Zazaca

Vikipedi, özgür ansiklopedi
16.34, 5 Şubat 2021 tarihinde 46.106.72.117 (mesaj) tarafından oluşturulmuş 24793172 numaralı sürüm (→‎Adlandırma: Yazım düzenlendi)
Zazaca
Zazaki
Ana dili olanlarTürkiye, Avrupa'daki Zazalar, Gürcistan, Kazakistan[kaynak belirtilmeli], ABD
Konuşan sayısı730.705 (anadil olarak)
1.114.000[1]-2.000.000[2]  (tarih gerekli)
Dil ailesi
Yazı sistemiLatin
Dil kodları
ISO 639-1-
ISO 639-2zza
ISO 639-3diq, kiu
Zazaca Dili'nin lehçelerinin coğrafi dağılımı.

Zazaca (Dımılki, Kırdkî, Kırmanckî ve Zazakî), Hint-Avrupa dil ailesinin İran dilleri grubunda bulunan Kuzeybatı İran koluna bağlı bir dildir.[3] Zazalar tarafından Türkiye'nin doğusunda, Tunceli[4], Elâzığ, Bingöl, Siverek, Erzincan ve Muş'un Varto ilçesinden oluşan üçgende ve Bitlis'in batısında Mutki ilçesi civarındaki köylerde yoğunlukla konuşulur.[5]

Adlandırma

Zazacanın İrani diller içindeki yeri

Zazaların dillerini ve kendilerini tanımlamaları bölgeden bölgeye, farklılıklar gösterir. Zazaların tanımlama şekli ulusal olmayıp, etnik ya da dini niteliktedir. Zazaca için kullanılan başlıca isimlendirmeler şunlardır:

  • Dımılki veya Dımıli[6][7]: Aksaray,Siverek,Çermik,Çüngüş,Gerger ve Mutki'de yaşayan Zazalar'ın dillerine verdikleri bir isimdir. Bu yörelerde yaşayan Zazalar çoğunlukla kendilerini de Dımıli olarak isimlendirmektedirler.[8] Bu ismin kökeninin tarihsel olarak Dunbuli aşireti ismiyle bağlantılı olduğu görüşleri de belirtilmiştir.[9][10][11] Siirt ili Baykan ilçesine bağlı köylerde yaşayan Zazaların kendilerine ve dillerine "Dımbıli" dediği tespit edilmiştir.[12] Fakat dil bilimci Karl Hadank bu iddianın doğru olmadığını, Dúmbeli dediklerinin Khoi (Hoy) tarafında Türkçe konuşan bir aşiret olduğunu belirtmiştir.[13] F. C. Andreas ve Karl Hadank gibi birçok dil bilimci, Dımıli sözcüğünün, Dailemi/Dailomi’den geldiğini be Deylemli demek olduğunu belirtmektedir.[14][15][16][17]
  • Zazaki: Tarihsel olarak Elâzığ (Palu, Maden), Bingöl'ün bir kısmı ve Koçgiri yöresinde yaşayan Zazaların dillerine verdikleri isimdir. Günümüzde bu isim diğer yörelerde de gittikçe daha çok yaygınlaşmaktadır. Dil bilimide bu ismi kullanmaktadır. Bazı araştırmacılar Zaza sözcüğünün Sasa veya Sasan (Sasani) sözcüğünden geldiğini öne sürmektedir.[18] [19][20] Bu ismin tarihsel olarak Zaza adındaki aşiret ismiyle bağlantılı olduğu çeşitli yazarlarca belirtilmiştir.[9][10][21] Osmanlı döneminde yazılmış Evliya Çelebi'nin Seyahatnamesinde diğer Kürt aşiretleri ile birlikte "Ekrad-ı Zaza" olarak geçer.[22] Osmanlı resmi kaynaklarından biri olan Salname-i Diyarbekir (Diyarbekir Yıllığı) isimli eserlerde, Diyarbekir’in etnik yapısına dair şu bilgilere yer verildiğini görülmektedir:

"Diyarbekir bir Osmanlı memleketidir. Çünkü ahalisi umumen Saltanat-ı Seniyye’nin te’ali ve temadi-i şan u şevketi arzu-yi ciddisiyle mütehassıs bulunuyorlar. Dâhil-i vilayette Türk, Arap, Kürd, Ermeni, Süryani, Zaza lisanları müsta’mel olmakla beraber en ziyade sayi olan lisan, lisan-ı letafet-resan-i Osmani’dir." [23]

  • Kırmancki[24]: Tunceli, Erzincan, Bingöl (Kiğı, Yayladere) gibi il ve ilçelerde daha çok Alevi Zazaların dillerine verdikleri isim olup, bu anılan yörelerde yaşayan Zazalar kendilerine Kırmanc, yaşadıkları mıntıkaya da Kırmanciye derler.[9][10][25][26] Dillerine "Kırmancki" diyen eski kuşakta "Dımılki" ismi de bilinmektedir.[27] Sünni Zaza komşularına ise kendilerinden ayrılmış bir kol olarak gördükleri ve aynı dili konuştuklarından ötürü "Dereza" derler yani "amcaoğlu" demektedirler.[28]
  • Kırdki veya Kırdi: Diyarbakır (Hani, Dicle, Lice, Eğil), Bingöl ve Elâzığ (Palu, Arıcak) gibi il ve ilçelerde bazı Zazaların dillerine verdikleri isimdir. Bu anılan yörelerde yaşayan Zazalar kendilerne Kırd, yaşadıkları yöreye de Kırdane derler.[9][10][29][30][31][32] İlk Zazaca mevlid olarak kabul edilen Mevlid'in yazarı Ahmedi Hasi de mevlidi için "Mewlıdê Kırdi" ifadelerini kullanmaktadır. Fakat kitabın girişinde Zaza lisanı ile yazdığını belirtmiştir.[33]
  • Zonê Ma: Bingöl, Erzurum ve Varto gibi bölgelerde yaşayan Alevi Zazalar özel bir isimlendirme yerine konuştukları Zazacaya "dilimiz" demektedirler. Kendilerine ise halkımız anlamına gelen "Şarê Ma" demektedirler.[9][34]

Zazaca araştırmasının tarihçesi

Zazaca üzerine ilk araştırmalar 1856 yılında dilbilimci Peter I. Lerch'in derlemeleri ile başladı. Kırım Savaşında Ruslara esir düşen Osmanlı askerlerinin tutulduğu Roslow'a giden Lerch, buradaki Kürt ve Zaza askerler arasında gezerek Kurmancca ve Zazaca birçok derlemeler yaptı. Lerch, henüz dil bilgisel analize geçmeden bu çalışmalarını üç cilt halinde kitaplaştırarak sırasıyla 1856, 1857 ve 1858 yıllarında Rusça olarak yayınladı.[35] Lerch, kitabının Almanca tercümesini de iki cilt halinde sırasıyla 1857 ve 1858 yıllarında yayınladı.[36] Lerch, derlediği metinleri Kurmancca ile karşılaştırarak kısmen analiz etmiş, ayrıca kitabının sonuna Zazaca sözlük eklemiş, Rusça ve Almanca karşılıklarını yazmıştır.[35] Dilbilimci ve etnolog Robert Gordon Latham, Dr. H. Sandwith'in derlediği bir Zazaca sözlük listesini 1856[37] ve 1860[38] yıllarında yayınlamıştır. 1862'de Wilhelm Strecker ve Otto Blau tarafından Dersim Zazacasına ait bazı notlar yayınlandı.[39] Daha sonra Friedrich Müller (1864) Zazaca üzerine "Zaza-Dialekt der Kurdensprache" adıyla dilbilimsel bir analiz yayınladı[40]. Albert van Le Coq ise derlediği bazı Kurmancca ve Zazaca metinleri 1903 yılında iki ciltilik "Kurdish Texte" kitabında kısmi bazı karşılaştırmalar dışında dilbilgisel analizini yapmadan yayınlamıştır.[41] Bu zamana kadar adı geçen dilbilimciler Zazacayı Kürtçenin bir lehçesi olarak değerlendirdiler.[42] İranolog F.C. Andreas, meslektaşına (muhtemelen Emil Sieg’e) yazdığı Albert van Le Coq’un kayıtları üzerine 07.07.1909 tarihli mektubu Zazaca dilinin, Kürtçeye ait olmadığını belirtir.[43]

1905/1906 yıllarında Alman dil bilimci Oskar Mann, Prusya Bilimler Akademisi tarafından batı İrani dillerinin dokümantasyonu ve dilbilimsel analizi için görevlendirildi. Oskar Mann, Zaza dili üzeirne Bingöl ve Siverek bölgelerinde o zamana değin yapılan en geniş kapsamlı derlemelerini gerçekleştirmiştir. Mann, Zazacanın gramatik yapısını incelemiş, Elazığ ve Siverek de Zazaca dil kayıtları yapmıştır. Yaptığı dil bilimsel analizlerin sonuçlarını, Siverek'de bulunurken gönderdiği mektubunda şu şekilde bildirilmiştir: "Daha evvel de tarafımdan savunulan görüş tasdik edildi, yani Zazacanın kesinlikle Kürtçe ile ilgisi olmadığını, turfan metinlerindeki Orta Farsçanın kuzey lehçesinin tüm garip fiil çekimlerini burada Zazacada tekrar görüyorum." demiştir.[44] [45] [46]

Oskar Mann, ortadoğu seyahatlerinde ilk olarak Zazalar'ın yaşadığı bölgede, daha sonra üç yıllık süre boyunca İran ve Irak’ta birçok irani dilin de kayıt ve analizini gerçekleştirmiştir. Zazaca, Goranca ve Lurca dillerinin gramatik yapısını inceledikten sonra Batı İrani Dillerin tarihi özelliklerini açıklığa kavuşturmuştur. O.Mann bu çalışmalarını "Die Tâjîk-Mundarten der Provinz Fârs" (1909) adlı eserinde kuzey ve güney grupları diye ayırdı.[47] Oskar Mann'ın İrani diller üzerine yaptığı bu çalışmalar sonucunda, Zazacanın, başlı başına bir dil olduğunu ve katiyen Kürtçe olmadığını başta bilimsel olarak ispat edip ve kuzeybatı diller grubuna dahil olduğunu ortaya koydu. Oskar Mann’ın oluşturduğu yeni batı irani dillerin tarihini sınıflandırma temeli iranistikte, dil biliminde günümüze kadar hâlen geçerliliğini sürdürmektedir.

Prusya Bilimler Akademisi, O.Mann'ın ölümünden sonra 1917 yılında dil bilimci ve iranolog Karl Hadank'ı onun eserini ve çalışmalarını tamamlaması için görevlendirmiştir. O.Mann ın Zaza dili üzerine derlediği metinler, Karl Hadank'a yeterli gelmemiştir. Karl Hadank, Zazaca araştırmasını genişletmek amacıyla daha zengin dil materyali elde etmeyi planlamış ve 1932 yılında Suriye ve Irak’ta Zazaca metinleri kaydetmek için bir bilimsel araştırma seyahatine girişmiştir. Karl Hadank'ın Zazacayı araştırma arzusu, beraberindeki Kürt klavuzu Celadet Bedirxan’dan dolayı bir süre yerine gelmez. Karl Hadank, bunu bir süre sonra fark edip, Celadet Bedirxan'ın asıl amacını, not defterine şöyle kaydeder: "Emir Zazaları, Kürtlerden sayıyor ve hepsini kürtleşmiş olarak görmek istiyordu. Anlaşılan, benim Zazacaya bu kadar yakından ilgi ve alaka göstermem onun hoşuna gitmiyordu." diye yazmıştır. Karl Hadank’ın çalışmaları sonucunda yaptığı gramer analizleriyle beraber 1932 yılında Almanya'nın Leipzig şehrinde 'Mundarten der Zaza' adlı eseri kitap olarak yayınlamıştır.[48] Zazaca Dilinin, dil bilimi tarihindeki yeri O.Mann’dan sonra (1906), V.Minorsky (1920), P.Tedesco (1921), Arthur Christensen (1921), K.Hadank (1926-32), G. Morgenstierne (1958), David. N. MacKenzie(1961–95), I.M.Oranskij(1963), J.Meyer-Ingwersen (1976), Gernot Ludwig Windfuhr(1989), V.S.Rastorgueva(1990), J.Gippert(1996) ve birçok yabancı dil bilimci araştırmacı tarafından incelenmiş olup ve aynı şekilde tespit edilmiştir. [49]

1933'te Kürt dilbilimci Celadet Bedirxan, derlediği bazı Zazaca metinleri Hawar dergisinde yayınlayıp Zazacanın ağızları üzerine bazı karşılaştırmalar yaptı.[50] 1977'de Kanat Kalashevich Kurdoev'in Zazacadaki cinsiyet ve sayılar üzerine bir çalışması yayınlandı.[51] 1985 yılında Terry Lynn Todd Zazaca grameri üzerine bir doktora tezi yazdı.[52] Todd'un bu eserine kadar modern anlamda kapsamlı bir gramer kitabı yayımlanmamıştı. Daha sonra 1998 yılında Ludwig Paul[53] ve Zülfü Selcan[54] tarafından doktora çalışması şeklinde iki kapsamlı gramer kitabı yayımlandı. Aynı yıl yayımlanan bir diğer çalışma da I. Anatolʹevna Smirnova ve K. Rakhmanovich Ayyoubi'nin Dersim Zazacasını esas alan ortak çalışmasıdır.[55] Ayrıca 1980 yılı sonrası Malmîsanij, Munzur Çem, Harun Turgut, Çeko, Fahri Pamukçu, Deniz Gündüz, Roşan Lezgîn gibi Zazaca konuşan birçok araştırmacı tarafından da Zazaca sözlük, dilbilgisi ve folklorik derleme kitapları yayımlanmıştır.[56]

Coğrafi dağılım

Ayrıca bakınız: Zazalar ve Zaza diasporası

Zazaca, Doğu Anadolu’nun Yukarı Fırat ve Dicle havzasında, sayıları kesin olarak bilinmemekle birlikte yaklaşık olarak 4 ile 6 milyon civarında kişinin konuştuğu dildir. Türkiye'de yaşayan Zazalar dışında özellikle Almanya, Fransa, Avusturya, İsveç, İsviçre ve Hollanda gibi Avrupa ülkelerinde yaşayan önemli sayıda Zazaca konuşan veya Zaza olan nüfus bulunmaktadır.[57][58]

Zazacanın en yoğun olarak konuşulduğu ve Zazaların en yoğun olarak yaşadığı yerleri Tunceli (bütün ilçelerde), Bingöl (bütün ilçelerde), Elâzığ (doğu bölgesi, kuzeyi ve güneyi), Diyarbakır (kuzey ve batı bölgeleri Çermik, Çüngüş, Ergani, Eğil, Dicle, Lice, Hani, Kulp, Hazro), Urfa (Siverek, Hilvan ilçeleri), Muş (Varto ilçesi), Sivas (Zara, Ulaş, Kangal ilçeleri), Adıyaman (Gerger ilçesi), Erzincan (Merkez, Tercan, Çayırlı, Refahiye ve yer yer diğer ilçelerde), Batman (Batman, Kozluk), Bitlis (Mutki, Tatvan), Malatya (doğu bölgesi), Ardahan (Göle'nin iki köyünde), Aksaray (Ekecik bölgesinde 39 köyde) ve Erzurum (Hınıs, Tekman, Aşkale, Çat ve yer yer diğer ilçelerinde) oluşturur.[kaynak belirtilmeli]

Sınıflandırma

Ana madde: Zaza-Gorani dilleri

Zazaca dilbilimsel olarak Hint-Avrupa dil ailesinin Hint-İran ana grubunun İran koluna aittir.[59] Bir Batı İran dili olan Zazaca bu grubun kuzeybatı koluna mensuptur. Genel görüşe göre Kürtçeden ayrı olarak Gorani diliyle beraber Zaza-Gorani olarak adlandırılan genetik bir alt grubun parçasıdır.[60][61]

Alman dil bilimci Jost Gippert[62] ve LeCoq Beluçça ve Sengserceyi de aynı alt gruba ait saymış ve bu gruba tarihi Hyrkania bölgesini anımsatan Hyrkan dilleri (Gurgan, Cürcan) grubu adını vermiştir.[63] Hazar Denizi kıyısında konuşulan Kuzeybatı İran dilleri ve Zazaca arasında da dilbilgisi ve sözcük dağarcığı bakımından önemli benzerlikler bulunur.

Zaza-Gorani'yi Kürt dilleri veya lehçeleri içinde sınıflandıran dilbilimciler de mevcuttur. Peter Lerch (1856-57)[36], Friedrich Müller (1864)[40], Albert van Le Coq (1903)[41], E. B. Soane[64] K. R. Ayyoubi ve I. A. Smirnova (1998)[55] ve Gülşat Aygen[65] gibi kimi dilbilimcilere göre Zazaca Kürtçenin bir lehçesidir.

Günümüzde Zazacanın dil biliminde yeri saptanmış olmasına rağmen özellikle Türkçe kaynaklarda, medyada, siyasette, geçmişteki yanlışlıklar kadar olmasa bile, Zaza Dili ve kimliği hakkında bir statükonun hala devam ettiği bilinilmektedir. Ön yargılar, bilgi ve kaynak eksikliği ya da siyasi zorlamalardan dolayı Zazaca Dilinin; Kürtçe Dilinin bir lehçesi yahut dili olabildiği ortaya sürülmüştür. Oysaki Zazaca Dilinin, Kürtçe ya da başka bir dile dahil olduğunu bilimsel açıdan kanıtlayabilen bir kaynak ya da çalışma bulunmamaktadır. Zazaca, Talişçe, Farsça ve Kürtçe gibi dillerin birbirine olan yakınlıkları, bir dili başka bir dilin lehçesi yahut alt dili olduğundan ötürü değil, akraba diller olduğu içindir. Aynı şekilde, Kürtçe dilinin bir Farsça dilinin bir lehçesi olduğu ileri sürülen görüşü için de geçerlidir. Sonuç olarak, aynı dil grubuna ait olmak, dilsel özelliklerin çoğunu paylaştığı ve de aynı kökenden geldiklerinden dolayıdır. İranolog Karl Hadank’ın da dediği "Farsça, mevcut(yaşayan) diğer İran Dillerinin yanında var olan bir dildir sadece, tüm İrani Diller'in anası değildir." sözü durumu özetlemektedir.[34]

Ludwig Paul'a göre, Zazaca Kürtçeye nazaran Goranice ve ölü bir İran dili olan Azericenin[3] yanı sıra Talişçeye de[66] daha yakındır. Bugün Zazacaya en yakın diller Hazar Denizi'nin güney kıyılarında konuşulan Gilanice, Mazenderanca ve Talişçedir.[67]

Ethnologue'a göre Kuzeybatı İran dilleri ve Zazacanın yeri:[68]

  1. Zaza-Gorani dilleri (6): Bacelani [bjm], Goranice [hac], Sarli [sdf], Şebeki [sdb], Kuzey Zazaca [kiu], Güney Zazaca [diq]
  2. Kürt dilleri (4): Soranice [ckb], Kurmançça [kmr], Kirmanşahi (Kelhuri) [sdh], Lekçe [lki]
  3. Beluci dilleri (5): Belucice [bgp] [bcc] [bgn], Bashkardi [bsg], Koroshi [ktl]
  4. Hazar İran dilleri (3): Gilaki [glk], Mazenderani [mzn], Şahmirzadi [srz]
  5. Merkezî İran dilleri (12): Aştiani [atn], Zerdüşt Daricesi [gbz], Kuzeybatı Farsçası [faz], Gazi [gzi], Khunsari [kfm], Natanzi [ntz], Nayini [nyq], Parsi [prp], Parsi-Dari [prd], Sivandi [siy], Soi [soj], Vafsi [vaf]
  6. Ormuri-Paraçi dilleri (2): Ormuri [oru], Paraçi [prc]
  7. Semnani dilleri (4): Lasgerdi [lsa], Sangisari [sgr], Semnani [smy], Sorkhei [sqo]
  8. Talış dilleri (16): Alviri-Vidari [avd], Eştehardi [esh], Gozarhani [goz], Harzani [hrz], Kabatei [xkp], Kajali [xkj], Karingani [kgn], Ho’ini [xkc], Koresh-e Rostam [okh], Maraghei [vmh], Razajerdi [rat], Rudbari [rdb], Şahrudi [shm], Takestani [tks], Talışça [tly], Yukarı Taromi [tov]
  9. Sırası bilinmeyen (1): Dezfuli [def]

Alfabe

Ana madde: Zaza alfabesi

Zazacanın bütün Zazalar tarafından ortak kullanılan bir alfabesi yoktur. Ancak yayınlarda çoğunlukla kullanılan Bedirhan alfabesidir..[69][70] Yazı, Kürt dilbilimci Celadet Bedirhan tarafından Kürtçe için geliştirlmiş olup, Latin harfleri temellidir. Günümüze kadar Zazacaya yer veren gazetelerin kullandıkları alfabelerin karşılaştırıldığı bir araştırmaya göre, 22 gazeteden 20'si Zazaca yayınlarında Bedirhan alfabesini kullanmıştır.[71] 1996'dan beri Zazacanın standartlaştırılması üzerine çalışmalar yapan Vate Çalışma Grubu da yayınlarında Kürt alfabelerinden Bedirhan alfabesini kullanmaktadır.

Harf A
a		 B
b		 C
c		 Ç
ç		 D
d		 E
e		 Ê
ê		 F
f		 G
g		 H
h		 I
ı/i		 İ/Î
i/î		 J
j		 K
k		 L
l		 M
m		 N
n		 O
o		 P
p		 Q
q		 R
r		 S
s		 Ş
ş		 T
t		 U
u		 Ü/Û
ü/û		 V
v		 W
w		 X
x		 Y
y		 Z
z
İsim a be ce çe de e ê fe ge he ı i je ke le me ne o pe qe re se şe te u ü/û ve we xe ye ze
Ses /a/ /b/ /dz/ /ts/ /d/ /ɛ/ /e/ /f/ /ɡ/ /h/ /ɪ/ /i/ /ʒ/ /k/ /l/ /m/ /n/ /o/ /p/ /q/ /r/ /s/ /ʃ/ /t/ /y/ /u/ /v/ /w/ /x/ /j/ /z/

Dilin yazımı için tarihi olarak farklı alfabeler kullanılmıştır. 1899'da Diyarbakır'da Zazaca yayımlanmış olan Ahmedi Hasi'nin Mevlid eserinde dönemin Arap karakterli Kürt alfabesi ile aynı bir yazı sistemi kllanılmıştır. Günümüzde dini içerikli kitaplar dışında bu alfabe pek kullanılmamaktadır. Bu alfabeye normal Arapça alfabede olmayan پ (p) چ (ç), ژ (j), ڤ V (W ve Û için normal "و" harfi kullanılır) ve گ (g) harfleri eklenmiştir.

Jacabson alfabesi olarak adlandırılan başka bir alfabe, Amerikalı dilbilimci C. M Jacobson'un katkıları ile geliştirilmiştir.[kaynak belirtilmeli] Zülfü Selcan tarafından hazırlanmış ve 2012 itibarıyla Munzur Üniversitesi'nde de kullanılmaya başlanan Zaza alfabesi, 8’i sesli ve 24’ü sessiz olan 32 harften oluşan başka bir yazı sistemidir.[72]

Harfler ve Ses Değerleri

  • X: Zazacada, Kurmancîde ve ayrıca Tatarcada ve Azericede kullanılır. Boğazdan gelen gırtlaksı bir H sesidir. Normal H sesinden biraz daha sert ve hırıltılıdır. H sesi hiçbir engele takılmadan çıkarken, bu ses boğazın üst kısmında titreşir. Arapçadaki Hı (خ) harfidir. Azericenin resmî harflerinden birisidir. İç ve Doğu Anadolu ağızlarında sıklıkla rastlanır. Örneğin: Baxmax (Bakmak) fiilinin okunuşu Baḥmaḥ şeklindedir ancak kelimenin içindeki h harfleri gırtlaktan ve hırıltılı olarak çıkartılır. Çaxmax (Çaḥmaḥ; Çakmak), Yanmax (Yanmaḥ; Yanmak)… Bu sesin Türkçedeki kullanımında çoğu zaman birbirlerine çok yakın kaynaklardan çıkan Arapçadaki Ha (ح) harfi ile olan farkı ortadan kalkmıştır (Ⱨ, Ḩ).
  • W: Zazacada, Kurmancîde ve ayrıca Tatarcada ve Türkmencede kullanılır. Açık bir V harfidir. Klasik V sesinden kesinlikle farklıdır. V harfinde dudaklar birbirine değerken, bu seste (W harfinde) tıpkı U sesinde olduğu gibi dudakların birbirine değmesi söz konusu değildir. Arapçadaki Vav (و) ve batı dillerindeki w sesi başlıca örneklerdir. Örneğin: Dawul (Davul), Hawlu (Havlu),Yawaş (Yavaş).
  • Ê: Zazacada, Kurmancîde ve ayrıca Gagavuzcada kullanılır. Uzatılarak okunan ince bir e sesidir. Bu harfe Kürtçe ve Zazaca kelimelerde yine yoğun olarak rastlanır. Türkçede sadece birkaç kelimede mevcut olduğu için kullanımı öngörülmemiştir. Ancak yine de dilimizdeki bir iki kelimenin okunuşu ile bir fikir edinmemiz mümkündür. Örneğin: Mêmur, Poêtika, Nêyzen, Têlif...
  • Î: Zazacada ve Kurmancîde kullanılır. Uzatılarak okunan ince bir i sesidir. Kullanımda İ harfindeki noktanın üzerine işâret koyulması çift noktalama gerektirdiğinden yalnızca düzeltme imi kullanılır, nokta düşer.
  • Û: Zazacada, Kurmancîde ve Türkçede kullanılır. Hafif uzatılarak okunan ince bir u sesidir. Doğru kullanım için kural olarak biraz uzatılması gerekir. Örneğin: Sükûnet, Mûris, Mûzip, Sûni…
  • Q: Zazacada, Kurmancîde ve ayrıca Tatarcada ve Azericede kullanılır. Anadolu Türkçesindeki gırtlağa yakın olarak çıkarılan kalın K harfini gösterir. Örneğin: Qomşu (Komşu)... Bazı Türki dillerde ise yine kalın K sesine yakın olarak gırtlaktan çıkarılan kalın bir G sesini karşılar. İç Anadolu ve Doğu Anadolu ağızlarında yaygın olarak kullanılır. Azeri Türkçesinin resmî harflerinden birisidir. Arapçadaki Kaf (ق) harfini karşılar. Örneğin: Qadın (Kadın) sözcüğünün okunuşu "Gadın" şeklindedir. Baştaki G sesi gırtlaktan ve kalın bir tonla söylenir. (Kimi lehçelerde ise ve bu sese oldukça yakın olan kalın gırtlaksı bir K sesi olarak okunur ve söylenir.)

Eklenen Harfler

  • Ķ: Gırtlaktan çıkan ve Q sesine oldukça yakın olan kalın bir K sesi olarak okunur ve söylenir. Örneğin: Ķurt, Ķoyun, Ķardaş (Kardeş). K sesleri gırtlaktan ve kalın olarak çıkarılır. Kazakça Қасқыр (Ⱪasⱪır: Kurt), Қой (Ⱪoy: Koyun) sözcüklerinde olduğu gibi. Bu sözcüklerdeki K sesleri gırtlaktan ve kalın olarak çıkarılır. Başkurtçadaki Ҡалын (Kalın) sözcüğünün çevirisi Ⱪalın olarak yapılır ve okunuşu Qalın (Kalın/Galın) biçimindedir. Baştaki K veya G sesi gırtlaktan ve kalın bir tonla söylenir. Türkçedeki İnceltme İmi ile yazılan bazı sözcüklerin okunuşunda aslında K harfinin de incelmesi söz konusudur. Örneğin: Ⱪar ve Kâr... Pek çok lehçe ve şivede Q sesine dönüşmüştür. Örneğin: Qayın (Kayın)… Yüzyıllarca Osmanlı Devleti tarafından yönetilmiş olan Tunus ve Cezayir Arapçasında Türkçedeki gırtlaktan söylenen K harfine benzeyen bir sesi karşılamak için noktasız ٯ harfi kullanılır.
  • Ḩ: Arapçadaki Ha (ح) harfidir. Boğazdan gelen gırtlaksı bir H sesidir. Normal H sesinden biraz daha kalın, boğumlu ve hırıltılıdır. H sesi hiçbir engele takılmadan çıkarken, bu ses boğazın orta kısmında titreşir. Örneğin: Maⱨrem (Mahrem)... Bu sese en uygun örneklerden birisi de Ⱨacı (Hacı) sözcüğüdür. Anadolu Türkçesinin halk ağzındaki ve Azericedeki kullanımında Arapçadaki Hı (خ) harfi ile olan farkı çoğu zaman ortadan kalkmıştır (X).

Lehçeleri

Ana madde: Zazaca lehçeleri
Zazacanın üç ana lehçe grubu[73]
  Kuzey Zazacası
  Merkezî Zazaca
  Güney Zazacası

Dil sınıflandırma otoritelerinden biri olan SIL International'e göre Zazaca (zza) bir makro-dil (macrolanguage) olup iki (ISO 639 diq & kiu) ayrı dil olarak sınıflandırılır.[74]

Prof. Dr. Ludwig Paul[53] ve Frankfurt Zaza Dil Enstitüsü’ne[75] göre Zazaca; kuzey, merkez ve güney kolları olmak üzere üç ana lehçeye ayrılır, bunun yanı sıra özel bir konuma sahip olan ve hiçbir lehçe grubuna tam olarak dâhil edilemeyen geçiş ve kenar şiveleri de mevcuttur. Bölgeden bölgeye kelimeler çeşitli ses değişimlerine uğramışlardır, telaffuz farkından öte Zaza lehçeleri sözcük dağarcığında da farklılıklar gösterir. Zamanla bazı kelimeler önemini yitirmiştir, ya tam unutulmuştur ve başka kelime biçimlerine değiştirilmiştir ya da kullanımı ikinci veya üçüncü plana düşmüştür.

Kuzey, Merkez ve Güney lehçelerini birbirlerinden ayrı tutan karakteristik özellikler tespit edilebilir.Zazaların üç mezhebe (Şafi, Hanefi, Alevi) bölünmesi lehçelerin oluşmasına katkıda bulunmuştur. Zaza ana lehçelerinin arasında şivesel farklılıklar da var, bazı yöreler komşu dillerden daha çok etkilenebilmiştir. Örneğin Dersim ağzı fonetik bakımından hayli yenilikler yaşamıştır, bundan Ermenicenin sorumlu olduğu tahmin ediliyor. Aynı lehçe grubuna ait olan Varto şivesi bu değişimden uzak kalmıştır.[kaynak belirtilmeli]

Kuzey Güney ve Merkez Anlam
doman qeçek, qıc, tût, leyr “çocuk”
nas kerdene şınasnayış, sılasnaene “tanımak”
bazar bazar, kırê, kıri (< Erm. < Yun.) “pazar”
sêr kerdene, nia daene, qayt k. cı ra ewniyaene, cı onyayış “bakmak”
werte (< Trk.) miyan “orta, ara”
thal veng “boş”
  • Kuzey Zazacası (Alevi Zazalar tarafından[73]): Dersim, Erzincan, Gümüşhane (Kelkit), Varto, Hınıs, Tekman, Çat, Aşkale, Sivas (Koçgiri ve Karabel)
  • Merkez Zazacası (Şafi Zazalar tarafından[73]): Palu-Bingöl, Hani, Elazığ, Piran (Dicle)
  • Güney Zazacası (Hanefi Zazalar tarafından[73]): Çermik, Siverek, Gerger, Çüngüş * Kenar şiveleri: Mutki, Aksaray, Sarız * Geçiş şiveleri: Kulp, Lice, Ergani, Maden

Dilbilgisi

Zazacanın komşu dillerle etkileşim içinde olmasına rağmen Orta İrani dönemden bu yana dilbilgisel olarak ve miras sözcükler açısından yapısını gayet iyi koruduğu söylenebilir. Komşu veya egemen dillerden kelime alışverişi dışında dilin diğer alanlarında fazlasıyla etkileşim gözlenmemektedir. Kültürel açıdan da yerli halk olarak komşu halklarla birçok ortak özelliği taşımaktadır. Bulunduğu ve geliştiği şartlara göre değerlendirilecek olursa, zengin bir kelime dağarcığına sahiptir.

Dilin ses yapısındaki ünlüler olan a, e, ê, ı, i, o, u, ü/û, Güney Zazacasında olan û hariç genelde kısa telaffuz edilmekte ve ünlülerde uzun : kısa karşıtlığı yoktur. Bazı ağızlardaki ö ünlüsü -ew- çift ünlüsünden dönüşmüştür (> öw~ öy), örn. Doğu-Dersim dewe, Batı-Dersim döwe ~ döe “köy” veya komşu heceden etkilenmeden ötürüdür, örn. Bingöl-Genç yeno > yön “geliyor”. Tarihsel gelişme açıdan e, ı, u ünlüleri Eski/Orta İrancanın kısa a, i, u’nun, a, ê, i, o, û/ü ise Eski İranca uzun ā, ai (> Oİ ē), ī, au (> Oİ ō), ū ünlülerin devamıdır.

Eski İrani dönemin sonuna doğru ve orta İrani dönemin başlagıcında gerçekleşen geçmiş zamanın kuruluş şekliyle çoğu orta İrani dilde, geçmiş zaman edilgen ortaç (participle perfect passive) soneki -ta- ile oluşturulan fiil çekimin sayesinde meydana gelen biçim-sözcükdizimsel (morphosyntactic) bir fenomen olan bölünmüş ergatiflik (split ergativity), yani tüm geçmiş zaman şekillerinde geçişli fiillerde öznenin bükünlü halde belirtilmesi, nesnenin yalın halde olması, İrani dillerde ayrıca fiilin ergatif alanda da nesneye göre çekimlenmesi, bugün de Zazacada varlığını sürdürmektedir . Örn. Ez ey anan, o mı ano. “ben onu (eril) getiriyorum, o beni getiriyor”, geçmiş zamanda ise mı o ard, ey ez ardan “ben onu getirdim, o beni getirdi” şeklinde çekilir.

Çağrı hali diye bilinen vocative’i saymayacak olursak, Zazacada olan 2 hal (yalın, casus rectus, ve bükünlü casus obliquus) de Orta Batı İrani dönemden kalmadır.

İsim tamlamasında belirten isimde olduğu gibi, sıfat tamlamasında da sıfat isimden sonra gelir, sıfat da isimle birlikte çekilir, örn. her-o gewr "gri eşek", her-ê gewri "gri eşekler", her-an-ê gewr-an "gri eşekleri(n)

Eski ve Orta İrani dönemden kalma diğer bir özellik de, fiilin edilgen çatısı (diathesis, voice) mürekkep şekilde (bireşimsel, synthetic), yani yardımcı fiil olmaksızın da sınırlı fiillerle kurulması. Eski Hint-İrani edilgen soneki -ya, Pehlevicede bulunan -īh- şekline yansıması Zazacada -i- ile mevcut: Nan werino (weriyeno). “ekmek yeniliyor”.

İsim ve şahıs zamirlerinden öte fiil çekiminde de Merkez ve Güney’de 2. ve tüm şivelerde 3. kişide de eril ve dişil olarak cinsiyet farkı belirmekte: O vano, a vana “o (erkek) söylüyor, o (bayan) söylüyor”. Şahıs zamirlerinde ise tipik Batı İrani yapısı belirmektedir: yalın hal: bükünlü hal: ben ez : mın, sen tı : to, o (eril) o : ey ~ i ~ yı, o (dişil) a ~ ya : ae ~ ay ~ yê; biz ma : ma, siz şıma ~ sıma : şıma ~ sıma, onlar ê ~ i : inan ~ ine

İşaret zamirlerinde aslen 3 boyutlu yakınlık derecesi belirtilse de (Örn. o, n-o, e-n-o; Türkçede de olduğu gibi o, bu, şu), genelde kullanılan 2 derece var. Uzak derece için olanlar 3. şahıs zamirleri o, a, ê’ye denk düşerken, yakın derece için Kuzey ve Güney-Zazacasında n- önekiyle no, na, nê; ney, nae, ninan; bükünlü halde niteleyici (attributive) işlevde (n)ê, (n)a, (n)ê, örn. vengê nê heri / heran “bu eşeğin / eşeklerin sesi” iken, Merkez Zazacasında yakın derece için genelde en- ~ ın- kullanılır. Kuzeyde a-, Güneyde e- eki çok yakın derece için genelde niteleyici şekilde kullanılır, örn. eno ~ ano lacek “şu oğlan”.

Fiilde şimdiki zamanda belirgin olan bildirme, emir ve istek kipi mevcut; istek kipinde (subjunctive) olan özellik, Eski ve Orta İrani dönemde olan fiil kökeninin bu kipe yansımasıdır. Örn. Beno “götürüyor”, berd “götürdü”, eke bero “götürse”; ber- < Eski İranca bar-, proto Hint-Avrupaca *bher-.

Görülen (hikâyeli) geçmiş zamanda (imperfect) tüm şahıslar için kullanılan sonek -êne (~ -ên, -ê), örn. şiyêne, diyêne “giderdi-, görürdü-” de Partçada olan Past Optative ahēndē(h) ile alakalı olması muhtemel.

Çoğu Hint-Avrupa dillerinde var olan fiil takıları (preverbs) Zazacada iki şekliyle mevcuttur: Eski Hint-İrani döneminden kalma kimi yön belirten zarfların o dönemde de cümlede fiile yakınlaşarak erişmesi ve fiille bütünleşmesiyle oluşan fiil takıları, örn. ni-šad (< sad- “oturmak”) “(aşağıya doğru) oturmak“ > Zaz. nış-/nıştene “inmek”; ā-bar- “getirmek, ‘geriye götürmek’ ” (< bar- “götürmek”) > Farsça aver-آور/avurden آوردن, Zaz. ar-, an-/ardene “getirmek”. Kalıntı takıların bulunduğu fiiler sınırlı bir şekilde mevcut ve dilde takı olarak algılanmamakta. İkincisi ise, göreceli olarak Zazacanın kendince yeni oluşturduğu otuza yakın fiil takısı, örn. temel fiil kerdene “yapmak”: a-kerdene “açmak”, ra-kerdene “sermek”, ro-kerdene “dökmek”, de-kerdene “doldurmak”, we-kerdene “ateş yakmak”, tıra-kerdene “sürmek, takmak”, pede-kerdene “batırmak”, cêra-kerdene “ayırmak”, cıra-kerdene “kesmek (gövdesinden ayırmak)”, têra-kerdene “etrafa yaymak; uyandırmak”, tede-kerdene “saymak, saygı göstermek”, têro-kerdene “karıştırmak (kâğıt)”, werê-kerdene “urgan, ip vs. dolayarak bağlamak”. Nıştene “inmek” anlamında kullanılırken, “oturmak” için ro-nıştene kullanılır. Bazı fiilerde yön belirten fiilsel ön edat diyebileceğimiz (verbal preposition) [e]ra, [e]ro biçimler de mevcut (bazı ağızlarda sadece kalıntı olarak bulunur veya kaybolmuştur): cı daene “(birine bir şey) vermek”: era cı daene (dan- ra cı) “dayamak”, ero cı nıştene (nışen- ro cı) “binmek”.

Zamirler

Kişi Zazaca Talişçe [76] Kurmanci Farsça Türkçe
Kişi Zamirleri
1.Tekil. ez āz ez men ben
2.Tekil. tı tə tu,tı to sen
3.Tekil. o av ew ū, ān o (eril)
3.Tekil. a
-
 êw
-
 o (dişil)
1.Çoğul. ma ama em mā biz
2.Çoğul. şıma şəma hun şomā siz
3.Çoğul. ê avon ew, ewna işān, inhā onlar
İyelik Zamirler (Eğik Zamirler)/Erjatif
1.Tekil. mı(n) mə min men benim, bana, beni
2.Tekil. to tə te to senin, sana, seni
3.Tekil. ey ay wî ū, ān onun, ona, onu(eril)
3.Tekil. ae
-
 wê
-
 onun, ona, onu(dişil)
1.Çoğul. ma ama me mā bizim, bize, bizi
2.Çoğul. şıma şəma we şomā sizin, size, sizi
3.Çoğul. inan avon wan işān, inhā onların, onlara, onları pl.

Farsça/Talişçe ā ve a'nın Zazaca/Kurmanci de a ve e olarak yansımasına dikkat edilmeli (örnek: Farsça barf برف "kar", Kurmanci berf), yani Talişçe av zamiri de Zaza/Kurmanc alfabesinde ev olarak yazılır.

Söz varlığı

Hint-Avrupa dilleri karşılaştırması

Sayılar

Hint-Avrupa ailesindeki bütün sayılar aynı kökenden gelmektedir. Zazaca ve Farsçanın aynı dil grubunda yer almalarından dolayı sayıları benzerlik göstermektedir. Aynı kökten gelen Zazaca ile Farsça arasındaki benzerlik ve farklılıklar ise Latinceden türeyen Fransızca, İtalyanca ve İspanyolca ya da Almanca ve İngilizce arasındaki ayrılıklarla karşılaştırılabilir.

Sayı Zazaca Farsça Rusça Yunanca İtalyanca İspanyolca Almanca Fransızca İngilizce Kürtçe
(1) yew/ju yek odin ena uno uno eins un one yek
(2) dı do dva dyo due dos zwei deux two du
(3) hirê se tri tria tre tres drei trois three sê
(4) çar çahar çetyre tesera quattro cuatro vier quatre four çar
(5) panc penc pyatʹ pende cinque cinco fünf cinq five pênc
(6) şeş şeş shestʹ eksi sei seis sechs six six şeş
(7) hewt heft semʹ epta sette siete sieben sept seven heft
(8) heşt heşt vosemʹ okto otto ocho acht huit eight heşt
(9) new noh devyat ennia nove nuevo neun neuf nine neh, noh
(10) des deh desyatʹ dheka dieci diez zehn dix ten deh
(20) vist bist dvadtsatʹ eíkosi venti veinte zwanzig vingt twenty bist

Benzer kelimeler

Hint-Avrupa dil ailesine bağlı olan Zazaca başta Farsça olmak üzere, kendisiyle aynı kökten gelen ve akraba dilleri olan Rusça, Yunanca, İtalyanca, İspanyolca, Fransızca, Almanca ve İngilizce ile benzerlikler arz eder. Tüm Hint-Avrupa dilleri gibi Zazaca da kökensel olarak Proto Hint-Avrupa diline dayanır. Aynı zamanda diğer İran dilleri ile birlikte Proto İran dilinden türemiştir.

Örneğin; Dersim bölgesindeki Zazalar, inmek veya yere basmak kelimesini Farsçayla daha fazla uyum gösteren "payne Xard biyene" kalıbıyla ifade ederler. Zazacada payn, ayak tabanı; Xard, yeryüzü; biyene ise olmak anlamını taşır. Bu kelimeler karşımıza Farsçada pay (پاى), ayak; arz (ارض), yeryüzü; buden (بدن), olmak şeklinde çıkarken İngilizcede foot, ayak; earth, dünya; being ise olmak şeklinde çıkar. Bu özelliğini tarihsel açıdan da görmek mümkündür ve bu bakımdan geçmişte bir zamanlar konuşulan ama şimdi konuşulmayan Hint-Avrupalı dilleri, bir köprünün iki yakayı birbirine bağladığı gibi, etimolojik yakınlığıyla kendine bağlar. Sarmatça, Avesta dili ve Behistun yazıtlarındaki diller Zazacayla akrabadırlar.[77][78]

Zazaca Kurmanci Farsça Rusça Yunanca İtalyanca İspanyolca Fransızca Almanca İngilizce Türkçe
karşılık
Pi, Pêr Bav Pidar Otec Pateras Padre Padre Pére Vater/Pater Father Baba
Mae, Mare dayik, dê Mam/Mader Mat Mana Madre Madre Mère Mutter Mother Anne
Bıra bra Brader Brat Adelfos Fratello Hermano Frére Bruder Brother Erkek Kardeş
Name nav Nam Imja Onoma Nome Nombre Non Name Name İsim/Ad
Ez ez Men Ja Ego Io Yo Je Ich I Ben
To tu To Ti Esei Ti/Te Te/Ti/Tu Tu/Toi Du Thou Sen
Ma em Ma My Emais Noi Nos(otros) Nous Wir We Biz
Mı min Men Moj Mou Mio Mi Mon Mein My Benim
To te To Tvoe - Tuo Tu Ton - Your Senin
Ya Eya, belê Beli Da Nai Si Sí Vui Ja Yes Evet
Nê, Ni na, ne Ne Ne Ochi No No Non Nein No Hayır
Gırd, Pil Gir, Girs; Mezın Bozorg/Gatte Gromnji Megálos Grande Gran Grande Groß Great Büyük
Meyis Mêş Meges Moskit Miga Mosca Mosca Moustique Mücke/Moskito Mosquito Sivrisinek
Giz Dêw Gevel, Gigant Gigas Gigante Gigante Geant Gigant Giant Dev
Astare stêrk Sitare Zvezda Astéri Astro Estrella Astre Stern Star Yıldız
Menge; Aşme Meh; heyv Mah Mesjac Mí̱nas Mese Mes Mois Mond Month Ay
Miyan Nav, Navber Meyan Sredno Meso Mezzo Medio Moyen Mitte Middle Orta
Viya Bî Bîwe Vdova - Vedova Viuda Veuve Witve Widow Dul
Rız rız Berinc Ris Rizi Riso Arroz Riz Reis Rice Pirinç
Sole xwê Nemek Sol Alas Sale Sal Sel Salz Sal Tuz
Newe Nû Nev Novyi Néos Nuovo Nuevo Nouveau Neu New Yeni
Lew Lêv Leb Guba Cheíli Labbro Labio Lévre Lippe Lip Dudak
Pa Nıng Pa Podnožie Pódi Piede Pata Pied Fuß Foot/Leg Ayak
Burew Birû  Ebru Brov - - - - Brau Brow Kaş
Sine Sing Sine Sunduk Sitérno Seno Seno Sein - - Göğüs
Nake Navokj Naf Pup Afalos Ombelico Ombligo Nombril Nabel Navel Göbek
Dı/De lı/de Der - - Di De De At Bei -de/da
Ğezale xezal Gazal Gazel Kazélla Gazzella Gacela Gazelle Gazelle Gazelle Ceylan
Dızan, dından dıdan Dedan Zub Dónti Dente Diente Dent Zahn Dental Diş
Pırd pır; pird Pal Most Géfyra Ponte Puente Pont Brücke Bridge Köprü
Verg gurg gurg Volk - - Lobo - Wolf Wolf Kurt
Kerge mırişk murğ Kurica Kotópoulo - - - Küken Chicken Tavuk
Rae rê Rah Doroga Drómos Strada Ruta Rue Route Road Yol
Ban xani/mal Bina - - - - Bâtiment Baun Build Ev(Hane)
Merg mırın Mord Mertvyi - Morto Muerto Mort Mord Murder Ölü/Ölmek
Merdem meriv, mırov Merd Muž - Maschio Macho Mari Mann Man Adam
Merre mışk Mosh Mysh - Mouse - - Maus Mouse Fare
Ver berî; pêşi Ber Vront/Pered Pro Fronte Frente Ventral/Avant Vor Front/Pre Ön
Va ba Bad Vater - Vento Viento Vent Wind Wind Rüzgâr
Raşt rast Rast Pravo - Ritto/Ragione Recto Droit Recht sağ Sağ
Vıle Kulilk gol Vyroslo - Fiore Flor Fleur Blume Flower Çiçek
Nêm niv Nem - Imi Semi- Semi Demi - Hemi-/Semi- Yarım/Yarı
Farsi Türkçe Gileki Zazaki
Ab Su Av Awe
Ab Tengi Kerden Susamak Faşkal Av Teyşan,Têsan biyaene
Ab ez cah keşiden Kuyudan su çekmek için gerekli -v- şeklindeki aletin adı Du xale,gaç Gaçık
Ab demağ Sümük Zak Çhılm, zux
Ab dehan Salya, Tükürük Filik Gılêzi, tü, aliye
Ab dide Göz yaşı, alçak gönüllü bakış Aw çumus Hêstır, isire
Ab raket u saket Durgun su Mande aw Awa mendiye
Ab gıl, alud Kirli çamurlu su Tül aw Awa lemişte, zadıkıne
Ab mast Yoğurt suyu Keyal aw Awa masti, awdoe
Atiş Ateş Taş Adır, ar
Axer, ağbet, serencam Son, sonuç Axera sar Axıri. Peyniye
Adem çaq u ferbih Tombul, şişman adam Babraz Goştın
Adem deraz, lendehur, bi mesraf İri yarı adam Ardal Dest u pai
Astin Elbise kolu, ten, etek Tilif İsti
Asiyab desti El değirmeni Aseye, das aseye Dıstarri
Aşti Barış Aşt Aştiye
Aşgal Çöp, çer çöp Rute sılond
Ağel, Ağul Ağıl Malge Gorre
An çiz, felan çiz O şey Hakarey O çi
Riz avar kerden Yıkmak Dakalas an Rıjnaene
Miaverem Getiriyorum Havaram Ez anane
Biyaverem Getireyim Biyaram Ez biari
Mi averdem Getirirdim Haverded bum Mı ardêne
Averde budem Getirmiştim Biyardah bum Mı ardi bi
Ez kodam rah, koca hangi yoldan Kami rah Kamci rae
Oftaden Düşmek Katan Waro gınaene, Kewtene
Efşanden Serpmek, dağıtmak Şondan Pışkıtene
Eknun, hala Şimdi, hala İse Nıka
Umid Umut Nanje Umıd
İncaha Buralar İyan İtyay, Nacay
İnqeder, kemi ez çizi Bu kadar, birşeyden az Hançey, hanei Hende
Baran Yağış Varaş, baraş Varan, varış
Baran mi barid Yağmur yağıyor Varaş vare Varış/Varan vareno
Darem ber mi gerdem Dönmekteyim Vagerdesederem Ezo geyrenan a
Baz hem, du bare Tekrar, yine hande Anci, reyna
Berader Kardeş Abrar Bıra
Ber xizanden, bolend kerden Yükseltmek, ayağa kaldırmak Varasanen Berz kerdene, Werznaene
Berf barid Kar yağıyor Varf ba varas Vewre Varena
Boriden Kesmek-ayırmak-kopuk Ben Bırrnaene
Bozorg şoden Büyümek, erişkin olmak, irileşmek, başkan olmak Pille vabaon Pil biyaene
Bestankar, delepkar İstekli, alacaklı Qarze xa Waştoğ
Beliden Yutmak Fabarasan Qult kerdene,Rıqılotnaene
Bolend kerden Kaldırmak, yükseltmek Jaora gutan Berz kerdene
Benefşe Menekşe Mişin Menemşe, bınewşe
Bu Koku Uffa,Uffye Boe
Bute Çalı, geven Gavand, abarak Gone
Biyaid Gelin Beyey Bêrê
Bişter, ziyadter Çok fazla Veştar Vêşêri, zêdêri
Eblaq Alacalı Kalaç Belekın
Ez pa derd amaden, xeste şoden Yorulmak, bıkmak Va katan Qefeliyaene, kewtene
Ez pa derd averden, xeste kerden Yormak, bıktırmak Vargentan Qefelnaene, xêğ kerdene
Pertab kerden Fırlatmak, atmak, bırakmak Tuadan Eştene, partav kuwıtene
Porsiden - Sual kerden Sormak Vapursen Persaene, Pers kerdene
Girdu Ceviz Gardakan Goze
Gerdiden-Geşten Dolaşmak, dönmek, tur atmak Gardasan Geyraene
Gerdanden Döndürmek, değiştirmek Gardanen Çarnaene
Gorosne, guşne Açlık Vaşna Veyşan, gest
Mirevem bazar suzan migrem Pazara iğne almaya gidiyorum Şunam bazar darzan haginam Şonan suke/bacar derzine herinenan
Gırye Ağlama Borme Bermayış, berbış
Girye kerden Ağlamak Burme gudan Bermaene, berbaene
Girye mikoned Ağlayan Burme kuna Bermeno/bermena
Goften Söylemek Gutan Vaten


Bazı kelimeler ve Türkçe karşılıkları

Zazaca Türkçe
Namê to çıko/çıto/çıçiyo? Adın ne?
Name şıma çıko/çıto/çıçiyo? Adınız nedir?
Tı çend serriya / Tı çend serriya? Kaç yaşındasın?
Senêna, weşiya? / Çıturia, wesa? / Tı senina hola? Nasılsın iyi misin?
Se kena, weşiya? Nasılsın, iyi misin?
Tı weş be / merxudar be Sağol (teşekkür).
Teşekur kenan / Homa razi bo Teşekkür ederim.
Homa to ra razi bo Allah senden razı olsun.
No çıko? / No çıçiyo? Bu nedir?
Tı se kena? Ne yapıyorsun?
Şıma xeyr amey Hoş geldiniz
esto (eril) / esta (dişil) var
çino/ çıniyo (eril) / çiniya (dişil) yok
Eya evet
Nê hayır
şo git
bê gel
vace söyle
Tı se vana Ne diyorsun?
keye/çê ev; aile

Renkler

Zazaca Türkçe Kurmancca
khewe/ mavi hêşin
kho yeşil kesk
gewr gri gewr
zerd sarı zer
sur kırmızı sor
sıpê beyaz sıpi
şiya siyah reş
qewa kahverengi qehweyi
khez sarışın (insanlar için) çil

Akrabalık

Zazaca Türkçe Kurmancca
maye anne dayık/de
pi baba bav
waye kız kardeş xwişk/xang
bıra erkek kardeş bra/brang
may û pi ebeveyn de û bav
ded amca ap
nacniye amcanın karısı amojin
xal dayı xal (köken: arapça)
xalcêniye dayının karısı
emıke/amıke hala met (köken: arapça)
xalıke teyze xalti (köken: arapça)
veyve gelin bûk
zama damat zava

Bazı kelimeler ve Türkçe, İngilizce, Farsça karşılıkları

Zazaca Türkçe İngilizce Farsça Kurmancca Soranca[79]
balışna yastık pillow bâleş balif Serin
şayene yapabilmek can şuden (olmak fiilinin şimdiki zaman hali)

tevanisten

kanin/karin/şa kırın twanin
tiya-uca ora-bura there-here anca-inca wıra-vıra êre, lewê
şıma kendêne (Siz) yapıyordunuz You were doing (şoma) mikerdid we dıkır (êwe) detankırd
o nêşeno O yapamıyor. He can't u nêmituned ew nıkare/nıkane, ew neşêt (güneydoğu lehçeleri), ew şa nake (batı) ew natwanêt
herinayene satın almak to buy xariden kırin kırin
esto var available hest heye heye
masayene şişmek to swell Amasadan perçıftın
bermayene ağlamak to cry gerye kerden gırin/gıriyan gırin
şımıtenene içmek to drink aşamiten vexwarın/vexwartın xwardınewe
mı rê bana to me beraye men/beram jı mın ra/jı bo mın bo mın/bom
to rê sana to you beraye tu/berat jı te ra/jı bo te bo to/bot
şıma rê size to you baraye şuma/beratan jı we ra/jı bo we bo êwe/botan
ma rê bize to us baraye ma/beraman jı me ra/jı bo me bo ême/boman
biya! Getir! Bring! bavar! bine! bıhêne!
Ewro tı çıturiya? Bugün nasılsın? How are you today? Emruz to çetori? İroj tu çawani? (diğer yöreler: çıtoni? çıngi? çerri?) emro to çonit?
waştene istemek to want xâsten xwastın xwastın
mardene saymak to count Şamorden hêjmartın hêjmardın
Namê şıma çıyo? Adınız nedir? What is your name? Name şoma çist? Nave we çıye? Nawi êwa çiye/Nawtan çiye?
raresnayene yetiştirmek bring up resaden
gırewtene almak take gireften gırtın gırtın
kerdene yapmak, etmek do kerden kırın kırdın
merdım adam, insan people merdum merıv merdım
estor at horse asp/astar esp/hesp esp
engure üzüm grape engur tırı tıre
ardene getirmek bring averden anin hênan/awırdın
homa tanrı god/deity xoda xwade/xwede xwa, xwade
engışte parmak finger angoşt tıli engust, pence
mase balık fish mahi masi masi
tari karanlık dark tarîk tari tari
vızêr dün yesterday dirouz doho dwênê
waşti sözlü/nişanlı fiance nâm-zad dergist desgir
awe su water âb av aw
xoz domuz pig xok beraz

Zaza edebiyatı

Tarihte, Zazaca hakkında ilk metinler, bilimsel Alevilik üzerine İsa Beg bin Ali, tarafından yazılmış Zazaca el yazmasıdır. Bu el yazması Osmanlılar tarafından yazmalarda kullanılan, Nesih yazı tipinde yazılmıştır. El yazmasının birinci bölümünün birinci sayfasında tarih olarak, Hicri 1212 tarihi yazılmış olup Miladi olarak 1798 yılına tekabül etmektedir.[80]

Osmanlı-Rus (Kırım Savaşı) sonucununda esir düşen Zaza kökenli askerler arasında dolaşarak araştırma ve derlemeler yapan dilbilimci Peter Lerch 1857 yılında Petersburg’da bunları yayınlamıştır.[81] Daha sonraki tarihlerde A. V. Le Coq gibi bazı dilbilimciler tarafından da bazı Zazaca metinler derlenmiştir.

Zazaca yazılmış ve klasik Zazaca edebiyatının başlangıcı sayılabilecek ilk kitap Ahmedê Xasî tarafından yazılan ve 1899'da Diyarbakır'da yayınlanan "Mewlid" eseridir. Zazaca yayınlanmış ikinci kitap da yine "Biyîşa Pêxamberî" isimli bir mevlid olup, Osman Efendiyo Babij tarafından 1903 yılında yazılmış, ancak 1933'te Şam'da Kürt dilbilimci Celadet Bedirxan tarafından yayınlanmıştır. Zazaca yazılmış üçüncü kitaplar 1947-1948 yıllarında Muhammedê Şêx Ensarî tarafından yazılmış olan Raro Raşt ve Me'lumatê Dînîye isimli akaid ve fıkıh alanında yazılmış iki manzum eser olup, bu kitaplar Bilal Zilan'ın hazırladığı bir yüksek lisans tezi ile ilk defa gün yüzüne çıkarılmıştır.[82]

Diyarbakır'ın Hani ilçesinden, Mehmet Demirtaş’ın da 1975 yılında kaleme aldığı ve 2005 yılında tamamlayabildiği Zazaca Divan mevcuttur. El yazısıyla, Arapça yazılan divan 300 sayfadan oluşmaktadır. Yazar ekonomik nedenlerden basımını yapamadığı eserini, Bingöl Üniversitesi Zaza Dili ve Kültürü Araştırma ve Uygulama Merkezi Müdürlüğü'ne teslim etmiştir.[83][84]

1963'te "Kürtçe-Türkçe Gazete" şiarıyla yayına başlayan ve ismi de Zazaca olan Roja Newé (Türkçe anlamı: Yeni Gün) gazetesinde yayınlanan iki Zazaca derleme metniyle, Zazaca metinler ilk defa bir gazetede yayınlanmış oldu. Sonraki süreçte, Özgürlük Yolu/Riya Azadî, Roja Welat ve Devrimci Demokrat Gençlik gibi dergi ve gazetelerde bazı Zazaca metinler yayınlanmıştır. Bu metinler daha çok folklorik ürünlerdir.[85]

Modern Zazaca edebiyatının başlangıcı 1979'dan itibaren Tirêj dergisinde yayınlanan Zazaca edebi ürünler sayılmaktadır. İlk Zazaca öykü dilbilimci yazar Malmîsanij tarafından Tîrêj dergisi'nin 2. sayısında yayımlanan "Engıştê Kejê" (Türkçe anlamı: Kejê'nin parmakları) isimli hikâyedir.[86]

Zazaca edebiyatının asıl gelişmesi ise 1980 sonrası Avrupa'ya göç eden Zazalar tarafından yazılan kitaplar ile başlamıştır. Bu dönemde Türkiye ve Avrupa'da Piya, Ayre, Kormışkan, Ware, Tija Sodıri, ZazaPress, Pir, Raştiye, Vate, Raya Zazaistani , Vengê Zazaistani, Zazaki, Zerq, Pir, Raştiye, Desmala Sure, Waxt, Çıme, Miraz, Ma, Zazana,Vir ve Wısar gibi Zazaca dergiler çıkmış ve birçok kitap da yayımlanmıştır. Bu dergilerden Zazana, Vir, Vate dergileri hâlen yayınını sürdürmektedir. İstanbul'da Tij Yayınları ve Vate Yayınevi tarafından Zazaca kitaplar yayınlanmaktadır. 2012'de Diyarbakır'da kurulan Roşna Yayınları da şimdiye kadar 40'ın üzerinde Zazaca kitap yayınlamıştır.[87][88] Yayınlanan kitaplar arasında birçok şiir, hikâye ve roman gibi edebi ürünler bulunmaktadır. Zazaca öyküde Roşan Lezgin, romanda ise Deniz Gündüz'ün ismi öne çıkmaktadır.

Zazaca yazıya geç geçirildiği için sözlü edebiyatı oldukça zengindir. Zazacada deyr (türkü), kılam (şarkı), dêse (ilahi), şanke (fabl), hêkati (öykü), qesê werênan (atasözleri ve deyimler) gibi sözlü edebiyat ürünleri oldukça fazladır.

Zazacanın TV-radyo yayınları ve sinemada kullanımı

2004'te yapılan AB uyum paketlerinden sonra, TRT Pazartesi günleri otuz dakikalık Zazaca yayın yapmaktaydı. TRT-6'nın kurulmasından sonra Türkiye'de devlet eliyle başlayan Kürtçe yayıncılıkla, Zazaca haber başta olmak üzere birçok Zazaca program bu kanalda yayınlanmaya başlandı. Ayrıca Yol TV, Su TV, TV10 gibi Alevi televizyonlarında Zazaca müziğe ve programlara yer verilmektedir. İlk Kürtçe kanal olan Med TV'den bu yana Kürt kanallarında Zazaca müzik ve programların yer aldığı görülmektedir. Nûçe TV, Gün TV, Rehber TV gibi kanallarda da Zazaca programlar bulunmaktadır. 2015 yılında açılan Zarok TV adlı çocuk kanalı bazı programlar dışında tüm çizgi filmlerde Kurmanccanın yanında Zazaca da yayın yapmaktadır. Ayrıca Yılmaz Güney'in Duvar filmi, tarihte Zazacanın sinemada kullanıldığı ilk film olması nedeniyle önemlidir. Zazacanın kullanıldığı diğer filmler arasında şunlar sayılabilir:

  • Beyaz Melek, Mahsun Kırmızıgül
  • Tüyü Takip Et (Perre Dıma So), Nuray Şahin (İlk Zazaca uzun metrajlı film olarak kabul edilmektedir; Zazaca-Almanca)
  • Şıhsenem, Star Tv (dizi müziği)
  • Can Baz (belgesel)
  • Ziyaret (Jiare) (belgesel),Ozan Munzur
  • Was (Ot) (belgesel), Caner Canerik.
  • Dersim 38 (belgesel)
  • Mucize, Mahsun Kırmızıgül
  • Tatlı Biber Diyarım (My Sweet Pepperland), Hüner Salim
  • Zımısto Vejiyo (Kış Geçsin) - Kısa Film

Piran Baydemir tarafından çekilen "Fecîra" isimli Zazaca (Kırmancki) belgesel 50. Uluslararası Antalya Altın Portakal Film Festivali'nde en iyi belgesel ödülünü almıştır.

Zazaca üzerine yapılan bilimsel çalışmalar

  • Lerch, Peter I. (1857/58): [http://www.kirdki.com/images/kitaphane/Peter%20Lerch.pdf Forschungen über die Kurden und die Iranischen Nordchaldäer. St. Petersburg
  • Müller, Friedrich (1865): Beiträge zur Kenntniss der neupersischen Dialekte: Zaza-Dialekt der Kurdensprache (Aus dem November-Hefte des Jahrganges 1864 der Sitzungsberichte der phil.-hist. Classe der kais. Akademie der Wissenschaften, XLVIII. Bd., besonders abgedruckt), cîld: 3
  • Von Le Coq, Albert (1903), Kurdische Texte I-II, Reichsdruckerei, Berlin
  • Mann, Oskar - Hadank, Karl 1932: Die Mundarten der Zaza, hauptsächlich aus Siverek und Kor. Leipzig.
  • Kurdoev, Kanat Kalashevich (1977), Ḥālatakānī jins u bīnāy barkār la zāzādā: On gender and number in the Zaza dialect of Kurdish, Tercüme: Azīz Ibrāhīm, Chāpkhānay Kōrī Zānyārī Kurd, Baghdad 1977.
  • Lynn Todd, Terry. (1985) " A Grammar of Dimili " University of Michigan
  • Asatrian, Garnik. S./Gevorgian, N. Kh. (1988): " Zaza Miscellany: Notes on some religious customs and institutions." In: Hommage et Opera Minora(Acta Iranica). Volume XII. Leiden
  • Sandonato, M. (1994): Zazaki Typological studies innegation, eds. Peter Kahrel, René van den Berg. S. (125-142.) Amsterdam
  • Jost, Gippert. (1996) "Zazacanın Tarihsel Gelişimi" Frankfurt University
  • C.M. Jacobson (1993): Rastnustena Zonê Ma - Handbuch, für die Rechtschreibung der Zaza-Sprache. Verlag für Kultur und Wissenschaft, Bonn
  • C.M. Jacobson (1997): Zazaca okuma yazma el kitabi. Verlag für Kultur und Wissenschaft, Bonn.
  • Ayyoubi, K. Rakhmanovich & Smirnova, Iraida A./Ed. Yusupova, Zare Aliyevna (1998), The zaza dialect of the Kurdish Language (Dersim), Moscow: Center for Kurdish Studies, 102 r. (И.А.Смирнова, К.Р.Эйюби. Курдский диалект заза /Отв. ред. З. А. Юсупова. М.: Центр курдских исследований, 1998. 102 с.)
  • Paul, Ludwig. (1998) "The Position of Zazaki Among West Iranian languages" University of Hamburg
  • J. Kenstowicz, Michael (2004), Studies in Zazaki Grammar, MITWPL.
  • Ann Walter, Mary (2004), "Vowel Adaptation in Zazaki", Workshop on theoretical approaches to language contact 27th Generative Linguistics in the Old World, Selanik, 18-21 April 2004
  • Gajewski, Jon. (2004) "Evidentiality in Zazaki" Massachusetts Institute of Technology
  • Larson, Richard. and Hiroko, Yamakido. (2006) "Zazaki as Double Case-Marking" Stony Brook University
  • Gippert, Jost (2007-2008): Zur dialektalen, Stellung des Zazaki: Die Sprache Zeitschrift für Sprachwissenschaft. Wiesbaden
  • Aygen, Gülşat (2010). Zazaki/Kirmanckî Kurdish. Volume 479 of Languages of the World. Lincom Europa.

Kaynakça

  1. ^ Joshua Project
  2. ^ Duus (EDT) Extra, D. (Durk) Gorter, Guus Extra, The Other Languages of Europe: Demographic, Sociolinguistic and Educational Perspectives, Multilingual Matters (2001). ISBN 1-85359-509-8. p. 415. Accessed online at Google book search.
  3. ^ a b Lutwig Paul, "Zazaki", Gernot Windfuhr, Iranian Languages, Routledge, 2012, ISBN 978-0-7007-1131-4, Chapter Nine.
  4. ^ Zazalar ve Zazaca
  5. ^ http://zazader.org/wp-content/uploads/2019/01/ZAZALAR-Zaza-Der1.pdf
  6. ^ Zazacada Güney Zazacaya Dimili denir, Türkçede Dimilice
  7. ^ Terry Lynn Todd, A grammar of Dimili (know as Zaza). 1985
  8. ^ Fahri Pamukçu, Gramerê Zazakî, Vejîyaîşê Tîjî, Îstanbul 2011, r. 31
  9. ^ a b c d e "Bilal Zilan, "Tarîxê Xonamekerdişê Kirdan", II. Uluslararası Zaza Tarihi ve Kültürü Sempozyumu (4-6 Mayıs 2012), Bingöl Üniversitesi Yayınları, 2012, s.367 vd."
  10. ^ a b c d "Malmisanıj, Kırd, Kırmanc, Dımıli veya Zaza Kürtleri, Deng Yayınları, İstanbul 1996"
  11. ^ Murat Alanoğlu-Muhammet Yücel, “Dımli-Zaza adı ve Tarihsel Gelişimi”, 1.Uluslararası Zaza Dili Sempozyumu (13-14 Mayıs 2011), Bingöl üniversitesi Yayınları, Ankara 2011, r. 323
  12. ^ Ramazan Eroğlu, Folklorê Dewanê Madira, Xelika û Çirê ê Siirt Baykan (Siirt Baykan Meşelik, Ardıçdalı ve Çukurca Köylerinin Folklor Çalışması), Bingöl Üniversitesi Yaşayan Diller Enstitüsü, Zaza Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi , Bingöl 2019, s.9 ("Hetê name guretişê Zazayan ra miletê ina mintiqa xu ra “Dimbilî” vanî.") ve ayrıca s.14-15, 20, 59, s.87 ("Dewanê ina mintiqa di ziwanê şarî “Dimbilî” ya.")
  13. ^ Hadank, Mann/Hadank, Die Mundarten der Zâzâ, Lepizig 1932, s. 2-3
  14. ^ Garnik Asatrian, “Dimlî”, Encyclopedia Iranica
  15. ^ Bruinessen. Agha, Shaikh, and State, s. 48
  16. ^ John A. Shoup, Ethnic Groups of Africa and the Middle East.
  17. ^ Les Dialects D'avroman Et De Pewa, A. Christensen, Kopenhag 1921
  18. ^ Prof. Dr. Teoman Duralı: Zazalar ve Zazaca, Sasani imparatorluğu soyluların ve dillerinin ardıllarıdır
  19. ^ Karabulut S.,(2013). Zazalar Tarihi Kültürel ve Sosyal Yapı, İzmit: Altınkalem Yayınları, 29,30
  20. ^ Werner E. (2017) Rivers and Mountains A Historical, Applied Anthropological and Linguistical Study of the Zaza People of Turkey including an Introduction to Applied Cultural Anthropology, (Kasım 2017)
  21. ^ "Zülfü Selcan, Die Entwicklung der Zaza-Sprache, Ware Dergisi, Sayı: 12, Baiersbronn, 1998, s. 152-153"
  22. ^ Ercan Çağlayan, Zazalar: Tarih, Kültür ve Kimlik, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2016, s.27-35 ve s.68: "Osmanlı döneminde Zaza tabiri ile ilgili ilk kayıtlara Evliya Çelebi'nin Seyahatname adlı eserinde rastlanmaktadır."
  23. ^ Diyarbakır Salnameleri, 1286-1323[1869-1905], 5 cilt, Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi Yayınları, istanbul 1999; Cilt:3, s.245, 345; Cilt:4, s.66, 165, 270, 362; Cilt:5, s.84.
  24. ^ Dilbilimcilerin "Multi tree" online sitesine göre Kuzey Zaza diline 'kirmancikî' denir
  25. ^ Zılfi [Selcan], “Folklorê Kurdi ebe Zarava Dımılki”, Hêvî, Hejmar 1, Parîs, Îlon 1983, r. 93
  26. ^ M. Duzgun, "Torêy ve Adetê Dersimi", Berhem (kovara lêkolinên cıvaki û çandi), Stockholm, No: 1 (Şubat 1988), r. 37
  27. ^ Keskin, M. (2010), “Zazaca Üzerine Notlar”, Şükrü Arslan (derleme), Herkesin Bildiği Sır: Dersim - Tarih, Toplum, Ekonomi, Dil ve Kültür (s. 222, 223), İletişim Yayınları, İstanbul.
  28. ^ Sunni komşularınna Dereza demektedirler
  29. ^ Mehmed S. Kaya, The Zaza Kurds of Turkey: A Middle Eastern Minority in a Globalised Society, Tauris Academic Studies, London 2011, s. 4
  30. ^ Peter I. Lerch, “Qewxê Nêrib û Hêni”, Forschungen über die Kurden und die Iranischen Nordchaldaer - Band I, St. Petersburg 1857, r. 78
  31. ^ Ziya Gökalp, Kürt Aşiretleri Üzerine Sosoyolojik Tetkikler, Sosyal Yayınlar, İstanbul 1992, r. 27
  32. ^ Kemal Badıllı, Türkçe İzahlı Kürtçe Grameri (Kürmançça Lehçesi), 1965, Ankara, s. 6
  33. ^ Ehmedê Xasî, Mewlidê Nebî, Litoğrafya Matbaası, Dîyarbekir Vilayeti, 1899, s. 28
  34. ^ a b Mesut Keskin, "Zaza Dili", Bingöl Üniversitesi Yaşayan Diller Enstitüsü Dergisi, Yıl:1, Cilt:1, Sayı:1, Ocak 2015, ss. 93-114.
  35. ^ a b Lerch, Peter, Forschungen über die Kurden und die Iranischen Nordchaldaer - Band I, St. Petersburg (Петр Лерх, Изслѣдованія об иранских курдах и их предках, сѣверных халдеях: Введеніе и подробное исчисленіе курдских племен) I-II-III, продаеця у Коммисіонеров Императорской академіи наук : И. Глазунова, 1856/57/58
  36. ^ a b Lerch, Peter I. (1857), Forschungen über die Kurden und die Iranischen Nordchaldaer - Band I, St. Petersburg
  37. ^ Robert Gordon Latham, "On a Zaza Vocabulary", Transactions of The Philological Society, London, 1856, ss. 40-42
  38. ^ Robert Gordon Latham, "On a Zaza Vocabulary", Opuscula: Essays, Chiefly Philological and Ethnographical, Williams & Norgate, London, Edinburg, Leipzig, 1860, s.242 
  39. ^ Blau, Otto (1862),"Nachrichten über kurdische Stämme-III, Mittheilungen über die Dusik-Kurden", Zeitschrift der Deutschen Morgenländischen Gesellschaft, Steiner in Komm, 1862, s.621-627
  40. ^ a b Müller, Friedrich (1865) Beiträge zur Kenntniss der neupersischen Dialekte: Zaza-Dialekt der Kurdensprache (Aus dem November-Hefte des Jahrganges 1864 der Sitzungsberichte der phil.-hist. Classe der kais. Akademie der Wissenschaften, XLVIII. Bd., besonders abgedruckt) , cîld: 3
  41. ^ a b Le Coq, Albert Von (1903), Kurdische Texte, Reichsdruckerei, Berlin
  42. ^ Ercan Çağlayan,Zazalar: Tarih, Kültür ve Kimlik, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları,İstanbul, 2016,s.170
  43. ^ F.C. Andreas'ın Le Coq'un görüşleri hakkında mektubu
  44. ^ O. Mann, ebenda, S. XXIII, Fn. 1.
  45. ^ O. Mann, Nachlaß in der Staatsbibliothek Berlin (W), Briefe; vgl. auch ebenda, Vortrag vom 4. Juli 1909 und 20. Jan. 1909, S. 11.
  46. ^ O. Mann, Nachlaß in der Staatsbibliothek Berlin (W), Briefe; vgl. auch ebenda, Vortrag vom 4. Juli 1909 und 20. Jan. 1909, S. 11.
  47. ^ O. Mann, Die Tâjîk-Mundarten der Provinz Fârs, Berlin 1909, S. XIII-XVI.
  48. ^ Oskar Mann, Karl Hadank: Die Mundarten der Zâzâ, hauptsächlich aus Siverek und Kor. Leipzig 1932
  49. ^ O. Mann/K. Hadank, Mundarten der Zāzā, Berlin 1932, 19-31; G. L. Windfuhr, Western Iranian Dialects, in: Corpus Linguarum Iranicarum, Hg.: R. Schmitt, Wiesbaden 1989, 294-295; s. auch New Iranian Languages: Overview, ebenda, 246-250 und New West Iranian, ebenda, 251-262; J. Gippert, Die historische Entwicklung der Zaza-Sprache, in: Ware, Nr. 10, Nov. 1996, Frankfurt a. M., 148-154.
  50. ^ Bedirxan, Celadet (1933) “Zarê Dumilî û Mewlûda 'Usman Efendî” Hawar, Hejmar: 23, 25 tîrmeh (temmuz) 1933, r. 1-6
  51. ^ Kurdoev, Kanat Kalashevich (1977), Ḥālatakānī jins u bīnāy barkār la zāzādā: On gender and number in the Zaza dialect of Kurdish, Translated by Azīz Ibrāhīm, Chāpkhānay Kōrī Zānyārī Kurd, Baghdad 1977, 32 p.
  52. ^ Terry Lynn Todd, A Grammar of Dimili (also known as Zaza), Michigan 1985
  53. ^ a b Paul, Ludwig: Zazaki - Versuch einer Dialektologie. Reichert Verlag, 1998, Wiesbaden.
  54. ^ Selcan, Zülfü. Grammatik der Zaza-Sprache, Nord-Dialekt (Dersim-Dialekt) [Zaza Dili’nin Grameri, Kuzey/Dersim Lehçesi], Berlin 1998, Wissenschaft&Technik Verlag: 730 s.
  55. ^ a b Ayyoubi, Kerim Rakhmanovich & Smirnova, Iraida Anatolʹevna / Ed. Yusupova, Zare Aliyevna (1998), The zaza dialect of the Kurdish Language (Dersim), Moscow: Center for Kurdish Studies, 102 r. (И.А.Смирнова, К.Р.Эйюби. Курдский диалект заза /Отв. ред. З. А. Юсупова. М.: Центр курдских исследований, 1998. 102 с.)
  56. ^ bkz. Mutlu Can, Bîblîyografyaya Kirmanckî (Zazakî) [1963-2017], Vate Yayınları, Îstanbul 2018.
  57. ^ UNESCO'nın Dil Raporlarına Göre Zazacanın Durumu ve Geleceği
  58. ^ Zazacanın İrani diller arasındaki yeri
  59. ^ Prof. Dr. Ernst Kausen, Zaza
  60. ^ Ethnologue.com - Zaza-Gorani grubu
  61. ^ Linguistik List Language Search - Zaza-Gorani
  62. ^ Jost Gippert ve LeCoq'un İrani dillerini sınıflandırması
  63. ^ "İran Dilleri". 21 Temmuz 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Nisan 2013. 
  64. ^ Soane, Ely Banister (1913), Grammar of the Kurmanjî or Kurdish Language, London 1913 / E. S. Soane (1909), Notes on Kurdish Dialects, A Classic Reference Tool On The Kurdish Dialects First Published In 1909, Asian Educational Services, 2003 - 98 sayfa, s.6
  65. ^ Gülşat Aygen, Zazaki/Kirmanckî Kurdish
  66. ^ "THE POSITION OF ZAZAKI AMONG WEST IRANIAN LANGUAGES" (PDF) (İngilizce). Erişim tarihi: 10 Nisan 2013. 
  67. ^ Zazaki, Omniglot
  68. ^ Ethnologue Languages of the World
  69. ^ Tîrêj Dergisi Sayı: 1, İzmir 1979
  70. ^ Hêvî Dergisi, sayı: 1, Paris 1983, s. 67-198
  71. ^ Anuk, Nevzat, "Kürt Gazeteciliği ve Zazaca", II. Uluslararası Zaza Tarihi ve Kültürü Sempozyumu (4-6 Mayıs 2012), Bingöl Üniversitesi Yayınları, 2012, s. 706-707
  72. ^ Dr. Zülfü Selcan, Zazaca Alfabe ve alfabetik sıralama. Berlin, 05.11.2011
  73. ^ a b c d Keskin, Mesut. Zazaca Üzerine Notlar
  74. ^ Documentation for ISO 639 identifier: zza
  75. ^ Keskin, Mesut: Zazaca Üzerine Notlar
  76. ^ Wolfgang, Schulze: Northern Talysh. Lincom Europa. 2000. (Sayfa 35)
  77. ^ The Behistan Inscription
  78. ^ "Arşivlenmiş kopya" (PDF). 21 Ağustos 2016 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Ağustos 2016. 
  79. ^ Glosbe Çeviri Sözlük
  80. ^ Sultan Efendi'nin Zazaca El Yazması
  81. ^ Modern Zaza Hikâyeciliğinin Tarihsel Serüveni
  82. ^ Bilal Zilan, Di Kitabê Muhemmedê Şêx Ensarî: "Raro Raşt" û "Meʿlûmatê Dînîye" (Metn û Cigêrayîş), Mardin Artuklu Üniversitesi, Yaşayan Diller Enstitüsü, Kürt Dili ve Kültürü Anabilim Dalı Yüksek Lisans Tezi, 2016, 200 sayfa. Bîlal Zîlan, Di Kitabê Muhemmedê Şêx Ensarî: "Raro Raşt" û "Meʿlûmatê Dînîye" (Metn û Cigêrayîş), Vate Yayınları/Weşanxaneyê Vateyî, Îstanbul 2017, s.1-2
  83. ^ Ahmet KAYINTU, Molla Mehmet Demirtaş’ın Zazaca Divanı, II. Uluslararası Zaza Tarihi ve Kültürü Sempozyumu, Bingöl Üniversitesi Yayınları, 04-06 Mayıs 2012.
  84. ^ Zazaca Divan
  85. ^ Kurij, Seyidxan. "Zazalar ve Zazaca Yazını" (PDF). Zazaki.net. 3 Aralık 2013 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Kasım 2013. 
  86. ^ Lezgin, Roşan. "Modern Kırmancca (Zazaca) Edebiyatı". Zazaki.net. 25 Ocak 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Kasım 2013. 
  87. ^ Roşna Yayınevi, Weşanxaneyê Roşna
  88. ^ Dünden Bugüne Zaza dergileri

Okuma listesi

Dış bağlantılar

Vikipedi
Vikipedi
Özgür Ansiklopedi Vikipedi'nin Zazaca (diq) sürümü
Wikimedia Incubator
Wikimedia Incubator
Wikimedia Incubator'de Zazaca Vikisözlük deneme projesi bulunmaktadır.
"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Zazaca&oldid=24793172" sayfasından alınmıştır