Türkmenistan coğrafyası
Türkmenistan, Orta Asya'da karayla çevrili bir ülkedir ve batıda Hazar Denizi, güneyde İran ve Afganistan, kuzeydoğuda Özbekistan ve kuzeybatıda Kazakistan ile komşudur. 1991'in sonunda Sovyet sonrası devletlerin çoğu tarafından oluşturulan gevşek federasyon olan Bağımsız Devletler Topluluğu'nun (BDT) en güneydeki cumhuriyetidir.[1]
Ülkenin coğrafi koordinatları 35°08' ve 42°48' kuzey enlemleri, 52°27' ve 66°41' doğu boylamları arasındadır. En uzun sınırı Hazar Denizi'dir (1,786 km (1,110 mil)).[1] Diğer sınırlar İran (güneyde 992 km (616 mi)), Afganistan (güneyde, 744 km (462 mi)), Özbekistan (kuzeyde ve doğuda, 1.621 km (1,007 mi)) ve Kazakistan iledir. (kuzeye, 379 km (235 mil)).[1] Türkmenistan, kapladığı 491.120 kilometre kare (188.500 sq mi) yüzölçümü ile, ABD'nin Kaliforniya eyaletinden biraz daha büyüktür.[1] Türkmenistan, yüzölçümü dikkate alındığında eski Sovyet cumhuriyetleri arasında Rusya, Kazakistan ve Ukrayna'dan sonra dördüncü sırada yer alır.[1] Ülkenin batıdan doğuya en büyük genişliği 1.100 km (680 mil) ve kuzeyden güneye en büyük mesafesi 650 km'dir (400 mil).[1]
Fiziki Özellikleri[değiştir | kaynağı değiştir]
Türkmenistan arazisi, güneye doğru yavaş yavaş yükselen kum tepeleri ile düz ve/veya eğimli kumullara sahip bir çöl olan Karakum'dan oluşur; İran sınırına ulaştıklarında Kopet Dağ olarak bilinen alçak dağlara dönüşürler. Hazar Denizi, çoğunlukla kurak olan bu ülkenin batı kıyılarını kapsar.
Türkmenistan'ın ortalama yüksekliği deniz seviyesinden 100 ila 220 metre yükseklikte olup, en yüksek noktası güneydoğudaki Pamir-Alay zincirinin Köýtendag Sıradağları'ndaki Aýrybaba Dağı (3.139 m) ve en alçak noktası Sarıgamış Gölü'ndeki Akçakaya Çöküntüsü'dür. Deniz seviyesinden 100 metreye yakın (Sarıkamış Gölü'ndeki gerçek su seviyesi, en sığda –110 m'den –60 m'ye kadar geniş bir aralıkta dalgalanmaktadır).[1][2] Arlan Dağı, batı Türkmenistan'da (Balkan Eyaleti) Büyük Balkhan Sıradağları'nda deniz seviyesinden keskin bir şekilde yükselir. Ülkenin yaklaşık %80'i, güneyden kuzeye ve doğudan batıya doğru eğimli olan Turan Çöküntüsü içinde yer alır.[1]
Türkmenistan'ın dağları, İran'la paylaştığı Kopet Sıradağları'nın 600 km'lik kuzeyini kapsar.[1] Kopet Sıradağları; etekleri, kuru ve kumlu yamaçları, dağ platoları ve sarp dağ geçitleri ile karakterize edilen bir bölgedir. Aşkabat'ın güneybatısında, Rizeh Dağı olarak da bilinen Şahşah Dağı (2.912 m), Türkmenistan'daki Kopet Sıradağları'nın en yüksek noktasıdır.[1] Kopet Dağ tektonik dönüşüm geçirmektedir; bu da Aşkabat'ı yıkan depremin benzerlerinin meydana gelebileceğini göstermektedir.[1] Krasnovodsk ve Üstüurt platoları, kuzeybatı Türkmenistan'ın öne çıkan topoğrafik özellikleridir.[1]
Ülke manzarasının baskın bir özelliğini, yaklaşık 350.000 kilometrekare kaplayan Karakum Çölü meydana getirir.[1] Değişken rüzgarlar, yüksekliği iki ila yirmi metre arasında değişen ve birkaç kilometreyi bulabilen çöl dağları yaratır.[1] Bu tür yapılar; dik yükseltiler ve aynı bölgede birkaç yıl boyunca taşkın sularının hızla buharlaşmasıyla oluşan düzgün, beton benzeri kil birikintileri kadar yaygındır.[1] Topraktaki kılcal hareketle oluşan büyük bataklık tuz düzlükleri, kuzeybatıda 1.500 kilometrekarelik bir alanı kaplayan Garaşor da dahil olmak üzere birçok çöküntüde bulunur.[1] Amu Derya nehrinin batısındaki Kumlu Çölü, çoğu kuzeydoğuda Özbekistan'da bulunan Kızılkum Çölü'nün en güney ucudur.[1]
İklimi[değiştir | kaynağı değiştir]
Türkmenistan, şiddetli karasal olan sıcak bir çöl iklimine sahiptir.[1] Yazlar uzun (Mayıs'tan Eylül'e kadar), sıcak ve kurak, kışlar ise kuzeyde soğuk ve nemli olsa da genellikle ılık ve kurak geçer.[1] Yağışların çoğu Ocak ve Mayıs ayları arasında düşer; yağış ülke genelinde hafiftir ve yıllık ortalamalar Kopet Dağı'nda 300 milimetre (11.8 inç) ile kuzeybatıda 80 milimetre (3.15 inç) arasında değişmektedir.[1] Güney-orta Türkmenistan'da İran sınırına yakın olan başkent Aşkabat, yıllık ortalama 225 milimetre (8,9 inç) yağış almaktadır.[1] Ortalama yıllık sıcaklıklar Aşkabat'ta 17.1 °C (62.8 °F) ile Kuzey-orta Türkmenistan'da Özbek sınırındaki Daşoğuz'da 12.8 °C (55.0 °F) arasında değişmektedir.[1] Neredeyse sabit olan rüzgarlar kuzeyden, kuzeydoğudan veya batıdan esiyor.[1]
Hidrolojik koşullar[değiştir | kaynağı değiştir]
Türkmenistan topraklarının neredeyse %80'i sabit bir yüzey suyu akışı kaynağından yoksundur.[1] Ana nehirleri yalnızca güney ve doğu çevrelerinde bulunur; Köpetdağ'ın kuzey yamaçlarındaki birkaç küçük nehir tamamen sulamaya yönlendirilir.[1] En önemli nehir, en uzak kolundan itibaren toplam uzunluğu 2.540 km olan Amu Derya'dır ve bu onu Orta Asya'nın en uzun nehri yapar.[1] Amu Derya, kuzeydoğu Türkmenistan boyunca akar, oradan doğuya doğru Özbekistan ve Tacikistan'ın güney sınırlarını oluşturur.[1] Amu Derya'nın baraj ve sulama kullanımları, nehrin aktığı Aral Gölü üzerinde ciddi çevresel etkilere neden oldu.[1] Nehrin yıllık ortalama akışı saniyede 1.940 metreküptür.[1] Diğer büyük nehirler şunlardır: Tejen (1,124 km); Murgab (852 km); ve Atrek (660 km).[1]
Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]
- ^ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w x y z aa ab ac ad Clark, Larry; Thurman, Michael; Tyson, David (1997). "Turkmenistan: Physical Environment". Curtis, Glenn E. (Ed.). Kazakstan, Kyrgyzstan, Tajikistan, Turkmenistan, and Uzbekistan: country studies (1.1sayfalar=307-311 bas.). Washington, D.C.: Federal Research Division, Library of Congress. ISBN 0-8444-0938-3. OCLC 36364151. 20 Mayıs 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Temmuz 2021.
Bu madde, bu kaynaktan alınan kamu malı olan bir metni içermektedir.
- ^ "Natural conditions in Turkmenistan". 8 Temmuz 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Temmuz 2021.
