Bolşoy Uzen Nehri
| Bolşoy Uzen Большой Узень (Rusça) Үлкен Өзен (Kazakça) | |
|---|---|
.jpg) Novouzensk yakınları
| |
| Konum | |
| Ülke(ler) |  Rusya,  Kazakistan
|
| Eyalet(ler) | Saratov Oblastı (RUS), Batı Kazakistan (KZ) |
| İlçe(ler) | Novouzenskiy Yerşovskiy Dergaçovskiy Krasnopartizanskiy (RUS), Kaztalov, Janakala (KZ) |
| Şehir(ler) | Novouzensk, Aleksandrov Gay, Jalpaktal |
| Genel bilgiler | |
| Kaynak | Obshchy Syrt[1] |
| Kaynak rakımı | y. 117 m (384 ft)[2] |
| Ağız | Kamıs-Samar Gölleri[3] |
| Ağız rakımı | y. -8 m (-26 ft)[2] |
| Yükseklik farkı | y. 125 m (410 ft)[2] |
| İniş | y. 0,2 ‰ |
| Uzunluk | 650 km (400 mi) |
| Havza alanı | 15.600 km2 (6.000 sq mi) |
| Debi | 7,3 ila 393 metreküp/saniye (260 ila 13.880 cu ft/s) Novouzensk ölçüm istasyonu |
Bolşoy Uzen (Rusça: Большой Узень, Büyük Uzen) (Kazakça: Үлкен Өзен, Büyük Nehir ya da Kazakça: Қараөзен, Kara Nehir), Rusya'da Saratov Oblastının Aleksandrovo Gayskiy, Novouzenskiy, Yerşovskiy, Dergaçovskiy ve Krasnopartizanskiy Rayonları ile Kazakistan'da Batı Kazakistan Eyaletinin Kaztalov ve Janakala ilçelerinden akan bir nehirdir.[2]
Nehir yolu[değiştir | kaynağı değiştir]
Bolşoy Uzen, Obshchy Syrt sıradağlarının batı kesiminde 120 metre yükseklikte, Gorny yerleşiminin yaklaşık 15 kilometre doğusunda ve Pugaçov kasabasının 40 kilometre güneyinde yükselir. Volga'nın doğusundaki bozkır arazileri boyunca önce ağırlıklı olarak güneyden güneybatıya, daha sonra güneydoğu yönünde akar. Bolşoy Uzen, Maly Uzen Nehri'nin yaklaşık 50 kilometre (31 mi) doğusundan ona paralel olarak akar. İki nehir arasında Balıktı Sarkıl Gölü yer alır. Rotasının neredeyse üçte ikisinden sonra Kazakistan sınırını geçer. Hazar Depresyonu'nun kenarında, arazinin yavaş yavaş yarı çöl özelliği aldığı yerde, Sarıkol (Сарыкөл) köyü yakınlarında, Kamıs-Samar Gölleri[4][5] içinde kaybolur. Acı ve çok tuzlu olan bu göller bir zamanlar balık açısından zengindi[4][6] ancak bugün büyük ölçüde kurumuş ya da sadece dönemsel olarak su ile dolmaktadır. Bunun başlıca nedeni, Bolşoy Uzen ve batıda ona paralel akan Maly Uzen gibi ana kolların, göllerin havzasına ulaşmadan önce tarım arazilerinin sulanması için kullanılmasıdır.
Nehir üzerindeki büyük yerleşimlerin çoğu Rusya tarafında yer almaktadır: Yerşovskiy Rayonu'ndaki Novorepnoye ve Orlov Gay köyleri, Novouzensk kasabası (ve ilçe idari merkezi) ve Aleksandrov Gay köyü (aynı zamanda ilçe merkezi). Kazakistan tarafındaki en önemli köy Jalpaktal'dır (eski adıyla Furmanovo).
Bolşoy Uzen'in en önemli kolları soldan gelen Altata, Chertanla ve Muchor'dur.
Hidroloji[değiştir | kaynağı değiştir]
Bolşoy Uzen, 650 kilometre (400 mi) uzunluğunda ve 15.600 kilometrekare (6.000 sq mi)’lik drenaj havzasına sahiptir. Orta kesimlerde Novouzensk yakınlarındaki yıllık ortalama debi 7,3 metreküp/saniye (260 cu ft/s)'dir. Yıl boyunca su akışı büyük farklılıklar gösterir; ilkbaharda karların erimesi sırasında yaşanan taşkınlarda maksimum 393 metreküp/saniye (13.900 cu ft/s) ölçülürken, sonraki aylarda önemli ölçüde düşer. Nehir sıcak ve kurak yaz aylarında çok az su taşır ve yer yer kuruyabilir. Kasım sonundan Nisan ayına kadar nehir donmaktadır.[7]
Su akışı da insan müdahalesiyle büyük ölçüde değiştirilmiştir: Saratov Kanalı'ndan yönlendirilen ek bir kanal ile, Bolşoy Uzen'in üst kısımları Volga'nın sol kolu Bolşoy Irgız'dan gelen suyla beslenmektedir. Daha aşağılarda, kanallar aracılığıyla Maly Uzen nehrine'de birkaç bağlantı sağlanmakta. Başka kanallar ise, çıkışı olmayan daha küçük göllerin havzalarına açılmaktadır. Tüm bu kanallar su seviyesini düzenlemeye ve sulamayı organize etmek amacıyla inşa edilmiştir.
Kullanım ve altyapı[değiştir | kaynağı değiştir]
Bolşoy Uzen gemiciliğe uygun olarak kabul edilmemektedir. Nehrin orta kısımda, yüksek su seviyelerinde, küçük gemilerin seyri için uygundur ancak izole konumu nedeniyle iç su yolu olarak kullanılmamaktadır.
Bolşoy Uzen'in suları, büyük kısmı Rusya tarafında olmak üzere tarım arazilerinin sulanmasında kullanılmaktadır.
Yerşov kasabasının doğusunda, Saratov - Oral (Uralsk) - Sol-İletsk demiryolu hattı ve onu takip eden 1R236 numaralı karayolu, Bolşoy Uzen Nehri ile kesişmektedir. Nehrin orta kısmında, Krasni Kut'tan Novouzensk üzerinden Aleksandrov Gay'e uzanan demiryolu hattı bulunmaktadır. Bu hat 1895 gibi erken bir tarihte Ryazan-Uralsk Demiryolu tarafından dar hat (ray aralığı 1000 mm) olarak açılmış ve 1920'lerde geniş hatta dönüştürülmüştür.[8] Demiryolu nehre paralel olarak doğu tarafı boyunca uzanmaktadır.
Nehrin alt ve orta kısımlarında doğu yakasına paralel olarak Orta Asya-Merkez doğal gaz boru hattı uzanır. Daha sonra Novouzensk'in kuzeyinde nehri geçer ve Saratov yönüne doğru ilerler.
Tarih[değiştir | kaynağı değiştir]
Bolşoy Uzen'deki bölge, Rus İç Savaşı sırasında efsanevi Kızıl Ordu komutanı Vasily Chapayev ve birliklerinin savaş alanlarından biriydi. Chapayev'in emrinde komiser olarak atanan Dmitry Furmanov, savaş sonrası kaleme aldığı Chapayev adlı romanında Bolşoy Uzen üzerindeki Stanitsa Slomichinskaja'nın ele geçirilmesini anlatmıştır.[9] Roman büyük bir başarıya ulaştı ve Furmanov'un onuruna yerleşimin adı Furmanovo olarak değiştirildi. 1990'larda Kazakistan'ın bağımsızlığından sonra Jalpaktal (Kazakça: Жалпақтал) adını almıştır.
1919 yılında Algemba (Aleksandrov Gay - Emba) demiryolu hattı inşaatı başlatıldı. 1919-1921 yılları arasında devam eden bu inşaat, Sovyet Rusyası'nın "Dev Komünizm Yapıları" kapsamında başlatılan ilk projelerden biri oldu. Amaç demiryolu hattını Aleksandrov Gay'den petrol yataklarının yoğun olduğu Emba Nehri ve havzasına kadar uzatmaktı. Algemba demiryoluna paralel bir boru hattı inşa edilecekti ve batı bölümünde Bolşoy Uzen'i 150 kilometre boyunca takip edecekti. Proje, zorla çalıştırılan 35.000 kadar mahkum'un hastalık (tifüs ve kolera) nedeniyle hayatını kaybetmesiyle sonlandırıldı.[10] Proje; 1920'lerin sonunda, İkinci Dünya Savaşı sırasında ve son olarak 1970'lerde olmak üzere birkaç kez yeniden başlatıldı. Sonunda sadece, Makat'tan (Atırau'nun kuzeydoğusunda) İnderbor'a (İnderborski) kadar uzanan bir demiryolu hattı inşa edilebildi. Hattın devamında Ural Nehri’ni geçecekti. Tren hattı aslında Rusya ile Orta Asya Cumhuriyetleri arasındaki mesafeyi önemli ölçüde kısaltacaktı ancak Sovyetler Birliği'nin dağılması’ndan sonra tamamen gündemden düştü. Plana göre Bolşoy Uzen üzerine Algemba Köprüsü inşa edilecekti. Günümüzde inşaat alanı halen açıkça görülebilmektedir. (49°53′38″N 49°08′52″E / 49.89389°K 49.1479°D)
Ayrıca bakınız[değiştir | kaynağı değiştir]
Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]
- ^ "Sovyet haritasındaki kaynak yeri (haritada: Бол. Узень) (Rusça) 1:500.000". 8 Aralık 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Aralık 2023.
- ^ a b c d Google Earth
- ^ "Sovyet haritasındaki ağız yeri (haritada: Бол. Узень) (Rusça) 1:500.000". 8 Aralık 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Aralık 2023.
- ^ a b Камыш-Самарские озёра (Kamıs-Samar Gölleri) 6 Mart 2023 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.; Büyük Sovyet Ansiklopedisi in 30 vols. — Ch. ed. Aleksandr Prohorov. - 3rd ed. - M. Soviet Encyclopedia, 1969-1978. (Rusça)
- ^ "M-39 Topographic Chart (maps.vlasenko.net) (Rusça)". 26 Mart 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Eylül 2023.
- ^ "Камыш-Самарские озера". Entsiklopediheskiy slovar Brokgauza i Yefrona (Rusça). 1906. (Kamıs-Samar Gölleri)
- ^ Узень Большой и Малый (Bolşoy ve Maly Uzen) 7 Mart 2023 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Büyük Sovyet Ansiklopedisi
- ^ "Ryazan-Uralsk Demiryolunun dar rayları (Rusça)". 4 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Mart 2016.
- ^ Furmanov, Dmitri (1935). Chapayev.
- ^ "Кровавые стройки века (Yüzyılın kanlı inşaat projeleri) (Rusça)". 9 Eylül 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Ağustos 2015.
Dış bağlantılar[değiştir | kaynağı değiştir]
 |
Wikimedia Commons'ta Bolshoy Uzen ile ilgili ortam dosyaları bulunmaktadır. |
