Malaya Almatinka Nehri
| Malaya Almatinka Кіші Алматы (Kishi Almaty) | |
|---|---|
 | |
| Konum | |
| Ülke(ler) |  Kazakistan
|
| Genel bilgiler | |
| Aktığı yer | Kaskelen → Kapçagay Rezervuarı → İli → Balkaş Gölü |
| Kaynak | Tuyuksu Buzulu, Trans-İli Ala Dağları 43°03′54″N 77°05′03″E / 43.065000°K 77.084170°D |
| Kaynak rakımı | y. 3.400 m (11.200 ft)[1] |
| Ağız | Kaskelen |
| Ağız rakımı | y. 481 m (1.578 ft)[1] |
| Yükseklik farkı | y. 2.919 m (9.577 ft) |
| Uzunluk | 125 km (78 mi) |
| Havza alanı | 710 km2 (270 sq mi) |
Malaya Almatinka (Kazakça: Кіші Алматы Kishi Almaty, Küçük Almatı; Rusça: Малая Алматинка, Malaya Almatinka), Kazakistan’ın Almatı şehrinden geçen bir nehirdir. Kaskelen’in sağ koludur.
Nehir yolu[değiştir | kaynağı değiştir]
Malaya Almatinka, Trans-İli Ala Dağları'nın kuzey yamacındaki Tuyuksu Buzulu'ndan doğmaktadır. Önce kuzeye sonra kuzeybatıya yönelerek Almatı şehrinin içinden geçer. Ağırlıklı olarak kuzey yönünde ilerler ve Kapçagay Rezervuarın güneyinde Kaskelen Nehri’nin sağ kıyısından giriş yapar. Nehir 125 km uzunluğunda ve havza alanı 710 km²'dir. Ana kolları Sarısay, Kuigensay (Gorelnik), Kimasar (Komissarovka), Zharbulak (Kazaçka), Batareika (Bedelbay), Butakovka, Karasu-Türksib, Esentai, Karasu ve Terenkara'dır.[2][3][4][5][6] [7]
Fiziksel ve coğrafi özellikler[değiştir | kaynağı değiştir]
Dağ bölgesindeki nehir kanalı orta derecede dolambaçlıdır, kaya ve çakıl birikintilerinden oluşur, genişliği 3–13 m; nehir derinliği 0,15 ila 0,5 m arasındadır; nehrin yıllık ortalama akışı 0,32 m³/s, Mynzhilky meteoroloji istasyonunda 2,3 m³/s'dir.[7]
Vadi içinde dünyadaki modern elmaların atası olarak kabul edilen Malus sieversii elma ağaçları yetişmektedir.[8]
Malaya Almatinka ve kolları çamur seline meyillidir. En yıkıcı çamur taşkınları 1921, 1956 ve 1973 yıllarında gerçekleşmiştir. Ekim 1966'da, nehir havzasında Medeu yolunda bir taşkın kontrol barajı inşa edilmiştir.[9]
Malaya Almatinka geçitinin çıkışında nehir üç kola ayrılır: Esentai (Vesnovka), Zharbulak (Kazakça) ve Malaya Almatinka'nın kendisi. Malaya Almatinka, Almatı şehir sınırları içinde, şehrin doğu kısmı boyunca akar ve kıyıları betonla kaplıdır. Nehir havzasında toplam 2,5 km² alana sahip 46 göl, gölet ve rezervuar bulunmaktadır.[7]
Nehir kolları[değiştir | kaynağı değiştir]
- Esentai sol koludur. Uzunluğu 43 km'dir. Almatı şehir sınırları içinde nehir kıyıları betonla kaplanmıştır. Yıllık ortalama su debisi 0,06 m³/s'dir. Taşkınlar Mayıs-Haziran aylarında olur. Kar ve yağmurla beslenmektedir.[7]
- Zharbulak (Kazakça). 4,5 km uzunluğundadır ve havza alanı 5,92 km²'dir, kar suyu ve kısmen toprakla beslenir. Kanalın ortalama genişliği 1,8 m, ortalama derinliği 0,10-0,15 m'dir ve akış tüm yıl boyunca devam etmektedir. Uzun vadeli ortalama su akışı 0,083 m³/s dir, en yüksek - 1,16 m³/s ölçülmüştür.[7]
Nehir girişleri[değiştir | kaynağı değiştir]
Malaya Almatinka Nehri'ne ana girişler şunlardır:
- Kuigensai (Gorelnik). Zailiisky Alatau Sıradağlarının kuzey yamacından 3 bin metre yükseklikte doğar. 5,8 km uzunluğundadır ve toplam havza alanı 12 km²'dir. Toplam uzunluğu 4 km olan iki kolu vardır. Nehrin üst kesimlerinde üç adet moren gölü bulunmaktadır. Kanalın genişliği 1,8–2 m, derinliği 0,15-0,2 m'dir. Ortalama uzun vadeli debisi 0,24 m³/s'dir ve akış yıl boyunca devam eder. Nehir çamur taşkınlarına meyillidir. En büyük çamur taşkınları 10 Mayıs 1944'te (9,9 m³/sn çamur akışı) ve 22 Mayıs 1951'de (20 m³/sn çamur akışı) gerçekleşmiştir. Ağzın 5 km yukarısında yaklaşık 10 m yüksekliğinde bir şelale bulunmaktadır.[10]
- Kotyrbulak - Kotyrbulak dağının kuzey yamacından doğar ve Malaya Almatinka nehrine dökülür. 32 km uzunluğundadır ve havza alanı 81,5 km'dir. En yüksek yıllık ortalama debi 0,5 m³/sn'ye kadar çıkmaktadır.[11]
- Karasu sağ koludur. Zailiisky Alatau Sıradağları'nın kuzey yamacındaki kaynaklardan doğar. Uzunluğu 17 km'dir ve 11 küçük kolu vardır. Akış tüm yıl boyunca gözlemlenir. Ortalama uzun vadeli su debisi yaklaşık 10 L/sn'dir. En yüksek akış hızı kar erimesi sırasında 30-40 L/sn'dir.
Tarih[değiştir | kaynağı değiştir]
1854 yılında Binbaşı Peremyshelsky, Malaya Almatinka'nın sol kıyısına Verny tahkimatını inşa ettirdi. Daha sonra Kozak aileler buraya sürgün edildi. Bolşaya Stanitsa ve Malaya Stanitsa, Verny tahkimatın yanına kuruldu ve böylece Verny kasabasının temelleri atılmış oldu. Malaya Almatinka Nehri, ilk yerleşimcilerin ana içme suyu kaynağıydı. Verny şehrinin adı 5 Şubat 1921 yılında Alma-Ata olarak değiştirildi.[12]
İyileştirmeler ve taşkın koruma sistemleri[değiştir | kaynağı değiştir]
Su kaskatları[değiştir | kaynağı değiştir]
1971 yılında, Sovyet mühendisler Malaya Almatinka nehir kanalı boyunca, toplam uzunluğu 600 metre olan 8x12 m boyutlarında, 28 betonarme su havzasından oluşan bir su kaskatı (şelale) inşa ettiler. Nehir yatağı güçlendirildi ve betonlandı, tüm kanal boyunca belirli bir mesafede, su akış hızının önemli bir sönümleyicisi olan ve şehri sel ve taşkın sularından koruyan özel duvarlar-setler inşa edildi. Bu yapılar aynı zamanda yaz sıcağında şehrin havasını soğutarak mikro iklimi iyileştirmekte.
Peyzaj[değiştir | kaynağı değiştir]
1971 yılında, Alma-Ata'nın Yeşil Kuşağı projesi kapsamında nehir kıyısı boyunca kanalın her iki tarafında koruyucu yeşil bitkilerin (Karaağaç) dikildiği bir yeşil bölge oluşturulmuştur. Günümüzde bu bölge kısmen yok olmuştur. Sebebi yasadışı arazi satışı nedeniyle inşa edilen konut kompleksleri ve kafelerdir.[13]
Terrenkur gezinti yolu[değiştir | kaynağı değiştir]
Nehir boyunca, Satpayev Caddesi'nin yukarısında, Terrenkur gezinti yolu yer almaktadır.[14]
Rekonstrüksiyon çalışmaları[değiştir | kaynağı değiştir]
2012 yılında Alma-Ata Akim'in emriyle, Cumhuriyet Sarayı'ndan Makataeva Caddesi'ne kadar, Malaya Almatinka Nehri'nin kanal ve setinin kapsamlı bir şekilde rekonstrüksiyonu tamamlanmıştır. Bu inşaat ile nehir yatağının betonarme duvarları ve kaskatlar tamamen yenilendi. Ayrıca mevcut yürüyüş yolunun asfalt zemini ve aydınlatma direkleri de yenilendi.
2017 yılında, Medeu bölgesi Akim'in talebi üzerine, Bogenbai Batyr Caddesi'nden Makataeva Caddesi'ne kadar olan bölümde, yürüyüş yolunun altındaki betonarme nehir kanalı KL yeniden inşa edildi.[15]
2017 yılında Almatı "Şehircilik Daire Başkanlığı" radikal bir karar alarak, Malaya Almatinka Nehir seti ve yatağını kamusal alana dönüştürmeyi önerdi ve 2020 yılında bir ihale açtı. Dönüşüm projesiyle yetkililer, nehrin su koruma alanındaki yeşil bölgenin büyük bir kısmını yok etmeye amaçlıyordu. Çok sayıda ağaç ve çim, yeni inşaat alanı için yıkılacaktı. Dönüşüm projesi aynı zamanda nehrin tüm su kaskatları ve havzalarını da ortadan kaldıracaktı. Çevre ve kent koruma örgütleri, Kazakistan Cumhurbaşkanı Kasım Cömert Tokayev'e ağaç ve kaskatların yok edilmemesi için açık bir mektup yazdılar. Bunun ardından, başkan adına "Şehircilik Bakanlığı" su kaskatlarının korunacağına ve yeşil bölgedeki ağaçların kesilmeyeceğine dair bir açıklama yaptı. Ancak, Akim'in güvencelerine rağmen, Ekim 2020'de yüklenici firma Malaya Almatinka Nehrindeki kaskatların bir kısmını yıktı, kanaldaki yatağı kırdı ve iki metrelik bir hendek kazdı. Bu çalışmalar şehir sakinlerinin ve çevre örgütlerinin şiddetli tepkisine neden oldu.[16]
Kirlilik[değiştir | kaynağı değiştir]
Şehrin kenar mahallelerinden "Mayak" semtinde, bir sığır çiftliğinden yasadışı olarak Malaya Almatinka Nehri'ne kirli su boşaltılıyor. Çevreciler bu durumu bir çevre felaketi olarak nitelendiriyor.[17]
Ayrıca bakınız[değiştir | kaynağı değiştir]
Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]
- ^ a b Google Earth
- ^ "K-43-Б. Алма-Ата (Alma-Ata) - Topographic Chart (narod.ru) 1:500.000 (Rusça)". 29 Kasım 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Eylül 2023.
- ^ "K-43-35 Талгар (Talgar) - Topographic Chart (narod.ru) 1:100.000 (Rusça)". 29 Ağustos 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Eylül 2023.
- ^ "K-43-34 Алма-Ата (Almatı) - Topographic Chart (narod.ru) 1:100.000 (Rusça)". 29 Ocak 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Eylül 2023.
- ^ "K-43-23 Иссык (Issık) - Topographic Chart (narod.ru) 1:100.000 (Rusça)". 29 Ocak 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Eylül 2023.
- ^ "K-43-11 Капчагай (Kapçagay) - Topographic Chart (narod.ru) 1:100.000 (Rusça)". 29 Ocak 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Eylül 2023.
- ^ a b c d e Алма-Ата. Энциклопедия (Rusça). Almaty: M.K. Kozybayev. 1983. ss. 343-344.
- ^ Velasco R. (2010). "The genome of the domesticated apple (Malus x domestica Borkh.)". Nature Genetics. 42 (10): 833-839. doi:10.1038/ng.654. PMID 20802477.
Phylogenetic reconstruction of Pyreae and the genus Malus, relative to major Rosaceae taxa, identified the progenitor of the cultivated apple as M. sieversii.
- ^ "Очерки истории Алматы | Lyakhov.KZ - Большая энциклопедия Казнета". vernoye-almaty.kz. 10 Mart 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Ağustos 2022.
- ^ Алма-Ата. Энциклопедия (Rusça). Almaty: M.K. Kozybayev. 1983. s. 209.
- ^ Алма-Ата. Энциклопедия (Rusça). Almaty: M.K. Kozybayev. 1983. s. 317.
- ^ "Как различать Большую и Малую Алматинки - Аналитический интернет-журнал Власть". vlast.kz (Rusça). 24 Kasım 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Ağustos 2022.
- ^ "Архитектурно-градостроительные проекты для городов Казахстана". vassyakin.com. 24 Ağustos 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Temmuz 2008.
- ^ ""Золотой" терренкур, или Результаты проекта реконструкции набережной реки Малая Алматинка". Зеленое спасение (Rusça). 10 Temmuz 2015. 30 Eylül 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Ağustos 2022.
- ^ "Текущий ремонт гидротехнического сооружения вдоль речки малая Алматинка от ул. Богенбай батыра до ул. Макатаева". www.goszakup.gov.kz/. 18 Ekim 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Eylül 2023.
- ^ tengrinews.kz (19 Ekim 2020). "Снос каскадов реки Малая Алматинка объяснил акимат". Главные новости Казахстана - Tengrinews.kz (Rusça). 14 Ağustos 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Ağustos 2022.
- ^ "tv7.kz — Седьмой канал". archive.ph. 14 Temmuz 2014. 14 Temmuz 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Ağustos 2022.
