, Daniel H. H. (1976). "Kālidāsa and the Attitudes of the Golden Age". Journal of the American Oriental Society (İngilizce). 96 (1). ss. 15-26. doi:10.2307/599886. ISSN 0003-0279. JSTOR 599886.
- ^ Xie, Jing (1976). "Kālidāsa and the Attitudes of the Golden Age". Journal of the American Oriental Society (İngilizce). 96 (1). ss. 15-26. doi:10.2307/599886. ISSN 0003-0279. JSTOR 599886.
- ^ Merx, Werner; Haunschild, Robin; Bornmann, Lutz (2018). "Climate and the Decline and Fall of the Western Roman Empire: A Bibliometric View on an Interdisciplinary Approach to Answer a Most Classic Historical Question". Climate (İngilizce). 6 (4). s. 90. doi:10.3390/cli6040090.
- ^ Brooke, John H.; Numbers, Ronald L., (Ed.) (14 Ocak 2011). Science and Religion Around the World. Oxford University Press (İngilizce). New York. s. 72. ISBN 978-0-195-32819-6.
- ^ Renima, Ahmed; Tiliouine, Habib; J. Estes, Richard (9 Nisan 2016). "The Islamic Golden Age: A Story of the Triumph of the Islamic Civilization". The State of Social Progress of Islamic Societies: Social, Economic, Political, and Ideological Challenges (İngilizce). Cham: Springer International Publishing. ss. 25-52. doi:10.1007/978-3-319-24774-8_2. ISBN 978-3-319-24774-8.
- ^ Vidal-Nanquet, Pierre (1992). The Harper Atlas of World History (İngilizce). Harper & Row Publishers. s. 76. ISBN 9780062700674.
- ^ "Bayt al-Ḥikmah". Encyclopedia Britannica (İngilizce). 12 Mart 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ Asbridge, Thomas. "Introduction: The world of the crusades". The Crusades: The War for the Holy Land (İngilizce). Simon and Schuster. ISBN 978-1849837705.
- ^ King, Adam (2002). "Mississippian Period: Overview". New Georgia Encyclopedia (İngilizce). 24 Şubat 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ Conrad, Geoffrey W.; Demarest, Arthur A. (31 Ağustos 1984). Religion and Empire: The Dynamics of Aztec and Inca Expansionism (İngilizce). Cambridge University Press. s. 2. ISBN 0521318963.
- ^ Cross, Frank Leslie; Livingstone, Elizabeth A. (2005). "Great Schism". The Oxford Dictionary of the Christian Church (İngilizce). Oxford: Oxford University Press. s. 706. ISBN 978-0-19-280290-3.
- ^ May, Timothy (15 Şubat 2013). The Mongol Conquests in World History (İngilizce). Reaktion Books. s. 7. ISBN 978-1-86189-971-2.
- ^ Çimen, Ali (2008). "Cengiz Han". Tarihi Değiştiren Askerler. Timaş. ss. 117-119. ISBN 9789752636293.
- ^ Canós-Donnay, Sirio (25 Şubat 2019). "The Empire of Mali". Oxford Research Encyclopedia of African History (İngilizce). Oxford University Press. doi:10.1093/acrefore/9780190277734.013.266. ISBN 978-0-19-027773-4.
- ^ Canela, Shankar Aswani; W. Graves, Michael. "The Tongan Maritime Expansion: A Case in the Evolutionary Ecology of Social Complexity". Asian Perspectives (İngilizce). 37 (2). ss. 135-164.
- ^ Kafadar, Cemal (1 Ocak 1994). "Ottomans and Europe". Handbook of European History 1400-1600: Late Middle Ages, Renaissance and Reformation. Brill. ss. 589-635. doi:10.1163/9789004391659_019. ISBN 978-90-04-39165-9.
- ^ Goree, Robert (19 Kasım 2020). "The Culture of Travel in Edo-Period Japan". Oxford Research Encyclopedia of Asian History (İngilizce). Oxford University Press. doi:10.1093/acrefore/9780190277727.013.72. ISBN 978-0-19-027772-7.
- ^ Mosca, Matthew W. (Aralık 2010). "CHINA'S LAST EMPIRE: The Great Qing". Pacific Affairs. 83 (4).
- ^ Suyanta, Sri; Ikhlas, Silfia (19 Temmuz 2016). "Islamic Education at Mughal Kingdom in India (1526-1857)". Al-Ta Lim Journal. 23 (2). ss. 128-138. doi:10.15548/jt.v23i2.228. ISSN 2355-7893.
- ^ Kirkpatrick, Robin (2002). The European Renaissance, 1400-1600 (İngilizce). Harlow, İngiltere. s. 1. ISBN 978-1-317-88646-4. OCLC 893909816.
- ^ Arnold, David (2002). The Age of Discovery, 1400-1600. 2 (İngilizce). Londra. s. xi. ISBN 978-1-136-47968-7. OCLC 859536800.
- ^ Palan, Ronen (14 Ocak 2010). "International Financial Centers: The British-Empire, City-States and Commercially Oriented Politics". Theoretical Inquiries in Law (İngilizce). 11 (1). doi:10.2202/1565-3404.1239. ISSN 1565-3404.
- ^ Dixon, E. James (Ocak 2001). "Human colonization of the Americas: timing, technology and process". Quaternary Science Reviews (İngilizce). 20 (1-3). ss. 277-299. Bibcode:2001QSRv...20..277J. doi:10.1016/S0277-3791(00)00116-5.
- ^ Lovejoy, Paul E. (1989). "The Impact of the Atlantic Slave Trade on Africa: A Review of the Literature". The Journal of African History (İngilizce). 30 (3). ss. 365-394. doi:10.1017/S0021853700024439. ISSN 0021-8537. JSTOR 182914.
- ^ Cave, Alfred A. (2008). "Genocide in the Americas". The Historiography of Genocide (İngilizce). Londra: Palgrave Macmillan UK. ss. 273-295. doi:10.1057/9780230297784_11. ISBN 978-0-230-29778-4.
- ^ Delisle, Richard G. (Eylül 2014). "Can a revolution hide another one? Charles Darwin and the Scientific Revolution". Endeavour (İngilizce). 38 (3-4). ss. 157-158. doi:10.1016/j.endeavour.2014.10.001. PMID 25457642.
- ^ "Greatest Engineering Achievements of the 20th Century". Ulusal Mühendislik Akademisi (İngilizce). 6 Nisan 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ Zafirovski, Milan (2010). The Enlightenment and Its Effects on Modern Society (İngilizce). Springer Science & Business Media. s. 144. ISBN 9781441973870.
- ^ Herring, George C. (2008). From colony to superpower : U.S. foreign relations since 1776 (İngilizce). New York: Oxford University Press. s. 1. ISBN 978-0-19-972343-0. OCLC 299054528.
- ^ O’Rourke, Kevin H. (13 Mart 2006). "The worldwide economic impact of the French Revolutionary and Napoleonic Wars, 1793–1815" (İngilizce). 1 (1). Cambridge University Press. ss. 123-149. doi:10.1017/S1740022806000076. ISSN 1740-0228.
- ^ Zimmerman, A. F. (Kasım 1931). "Spain and Its Colonies, 1808-1820". The Hispanic American Historical Review (İngilizce). 11 (4). ss. 439-463. doi:10.2307/2506251. JSTOR 2506251.
- ^ Raudzens, George K. (Temmuz 2004). "The Australian Frontier Wars, 1788-1838 (review)". The Journal of Military History (İngilizce). 68 (3). ss. 957-959. doi:10.1353/jmh.2004.0138. ISSN 1543-7795.
- ^ David, Saul (17 Şubat 2011). "Slavery and the 'Scramble for Africa'". BBC (İngilizce). 8 Mart 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ Clark, Christopher M. (2012). "Polarization of Europe, 1887-1907". The sleepwalkers : how Europe went to war in 1914 (İngilizce). Londra: Allen Lane. ISBN 978-0-7139-9942-6. OCLC 794136314.
- ^ Christian, Tomuschat (1995). The United Nations at Age Fifty: A Legal Perspective (İngilizce). Martinus Nijhoff Publishers. s. 77. ISBN 9789041101457.
- ^ Dahl, Robert Alan (1989). Democracy and Its Critics (İngilizce). Yale University Press. ss. 239-40. ISBN 0300153554.
- ^ "Nat Geo UN". National Geographic (İngilizce). 23 Aralık 2012. 27 Nisan 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ Hack, Karl (2008). International Encyclopedia of the Social Sciences (İngilizce). Detroit: Macmillan Reference. ss. 255-257. ISBN 978-0-02-865965-7.
- ^ Plous, S. (1 Mayıs 1993). "The Nuclear Arms Race: Prisoner's Dilemma or Perceptual Dilemma?". Journal of Peace Research (İngilizce). 30 (2). ss. 163-179. doi:10.1177/0022343393030002004. ISSN 0022-3433.
- ^ McDougall, Walter A. (Mayıs 1985). "Sputnik, the space race, and the Cold War". Bulletin of the Atomic Scientists (İngilizce). 41 (5). ss. 20-25. Bibcode:1985BuAtS..41e..20M. doi:10.1080/00963402.1985.11455962. ISSN 0096-3402.
- ^ Swenson, Loyd S.; Grimwood, James M.; Alexander, Charles C. (1966). This New Ocean: A History of Project Mercury. NASA (İngilizce). Washington, DC. s. 71. OCLC 569889.
- ^ "Who has Walked on the Moon?". NASA. 27 Şubat 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ Craig, Paul; De Burca, Grainne (2011). EU Law: Text, Cases and Materials. 5 (İngilizce). Oxford: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-957699-9.
- ^ Sachs, Jeffrey D. (31 Mart 2017). "Globalization—In the Name of Which Freedom?". Humanistic Management Journal. 1 (2). ss. 237-252. doi:10.1007/s41463-017-0019-5. ISSN 2366-603X.
- ^ "There will be more mobile phones than people by 2014: ITU". Deccan Herald. Yeni Delhi. 14 Mayıs 2013. 26 Şubat 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ Rector, Rebecca Kraft (2016). The Early River Valley Civilizations. 1 (İngilizce). New York. s. 10. ISBN 978-1-4994-6329-3. OCLC 953735302.
- ^ "How People Modify the Environment" (PDF). Westerville Okul Bölgesi. 25 Şubat 2021 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi.
- ^ "Natural disasters and the urban poor" (PDF). Dünya Bankası (İngilizce). Ekim 2003. 9 Ağustos 2017 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi.
- ^ The state of the world's cities 2012 / prosperity of cities (İngilizce). Londra: Routledge. 2013. s. x. ISBN 978-1-135-01559-6. OCLC 889953315.
- ^ a b Piantadosi, Claude A. The biology of human survival : life and death in extreme environments (İngilizce). Oxford: Oxford University Press. s. 2-3. ISBN 978-0-19-974807-5. OCLC 70215878.
- ^ O'Neil, Dennis. "Human Biological Adaptability; Overview" (İngilizce). Palomar College. 6 Mart 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ "Population distribution and density". BBC (İngilizce). 23 Haziran 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ Bunn, Stuart E.; Arthington, Angela H. (Ekim 2002). "Basic principles and ecological consequences of altered flow regimes for aquatic biodiversity". Environmental Management (İngilizce). 30 (4). ss. 492-507. doi:10.1007/s00267-002-2737-0. hdl:10072/6758. PMID 12481916.
- ^ Heim, B. E. (1990-1991). "Exploring the Last Frontiers for Mineral Resources: A Comparison of International Law Regarding the Deep Seabed, Outer Space, and Antarctica". Vanderbilt Journal of Transnational Law (İngilizce). Cilt 23. s. 819.
- ^ "Mission to Mars: Mars Science Laboratory Curiosity Rover". NASA Jet Propulsion Laboratory (İngilizce). 18 Ağustos 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ "Touchdown! Rosetta's Philae probe lands on comet". Avrupa Uzay Ajansı (İngilizce). 12 Kasım 2014. 22 Ağustos 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ "NEAR-Shoemaker". NASA (İngilizce). 26 Ağustos 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ Kraft, Rachel (11 Aralık 2010). "JSC celebrates ten years of continuous human presence aboard the International Space Station". Johnson Space Center. JSC Features. 16 Şubat 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ Tellier, Luc-Normand (2009). Urban world history: an economic and geographical perspective (İngilizce). s. 26. ISBN 978-2-7605-1588-8.
- ^ Thomlinson, Ralph (1975). Demographic Problems: Controversy Over Population Control. 2 (İngilizce). Ecino, Kaliforniya: Dikenson Publishing Company. ISBN 978-0-8221-0166-6.
- ^ Harl, Kenneth W. (1998). "Population estimates of the Roman Empire" (İngilizce). Tulane.edu. 7 Mayıs 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ Zietz, Björn P.; Dunkelberg, Hartmut (14 Kasım 2004). "The history of the plague and the research on the causative agent Yersinia pestis". International Journal of Hygiene and Environmental Health (İngilizce). 207 (2). ss. 165-178. doi:10.1078/1438-4639-00259. PMC 7128933 $2. PMID 15031959.
- ^ Russell, J. C. (1958). "Late Ancient and Medieval Population". Transactions of the American Philosophical Society (İngilizce). 48 (3). ss. 93-99. doi:10.2307/1005708. JSTOR 1005708.
- ^ "World's population reaches six billion". BBC (İngilizce). 5 Ağustos 1999. 15 Nisan 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ Chamie, Joseph (11 Şubat 2020). "World Population: 2020 Overview". Yale Üniversitesi (İngilizce). 9 Mart 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ Bar-On, Yinon M.; Phillips, Rob; Milo, Ron (19 Haziran 2018). "The biomass distribution on Earth". Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America (İngilizce). 115 (25). ss. 6506-6511. doi:10.1073/pnas.1711842115. PMC 6016768 $2. PMID 29784790.
- ^ "68% of the world population projected to live in urban areas by 2050, says UN". United Nations Department of Economic and Social Affairs (DESA) (İngilizce). 16 Mayıs 2018. 10 Mart 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ "World Urbanization Prospects, the 2011 Revision". United Nations Department of Economic and Social Affairs (DESA) (İngilizce). 9 Temmuz 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ Roopnarine, Peter D. (4 Mart 2014). "Humans are apex predators". Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America (İngilizce). 111 (9). ss. E796. Bibcode:2014PNAS..111E.796R. doi:10.1073/pnas.1323645111. PMC 3948303 $2. PMID 24497513.
- ^ a b Stokstad, Erik (6 Mayıs 2019). "Landmark analysis documents the alarming global decline of nature". Science (İngilizce). American Association for the Advancement of Science. 4 Mart 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ Pimm, Stuart; Raven, Peter; Peterson, Alan; ve diğerleri. (18 Temmuz 2006). "Human impacts on the rates of recent, present, and future bird extinctions". Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America (İngilizce). 103 (29). ss. 10941-10946. Bibcode:2006PNAS..10310941P. doi:10.1073/pnas.0604181103. PMC 1544153 $2. PMID 16829570.
- ^ Barnosky, Anthony D.; Koch, Paul L.; Feranec, Robert S.; Wing, Scott L.; Shabel, Alan B. (1 Ekim 2004). "Assessing the causes of late Pleistocene extinctions on the continents". Science (İngilizce). 306 (5693). ss. 70-75. Bibcode:2004Sci...306...70B. CiteSeerX 10.1.1.574.332 $2. doi:10.1126/science.1101476. PMID 15459379.
- ^ Lewis, Owen T (29 Ocak 2006). "Climate change, species-area curves and the extinction crisis". Philosophical Transactions of the Royal Society of London. Series B, Biological Sciences (İngilizce). 361 (1465). ss. 163-171. doi:10.1098/rstb.2005.1712. PMC 1831839 $2. PMID 16553315.
- ^ "Climate Change 2001: Working Group I: The Scientific Basis". GRID-Arendal (İngilizce). 1 Haziran 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ "Faye Flam, The Philadelphia Inquirer (26 Kasım 2007)". 19 Mart 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Haziran 2008.
- ^ "Vücudumuz hangi elementlerden oluşuyor?". BBC News Türkçe. Erişim tarihi: 30 Temmuz 2021.
- ^ "İnsan Vücudu Hangi Elementlerden Oluşur? > Bilimdili.com". Bilimdili.com. 6 Kasım 2016. 8 Kasım 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Temmuz 2021.
Dış bağlantılar
|
Vikisözlük'te tanımlar |
|
Commons'ta dosyalar |
|
Vikisöz'de alıntılar |
|
Vikitür'de taksonomi |
- A Look at Modern Human Origins, C. David Kreger (İngilizce)
- Tree of Life'da Homo sapiens (İngilizce)
- Why Humans and Their Fur Parted Way, Nicholas Wade, New York Times, 19 Ağustos 2003 (İngilizce)
- 3-D Brain Anatomy, Public Broadcasting Service (İngilizce)
- Human evolution: the fossil evidence in 3D, Philip L. Walker ve Edward H. Hagen, Kaliforniya Üniversitesi, 10 Nisan 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (İngilizce)
