Havza
 | Bu madde, Vikipedi biçem el kitabına uygun değildir. (Şubat 2021) |
Havza, bir nehir ya da göl havzası, nehrin kaynağı ile sonlandığı yer arasında kalan, nehre su veren tüm alanı kapsamaktadır. Akarsuyun ana kolu ve yan kolları ile birlikte sularını topladığı ve drene ettiği bu alana akaçlama havzası da denilir.
Drenaj Havzası[değiştir | kaynağı değiştir]
Bir drenaj havzası, yağışın toplandığı bir arazi alanıdır. Nehir, körfez ya da başka bir su kütlesi olarak ortak bir çıkışa akar. Drenaj havzası, yağmur akışı, kar erimesi, dolu, karla karışık yağmur ve çıkışa doğru eğimden aşağıya akan akarsulardan gelen tüm yüzey suyunu ve yüzeyin altındaki yeraltı suyunu içerir. Drenaj havzaları, hiyerarşik bir düzende daha düşük kotlarda diğer drenaj havzalarına bağlanır, daha küçük alt drenaj havzaları ile birlikte başka bir çıkışa akar.
Drenaj havzası için havza, havza alanı, drenaj alanı, nehir havzası ve su havzası kullanılan diğer terimlerdir. Kuzey Amerika’da su havzası terimi yaygın olarak drenaj havzası anlamında kullanılır. Ancak düğer İngilizce konuşulan ülkelerde yalnızca orijinal anlamıyla yani drenaj bölmesi anlamında kullanılır.
Kapalı bir drenaj havzasında ya da endoreik havzada su lavabo olarak bilinen, kalıcı bir göl, kuru bir göl veya yüzey suyunun yeraltında kaybolduğu nokta olabilen, havza içinde tek bir noktada yaklaşır.
Drenaj havzası, bütün suyu toplayarak ve tekbir noktaya yönlendirerek bir huni görevi görür. Her bir drenaj havzası, bir çevre ile komşu havzalardan topoğrafik olarak ayrılır. Drenaj bölünerek, yüksek bariyerler oluşturan coğrafi özelliklerin (sırt, tepe, ya da dağlar gibi) art arda oluşmasını sağlar.
Drenaj havzaları, çok seviyeli hiyerarşik bir drenaj sistemine yuvalanmak üzere tanımlanan drenaj alanları olan hidrolojik birimlere benzer. Anacak aynı değildir. Hidrolojik üniteler birden çok giriş, çıkış ya da havuz oluşmasına izin verecek şekilde tanımlanmıştır. Tam anlamıyla, tüm drenaj havzaları hidrolojik birimlerdir, ancak tüm hidrolojik birimler drenaj havzası değildir.
Türleri[değiştir | kaynağı değiştir]
Bazı nehir havzaları, özellikle denize çıkışı olmayan iç bölgelerde, göllerde ve /veya iç deltalarda sona erer. Bu havzalar, kapalı havza olarak adlandırılır. Bu nedenle, nehir havzaları yönetsel ya da politik bölümler yerine doğal hidrolojik sınırlara dayanır ve su kaynakları ile eko-sistemlerin korunmasını ve sürdürülebilir kullanımını planlamak için en elverişli birimlerdir.
Bazı akarsularda sularını açık denizlere ulaştırabilen akarsu havzalarını ifade etmek için; açık havza, dışa akışlı bölge, denize akışlı bölge veya sadece akışlı bölge adlandırmaları kullanılır. Akarsuların denize ulaşması çoğunlukla yeryüzünden olurken, karstik araziler gibi bazı alanlarda yer altından da denize ulaşabilir[1].
Dünyanın büyük drenaj havzaları[değiştir | kaynağı değiştir]
- Ana konu: Dünya'nın en büyük havzaları
Türkiye ve dünyadan bazı büyük havzalara örnekler[2]:
- Amazon Nehri - 6.144.727 km²
- Kongo Nehri - 3.730.474 km²
- Nil Nehri - 3.254.555 km²
- Mississippi Nehri - 3.202.230 km²
- Yenisey Nehri - 2.554.482 km²
- Yang-Çe Nehri - 1.722.155 km²
- Volga Nehri - 1.410.994 km²
- Tuna Nehri - 795.686 km²
- Dicle-Fırat nehirleri - 765.831 km²
- Kızılırmak - 78.180 km²
- Sakarya Nehri - 58.160 km²
- Yeşilırmak - 36.114 km²
- Büyük Menderes - 24.976 km²
- Susurluk Çayı - 22.399 km²
Ceyhan Nehri - 21.982 km²[değiştir | kaynağı değiştir]
- Seyhan Nehri - 20.450 km²
- Çoruh - 19.872 km²
- Gediz - 18.000 km²
- Ceyhun nehri - 534.764 km²
OKYANUS HAVZALARI
Aşağıda, başlıca okyanus havzalarının bir listesi bulunur:
Dünya topraklarının yaklaşık % 48,7’si Atlantik Okyanusu’na akar. Kuzey Amerika’da yüzey suyu, Saint Lawrence Nehri ve Büyük Göller havzaları, ABD’nin Doğu kıyısı, Kanada Denizcileri, Newfoundland ve Labrador’un çoğu Atlantik’e akar. Andes’in doğusundaki Güney Amerika’nın neredeyse tamamı, Batı ve Orta Avrupa'nın çoğu, Batı Sahra altı Afrika’nın büyük kısmı, Batı Sahra ve Fas’ın bir kısmı Atlantik’e akar. Dünya’nın iki büyük Akdeniz denizi de Atlantik’e akar:
Karayip Denizi ve Meksika Körfezi havzası, Appalachian ve Rocky Dağları arasındaki ABD'nin iç kısımlarının çoğunu, Alberta ve Saskatchewan'ın Kanada eyaletlerinin küçük bir bölümünü, doğu Orta Amerika'yı, Karayipler ve Körfez adalarının ve Kuzey Amerika'nın küçük bir bölümünü içerir.
Akdeniz havzası, Kuzey Afrika'nın çoğunu, doğu-orta Afrika'yı (Nil Nehri yoluyla), Güney, Orta ve Doğu Avrupa’yı, Türkiye, İsrail, Lübnan ve Suriye'nin kıyı bölgelerini kapsar.
Arktik Okyanusu, Batı ve Kuzey Kanada'nın çoğunu Kıta Bölmesinin doğusundan, kuzey Alaska'dan ve Amerika Birleşik Devletleri'ndeki Kuzey Dakota, Güney Dakota, Minnesota ve Montana'nın bazı kısımlarını, Avrupa’da ise orta ve kuzey Rusya'daki İskandinav yarımadasının kuzey kıyısını ve dünya topraklarının yaklaşık% 17'sini oluşturan Asya'daki Kazakistan ve Moğolistan'ın bazı kısımlarını boşaltır.
Dünyadaki toprakların% 13'ünden biraz fazlası Pasifik Okyanusu'na akıyor. Havzası Çin'in çoğunu kapsıyor. Doğu ve güneydoğu Rusya, Japonya, Kore Yarımadası, Çinhindi, Endonezya ve Malezya'nın çoğu, Filipinler, tüm Pasifik Adaları, Avustralya'nın kuzeydoğu kıyılarını ve Kıta Bölünmesinin batısında Kanada ve Amerika Birleşik Devletleri’ni (Alaska'nın çoğu dahil) ayrıca Güney Amerika’da Batı Orta Amerika ve And Dağları'nın batısını kapsar.
Hint Okyanusu'nun drenaj havzası da Dünya topraklarının yaklaşık% 13'ünü oluşturur. Afrika'nın doğu kıyılarını, Kızıldeniz kıyılarını ve Basra Körfezi'ni, Hindistan Yarımadası'nı, Burma'yı ve Avustralya'nın çoğunu kapsar.
Güney Okyanusu Antarktika'yı boşaltır. Antarktika, Dünya topraklarının yaklaşık yüzde sekizini oluşturur.
EN BÜYÜK DENİZ HAVZALARI
En büyük beş nehir havzası (bölgeye göre), büyükten küçüğe doğru sıralanmıştır. Amazon (7M km2), Kongo (4M km2), Nil (3.4M km2), Mississippi (3.22M km2) ve Río de la Plata (3.17M km2) havzalarıdır. En çok suyu en aza indirgeyen üç nehir Amazon, Ganga ve Kongo nehirleridir.
ENDOREİK DRENAJ HAVZALARI
Endoreik drenaj havzaları, bir okyanusa akmayan iç havzalardır. Tüm kara yollarının yaklaşık% 18'i endoreik göllere, denizlere veya bataklıklara akar. Bunların en büyüğü, Hazar Denizi, Aral Denizi ve çok sayıda küçük göle akan Asya'nın iç kısımlarının çoğundan oluşur. Diğer endoreik bölgeler arasında Amerika Birleşik Devletleri'ndeki Büyük Havza, Sahra Çölü'nün çoğu, Okavango Nehri'nin drenaj havzası (Kalahari Havzası), Büyük Afrika Gölleri yakınlarındaki yaylalar, Avustralya'nın iç kısımları, Arap Yarımadası, Meksika'daki bazı bölgeler ve And Dağları bulunmaktadır. Bunlardan bazıları Büyük Havza gibi tekli drenaj havzaları değildir. Ayrı, bitişik kapalı havzalardan oluşan koleksiyonlardır. Buharlaşmanın su kaybının birincil yolu olduğu endoreik durgun su kütlelerinde, su tipik olarak okyanuslardan daha tuzludur. Bunun aşırı bir örneği Ölü Deniz'dir.
JEOPOLİTİK SINIRLAR
Drenaj havzaları, özellikle suyla ticaretin önemli olduğu bölgelerde, bölgesel sınırların belirlenmesi için tarihsel olarak önemli olmuştur. Örneğin, İngiliz tacı Hudson's Bay Company'ye, Rupert's Land adı verilen bir alan olan Hudson Körfezi havzasının tamamında kürk ticaretinde tekel sağladı.
Bugün biyo-bölge politik organizasyonu, içine aktığı su kütlesini veya kütlelerini yönetmek için belirli bir drenaj havzasındaki devlet anlaşmalarını (örneğin, uluslararası anlaşmalar ve ABD içinde eyaletler arası sözleşmeler) veya diğer siyasi varlıkları içermektedir. Bu tür eyaletler arası sözleşmelerin örnekleri; Büyük Göller Komisyonu ve Tahoe Bölgesel Planlama Ajansıdır.
HİDROLOJİ
Hidrolojide, drenaj havzası, hidrolojik döngü içinde suyun hareketini incelemek için mantıksal bir odak birimidir, çünkü havza çıkışından deşarj edilen suyun büyük bir kısmı havzaya düşen yağışlardan kaynaklanmaktadır. Drenaj havzasının altından yeraltı suyu sistemine giren suyun bir kısmı başka bir drenaj havzasının çıkışına doğru akabilir, çünkü yeraltı suyu akış yönleri her zaman üstteki drenaj ağlarınınkilere uymaz. Bir havuzdan su tahliyesinin ölçümü, havzanın çıkışında bulunan bir dere ölçeri ile yapılabilir.
Yağmur göstergesi verileri, bir drenaj havzasındaki toplam yağışı ölçmek için kullanılır ve bu verileri yorumlamanın farklı yolları vardır. Göstergeler çoksa ve tekdüze yağışlı bir alana eşit olarak dağılmışsa, aritmetik ortalama yönteminin kullanılması iyi sonuçlar verecektir. Thiessen poligon yönteminde, drenaj havzası, poligonuna dahil olan arazi alanındaki yağışları temsil ettiği varsayılan her poligonun ortasında yağmur ölçeri ile poligonlara bölünmüştür. Bu çokgenler, ölçüler arasına çizgiler çizilerek ve daha sonra bu çizgilerin dik açıortaylarının birleşmesiyle oluşturularak yapılır. İzohyetal yöntem, eşit yağış konturlarının bir harita üzerindeki göstergelerin üzerine çizilmesini içerir. Bu eğriler arasındaki alanı hesaplamak ve su hacmini toplamak zaman alıcıdır.
İzokron haritaları, sabit ve tekdüze etkili bir yağış varsayılarak, drenaj havzasındaki akış suyunun göle, rezervuara veya çıkışa ulaşmak için geçen zamanı göstermek için kullanılabilir.
JEOMORFOLOJİ
Drenaj havzaları, akarsu jeomorfolojisinde ele alınan ana hidrolojik birimdir.
Bir drenaj havzası, kanal formlarını yeniden şekillendirirken nehir sistemi boyunca daha yüksek yükseklikten daha düşük kotlara doğru hareket eden su ve tortu kaynağıdır.
Ekoloji
Drenaj havzaları ekolojide önemlidir. Su zeminden ve nehirler boyunca akarken, besin maddelerini, tortuları ve kirleticileri toplayabilir. Su ile birlikte, havzanın çıkışına doğru taşınırlar ve yol boyunca ve alıcı su kaynağında ekolojik süreçleri etkileyebilirler.
Azot, fosfor ve potasyum içeren yapay gübrelerin Modern kullanımı drenaj havzalarının ağızlarını etkilemiştir. Mineraller drenaj Havzası tarafından ağza taşınır ve orada birikebilir ve doğal mineral dengesini bozabilir. Bu, bitki büyümesinin ek malzeme tarafından hızlandırıldığı ötrofikasyona neden olabilir.
Kaynak yönetimi
Drenaj havzaları hidro-mantıksal anlamda tutarlı varlıklar olduğundan, su kaynaklarını bireysel havzalar temelinde yönetmek yaygınlaşmıştır. ABD'nin Minnesota eyaletinde, bu işlevi yerine getiren devlet kurumlarına "havza bölgeleri"denir. Yeni Zelanda'da havza tahtaları denir. Ontario, Kanada'da bulunan benzer topluluk gruplarına koruma yetkilileri denir. Kuzey Amerika'da, bu işlev "havza yönetimi"olarak adlandırılır. Brezilya'da, 1997 tarihli
9.433 Sayılı Kanun ile düzenlenen Ulusal Su Kaynakları Politikası, drenaj havzasını Brezilya su yönetiminin bölgesel bölümü olarak kurmaktadır.
Bir nehir Havzası en az bir siyasi sınırı geçtiğinde, bir ulus içindeki bir sınır veya uluslararası bir sınır, sınır ötesi bir nehir olarak tanımlanır. Bu havzaların yönetimi, onu paylaşan ülkelerin sorumluluğundadır. Nil Havzası girişimi, Senegal Nehri için OMVS, Mekong Nehri Komisyonu, ortak nehir havzalarının yönetimini içeren düzenlemelerin birkaç örneğidir.
Ortak drenaj havzalarının yönetimi, ülkeler arasında kalıcı barışçıl ilişkiler kurmanın bir yolu olarak da görülüyor.
Havza Faktörleri[değiştir | kaynağı değiştir]
Havza, sel miktarını veya olasılığını belirleyen en önemli faktördür.
Havza faktörleri şunlardır: topoğrafya, şekil, boyut, toprak tipi ve arazi kullanımı (asfalt veya çatılı alanlar). Havza topoğrafyası ve şekli, yağmurun nehre ulaşması için gereken süreyi belirlerken, havza büyüklüğü, toprak tipi ve gelişimi nehre ulaşmak için gereken su miktarını belirler.
Topoğrafya;
Genel olarak, topoğrafya, akışın bir nehre ne kadar hızlı ulaşacağı konusunda büyük bir rol oynar. Dik dağlık bölgelerde düşen yağmur, drenaj havzasındaki birincil nehre düz veya hafif eğimli alanlardan (örneğin, > %1 Gradyan) daha hızlı ulaşacaktır.
Şekilli;
Şekil, akışın bir nehre ulaştığı hıza katkıda bulunacaktır. Uzun, ince bir havza, yuvarlak bir havza suyundan daha uzun sürecektir.
Boyutlu;
Boyut, nehre ulaşan su miktarını belirlemeye yardımcı olacaktır, çünkü havza ne kadar büyük olursa, sel potansiyeli o kadar büyük olur. Ayrıca drenaj havzasının uzunluğu ve genişliği temelinde belirlenir.
Toprak tipi;
Toprak tipi, nehre ne kadar su ulaştığını belirlemeye yardımcı olacaktır. Drenaj alanından gelen akış, toprak tipine bağlıdır.Kumlu topraklar gibi bazı toprak türleri çok serbest drenaja sahiptir ve kumlu topraktaki yağışların toprak tarafından emilmesi muhtemeldir. Bununla birlikte, kil içeren topraklar neredeyse geçirimsiz olabilir ve bu nedenle killi topraklarda yağış akacak ve sel hacimlerine katkıda bulunacaktır. Uzun süreli yağışlardan sonra, serbest drenajlı topraklar bile doymuş hale gelebilir, bu da daha fazla yağışın toprak tarafından emilmekten ziyade nehre ulaşacağı anlamına gelir. Yüzey geçirimsiz ise, yağış daha yüksek sel riskine yol açacak bir yüzey akışı yaratacaktır; toprak geçirgense, yağış toprağa sızacaktır.
Arazi kullanımı;
Arazi kullanımı, killi topraklara benzer şekilde nehre ulaşan su hacmine katkıda bulunabilir. Örneğin, çatılar, kaldırımlar ve yollardaki yağışlar, yeraltı suyuna neredeyse hiç emilmeyen nehirler tarafından toplanacaktır
Ayrıca bakınız[değiştir | kaynağı değiştir]
- Türkiye'nin havzaları
- Kapalı havza
- Açık havza
- Hidroloji
- Irmak
- Amerika'nın kıta bölünmesii-Kuzey ve Güney Amerika'nın ana hidrolojik bölünmesi
- Entegre havza yönetimi
- Interbasin transferi
- Uluslararası nehir Havzası Yönetimi Dergisi (IRBM)
- Uluslararası Havza organizasyonları ağı
- Ana gövde
- Nehir Havzası yönetim planları
- Nehir çatallanma
- Tenaja
- Konsantrasyon zamanı
Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]
1.^ https://web.archive.org/web/20040321033433/http://www.uwsp.edu/geo/faculty/ritter/glossary/a_d/drainage_basin.html Fiziksel Çevre. Wisconsin Üniversitesi-Stevens Point. 21 Mart 2004'te orijinalinden arşivlendi.
2.^ https://web.archive.org/web/20120121122519/http://www.wr.udel.edu/cb/whatwhycare.html Delaware Üniversitesi. 2012-01-21 tarihinde orijinalinden arşivlendi.
3.Lambert David 1998 https://archive.org/details/fieldguidetogeol00lamb_0/page/130
4.Uereyen,Soner,Kuenzer,Claduia(9 Aralık 2019)"A Review of Earth Observation-Based Analyses for Major River Basins".Uzaktan algılama 11(24):2951.Bibcode2019RemS...11.2951U10.3390/rs11242951
5.Huneau, F.; Jaunat, J.; Kavouri, K.; Plagnes, V.; Rey, F.; Dörfliger, N. (2013-07-18). küçük dağlık karstik akiferler için trinsik güvenlik açığı haritalaması, Batı Pireneler (Fransa) için yeni kırmızı biber yönteminin uygulanması". Mühendislik Jeolojisi. Elsevier. 161: 81–93.doi:10.1016/j.enggeo.2013.03.028 Verimli yönetim, yayların etrafındaki koruma çevresinin doğru tanımı ve yay havza alanı ("ımpluvium") üzerindeki arazi kullanımının proaktif düzenlenmesi ile güçlü bir şekilde ilişkilidir.
6.Lachassange,Patrick(2019-02-07)"Natural mineral waters" . Encyclopédie de l'environnement. Alındı 2019-06-10." Doğal maden suyunun uzun vadeli istikrarını ve saflığını korumak için, şişeleyiciler kaynaklarının impluviumları (veya havza alanları) için "koruma politikaları" koymuşlardır. Havza alanı, zemine sızan çökeltilmiş yağmur suyunun (ve/veya kar erimesinin) bir kısmının mineral akiferi beslediği ve böylece kaynağın yenilenmesine katkıda bulunduğu bölgedir. Başka bir deyişle, impluvium bölgesinde çökeltilmiş bir damla mineral akifere katılabilir;..."
7.Labat, D.; Ababou, R.; Manginb, A. (2000-12-05)."Karstik kaynaklar için yağış–akış ilişkileri. Bölüm I: konvolüsyon ve spektral analizler". Hidroloji Dergisi. 238 (3–4): 123–148.Bibcode:2000JHyd..238..123L doi10.1016/S0022-1694(00)00321-8 "Karstik olmayan impluvyum, toprak yüzeyinin tüm unsurlarını ve zayıf geçirgen olan toprakları içerir, bunun bir kısmı suyun aktığı ve aynı zamanda başka bir küçük parçaya da nüfuz eder. Bu yüzeysel impluvium, eğer varsa, karstik havzanın drenaj sisteminin ilk organizasyon seviyesini oluşturur."
8."Hydrologic Unit Geography" . Virginia Doğa Koruma ve Rekreasyon Bölümü. 14 Aralık 2012 tarihinde orijinalinden arşivlendi.
9.Amazon Nehri, Kongo Nehri ve Ganj ile ilgili Encarta Ansiklopedisi makaleleri Microsoft tarafından bilgisayarlarda yayınlandı.
10.Bell ,V.A Moore R.J.(1998)."A grid-based distributed flood forecasting model for use with weather radar data: Part 1. Formulation" (PDF). Hidroloji ve yer sistemi Bilimleri. Copernicus Yayınları. 2 (2/3): 265–281.Bibcode:1998HESS....2..265Bdoi10.5194/hess-2-265-1998
11.Subramanya, K (2008).Engineering Hydrology Tata McGraw-Hill. s. 298. ISBN 978-0
12."EN 0705 isochrone map" UNESCO 22 Kasım 2012 tarihinde orijinalinden arşivlendi.
13."Isochrone map" Webster'ın çevrimiçi Sözlüğü.
14."Articles" www. strategicforesight.com.
Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]
- ^ İZBIRAK, Prof. Dr. Reşat (1989). Sular Coğrafyası. İstanbul: MEB. s. 119.
- ^ HOŞGÖREN, Doç. Dr. M. Yıldız (1984). Hidrografyanın Ana Çizgileri I (2 bas.). İstanbul: İ. Ü. Edebiyat Fakültesi. s. 104.
