Soya: Revizyonlar arasındaki fark

Bağlantıları değiştir
Vikipedi, özgür ansiklopedi
Etkileşimli olarak geçmişe göz at
[kontrol edilmiş revizyon][kontrol edilmiş revizyon]
← Önceki sürümle aradaki farkSonraki sürümle aradaki fark →
İçerik silindi İçerik eklendi
GörselVikimetin
→‎top: düzeltme AWB ile
Gogolplex (mesaj | katkılar)
Devriyeler
7.783 değişiklik
Besin değeri, tıbbi etkiler ve tarih kısımlarına ing viki bazlı eklemeler yapıldı
1. satır: 1. satır:
{{Taraflı|Mart 2012‎}}
{{Taksobitki
{{Taksobitki
| ad = Soya
| ad = Soya
18. satır: 17. satır:
'''Soya''' (''Glycine max''), [[baklagiller]] (Fabaceae) [[familya]]sından 1 - 1,5 m boyunda, kısmen sarılıcı, dallanmış, bir yıllık, [[Çin]] ve [[Japonya]]'da geniş ölçüde ziraati yapılan bir bitki. Dünya'nın başka yerlerine de dağılıp değer kazanması [[20. yüzyıl]]'da gerçekleşmiştir. Tohumlarından sıvı yağ ve margarin hâlinde kullanılan yemeklik bir yağ çıkarılır.
'''Soya''' (''Glycine max''), [[baklagiller]] (Fabaceae) [[familya]]sından 1 - 1,5 m boyunda, kısmen sarılıcı, dallanmış, bir yıllık, [[Çin]] ve [[Japonya]]'da geniş ölçüde ziraati yapılan bir bitki. Dünya'nın başka yerlerine de dağılıp değer kazanması [[20. yüzyıl]]'da gerçekleşmiştir. Tohumlarından sıvı yağ ve margarin hâlinde kullanılan yemeklik bir yağ çıkarılır.


== Bitkisel Özellikleri ==
== Özellikler ==
Soya, kazık köklü bir bitkidir. Kuvvetli bir saçak kök sistemi mevcuttur. Kökleri genellikle 60–70 cm olmakla birlikte 2 metre olanları da görülmüştür. Bitki boyu 60–150 cm arasında değişir. Sapı 10-15 boğumdan oluşur. Soya yaprakları üç yaprakçıktan oluşur. 3,5 cm uzuklukta ve 1 cm kalınlıkta baklalara sahiptir. Bir soya bitkisi genellikle 35-40 baklaya sahipken seyrek ekimlerde bu sayı 200'ün bile üstüne çıkabilmektedir. Tohumlarının (tanelerinin) rengi yeşilin değişik tonlarından siyah, sarı ya da kahverengine varabilen alacalı renkte olabilir.
Soya, kazık köklü bir bitkidir ve kuvvetli bir saçak kök sistemine sahiptir. Kökleri genellikle 60 ila 70 cm olmakla birlikte 2 metre olanları da görülmüştür. Bitki boyu 60–150 cm arasında değişir. Sapı 10-15 boğumdan oluşur. Soya yaprakları üç yaprakçıktan oluşur. 3,5 cm uzuklukta ve 1 cm kalınlıkta baklalara sahiptir. Bir soya bitkisi genellikle 35-40 baklaya sahipken seyrek ekimlerde bu sayı 200'ün bile üstüne çıkabilmektedir. Tohumlarının (tanelerinin) rengi yeşilin değişik tonlarından siyah, sarı ya da kahverengine varabilen alacalı renkte olabilir.


⚫
Soya bitkisi, farklı iklim bölgelerine uyumludur. Dünyanın pek çok yerince başarıyla yetişmektedir. Yine de en iyi verim Mayıs-Eylül ayları arasında sıcaklığın 25 °C olduğu iklimlerde alınır. 18 °C’nin altındaki ve 40 °C’nin üstündeki sıcaklıklar soyanın gelişimini olumsuz yönde etkileyebilir.
⚫
Soya, %18-24 oranında yağ ve %35-45 oranında protein içerir. %30 karbonhidrat ve %5 oranında mineral, çok sayıda vitamin ve değerli aminoasitler içerir.

⚫
Soya bitkisi, farklı iklim bölgelerine uyumludur. Dünyanın pek çok yerince başarıyla yetişmektedir. Yine de en iyi verim Mayıs-Eylül ayları arasında sıcaklığın 25 °C olduğu iklimlerde alınır. 18 °C’nin altındaki ve 40 °C’nin üstündeki sıcaklıklar soyanın
gelişimini olumsuz yönde etkileyebilir.


Soya, çok kumlu topraklar hariç, değişik toprak türlerinde yetişebilir.
Soya, çok kumlu topraklar hariç, değişik toprak türlerinde yetişebilir.

== Besin değeri ==
⚫
Soya, %18-24 oranında yağ ve %35-45 oranında protein içerir. %30 karbonhidrat ve %5 oranında mineral ve çok sayıda vitamin içerir. Soya, omega-3 yağları, çoklu doymamış yağ, B vitamini, demir, çinko, anti-oksidanlar, fotokimyasallar ve lif bakımından zengindir.

[[FDA|FDA'ya]] göre soya, et proteini yerine geçebilir ve tüm esensiyel aminoasitlere sahiptir.<ref name="fda-chd">{{Cite web|url=https://www.gpo.gov/fdsys/pkg/FR-1999-10-26/pdf/99-27693.pdf|title=Food Labeling: Health Claims; Soy Protein and Coronary Heart Disease; Docket No. 98P–0683|publisher=US Food and Drug Administration; Federal Register, Vol. 64, No. 206|location=Washington, DC|date=26 October 1999}}</ref> Alınan proteinin kalitesini ve sindirilebilirliğini ölçen Protein Sindirilebilirlik Endeksi'ne (PDCAAS) göre soyanın protein yapısı et, yumurta ve süt ile benzerdir; peynir 100, yumurta 97, soya fasulyesi 96, inek eti 92,<ref name="Best">{{cite journal|last1=Hoffman|first1=Jay R.|last2=Falvo|first2=Michael J.|year=2004|title=Protein – Which is Best|url=http://www.jssm.org/vol3/n3/2/v3n3-2pdf.pdf|journal=Journal of Sports Science and Medicine|volume=3|issue=3|pages=118–30}}</ref> soya sütü ise 91 değerlerine sahiptir.<ref name="1991Report">{{cite book|title=Protein Quality Evaluation: Report of the Joint FAO/WHO Expert Consultation|publisher=Food and Agriculture Organization of the United Nations (Food and Nutrition Paper No. 51)|location=Bethesda, MD|year=1989|isbn=978-92-5-103097-4}}</ref> İçerdiği protein yapısı açısında diğer [[Baklagiller|baklagillere]] benzeyen soya bitkisi, ekildiği alan başına her hangi bir tarımsal bitkiye nazaran ([[kenevir]] dışında) 2 kat daha fazla protein üretebilir.<ref name="NSRL">{{cite web|url=http://nsrl.illinois.edu/content/benefits-soy|publisher=National Soybean Research Laboratory|title=Soy Benefits|accessdate=February 16, 2012}}</ref>

[[Sakkaroz]], [[raffinoz]] ve stakiyoz soya içerisinde bulunanan temel çözünebilir karbonhidratları oluşturur.<ref>{{cite book|work=intechopen.com|doi=10.5772/15110|title=Soybean – Biochemistry, Chemistry and Physiology|year=2011|last1=Obendorf|last2=l|first2=Ralph|last3=Suzanne|first3=Kosina|isbn=978-953-307-219-7}}</ref> Sakkaroz insanlar tarafından sindirilebilir, ancak geriye kalan iki kompleks şeker bu özelliği göstermez. Bunun sonucunda [[Bağırsak florası|bağırsak florasında]] yer alan [[Bakteri|bakteriler]] bu şekerleri sindirir ve bu, şişkinliğe yol açabilir. Soyada yer alan [[Polisakkaritler|kompleks polisakkaritleri]] [[selüloz]], [[hemiselüloz]] ve [[pektin]] oluşturur ve bu maddeler [[diyet lifi]] olarak sınıflandırılır.

Çiğ soya fasulyeleri %20 yağdan oluşur ve bu yağ doymuş ve doymamış yağ asitleri içerir.


== Tarihçe ==
== Tarihçe ==
Soya fasulyesinin [[Doğu Asya]]'da kullanımı çok eski zamanlara dayanır.<ref>Shurtleff, William; Aoyagi, Akiko. 2013. History of Whole Dry Soybeans, Used as Beans, or Ground, Mashed or Flaked (240 BCE to 2013). Lafayette, California. 950 pp.</ref> Soya ve akrabası olduğu türlerin ilk kullanımına dair en eski kanıt, [[Çin|Çin'in]] [[Henan]] bölgesindeki bir arkeolojik alanda bulunmuş yaklaşık 10.000 yaşındaki kömürleşmiş yabani soya kalıntılarıdır.<ref>Lee G‐A, Crawford GW, Liu L, Sasaki Y, Chen X. 2011. Archaeological soybean (Glycine max) in East Asia: does size matter? PLoS ONE 6: e26720.</ref> Bitkinin ıslah edilmesine ve tarımına dair ilk kanıtların ortaya çıkışı ise Çin'de MÖ 7000 ile 6600 yıllarına, [[Japonya|Japonya'da]] MÖ 5000-3000 arasına, [[Kore|Kore'de]] MÖ 1000 yılı civarına tekabül eder.<ref>{{cite journal|last1=Lee|first1=Gyoung-Ah|last2=Crawford|first2=Gary W.|last3=Liu|first3=Li|last4=Sasaki|first4=Yuka|last5=Chen|first5=Xuexiang|title=Archaeological Soybean (Glycine max) in East Asia: Does Size Matter?|journal=PLoS ONE|date=November 4, 2011|volume=6|issue=11|doi=10.1371/journal.pone.0026720|pages=e26720|pmid=22073186|pmc=3208558|bibcode=2011PLoSO...626720L}}</ref> Buna rağmen günümüzde tarımı yapılan ve ıslah edilmiş soya bitkisini andıran ilk bitkiler MÖ 1000 yılında Kore'de yetiştirilmeye başlanmıştır.<ref name="stark">{{cite book|last=Stark|first=Miriam T.|title=Archaeology of Asia (Blackwell Studies in Global Archaeology)|publisher=Wiley-Blackwell|location=Hoboken, NJ|year=2005|url=https://books.google.com/books?id=PoDFdOstSNwC&pg=PA81#v=onepage&q&f=false|page=81|isbn=978-1-4051-0213-1|accessdate=February 18, 2012}}</ref> Soysal olarak soyanın [[Çin|merkezi Çin]] ve [[Mançurya]] kökenli olduğu düşünülür,<ref name="Britannica Educational Publishing p. 48">The History of Agriculture By Britannica Educational Publishing, p. 48</ref> ancak bu tartışılan bir konudur.<ref name="PLOSONE">{{cite journal|title=Archaeological Soybean (Glycine max) in East Asia: Does Size Matter?|journal=PLOS ONE|doi=10.1371/journal.pone.0026720|volume=6|issue=11|pages=e26720|pmid=22073186|pmc=3208558|last1=Lee|first1=GA|last2=Crawford|first2=GW|last3=Liu|first3=L|last4=Sasaki|first4=Y|last5=Chen|first5=X|year=2011|bibcode=2011PLoSO...626720L}}</ref>
Soya fasulyesi 5000 yıl önce Doğu Asya ovalarında keşfedilmiş olup genetik orijin merkezi Çin ve Mançurya'dır. 11 ve 17. yüzyıllar arasında Doğu Çin'de yetiştirilmeye başlanan soya bitkisi zamanla Japonya, Vietnam, Filipinler, Tayland, Malezya, Nepal ve Hindistan'a yayılmıştır.


Soya fasulyesi yetiştiriciliği, [[Cava]] ve [[Malay Takımadaları]]'na 13. yüzyılda giriş yapmıştır.<ref>{{cite book|url=http://www.soyinfocenter.com/books/139|title=History of Soybeans and Soyfoods in Southeast Asia (1770–2010)|publisher=Soy Info Center|accessdate=February 18, 2012|isbn=978-1-928914-30-3|first=William|last=Shurtleff|first2=Akiko|last2=Aoyagi|year=2010}}</ref> 17. yüzyılda, Uzak Doğu'yla olan ticaretin bir sonucu olarak soya, Avrupalı ​​tüccarlar tarafından [[Hint Yarımadası]]'na<ref>{{cite book|url=http://www.soyinfocenter.com/books/140|title=History of Soybeans and Soyfoods in South Asia / Indian Subcontinent (1656–2010)|publisher=Soy Info Center|accessdate=February 18, 2012|isbn=978-1-928914-31-0|first=William|last=Shurtleff|first2=Akiko|last2=Aoyagi|year=2010}}</ref> ve [[Avrupa]]'ya taşınmış, ancak Avrupa'da verimli olarak yetiştirilmemiştir. [[İtalya]], [[Fransa]] ve [[İspanya]] gibi ülkelerde ilk soya tarımı 18. yüzyılda başlamıştır.<ref>Shurtleff, W.; Aoyagi, A. (2015). ''History of Soybeans and Soyfoods in Italy (1597–2015)''. Lafayette, California: Soyinfo Center. 618 pp. (1,381 references; 93 photos and illustrations. Free online.)</ref><ref>Shurtleff, W.; Aoyagi, A.; 2015. "History of Soybeans and Soyfood in France (1665-2015)". Lafayette, California; Soyinfo Center. 1,202 pp. (3,405 references; 145 photos and illustrations. Free online).</ref>
17. yüzyılın başında Avrupa'ya getirilmişse de verimli olarak yetiştirilememiştir. 1804'te ABD sınırlarında yetiştirilmeye başlanmıştır. 1919-1924 yılları arasında ABD'de 8 eyalette birden soya ekimi yapılmış ve zamanla 26 eyalete yayılmıştır. Günümüzde de soya tarımı en çok ABD'de gelişmiştir.


[[Kuzey Amerika]]'da soya tarımı ilk olarak 1765 yılında [[Georgia]] eyaletinde gerçekleşmiştir,<ref>{{cite web|url=http://www.caes.uga.edu/extension/irwin/anr/Vol29.1.pdf.pdf|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150923195804/http://www.caes.uga.edu/extension/irwin/anr/Vol29.1.pdf.pdf|archivedate=September 23, 2015|publisher=Georgia Soybean News|website=caes.uga.edu|title=Another First for Georgia Agriculture|author=Roger Boerma|page=5|volume=1|issue=1|url-status=dead|df=}}</ref> ancak yaklaşık 150 sene boyunca yaygın bir şekilde besin için ekimi görülmemiştir.<ref name=":0">{{cite web|url=http://www.nsrl.uiuc.edu/aboutsoy/history4.html|title=NSRL : About Soy|date=November 22, 2003|archiveurl=https://web.archive.org/web/20031122134643/http://www.nsrl.uiuc.edu/aboutsoy/history4.html|archivedate=November 22, 2003}}</ref> Bu dönemde soya genellikle hayvanlar için [[Yeşil yemler|yeşil yem]]<ref name=":0" /> veya sanayi için yağ üretmek amacı ile kullanılmıştır.<ref name="Schwarcz">{{cite book|author=Joe Schwarcz|title=The Fly in the Ointment: 63 Fascinating Commentaries on the Science of Everyday Life|url=https://books.google.com/books?id=rmIbClRzfeoC&pg=PA193|accessdate=4 May 2013|year=2004|publisher=ECW Press|isbn=978-1-55022-621-8|page=193}}</ref> 1919-1924 yılları arasında [[Amerika Birleşik Devletleri|ABD'de]] 8 eyalette birden soya ekimi yapılmış ve zamanla, özellikle [[1929 Dünya Ekonomik Bunalımı]] sonrasında 26 eyalete yayılmıştır. Günümüzde de soya tarımı en çok ABD'de gelişmiştir ve ülkenin [[Mısır (bitki)|mısırdan]] sonra en çok kazanç getiren tarım ürünüdür.<ref>{{Cite book|last=Roth|first=Matthew|year=2018|title=Magic Bean: The Rise of Soy in America|location=Lawrence, KS|publisher=University Press of Kansas|isbn=978-0-7006-2633-5|oclc=1012618664|page=}}</ref>
⚫
Soyanın Türkiye'ye gelişi ise 1930'larda gerçekleşmiştir. 1982 yılında ise Bakanlar Kurulu kararı ile üreticiye teminat verilmeye başlanmıştır. Adana ve Osmaniye illeri Türkiye'deki soya üretiminin %80-85'ini karşılamaktadır.


⚫
Soyanın [[Türkiye'de tarım|Türkiye'ye]] gelişi ise 1930'larda gerçekleşmiştir. 1982 yılında ise Bakanlar Kurulu kararı ile üreticiye teminat verilmeye başlanmıştır. [[Adana]] ve [[Osmaniye]] illeri Türkiye'deki soya üretiminin %80-85'ini karşılamaktadır.
⚫
== Önemi ==

== Kullanım ==
[[Dosya:Glycine max Taub131a.png|küçükresim|sol|Bitkinin bir çizimi.]]
[[Dosya:Glycine max Taub131a.png|küçükresim|sol|Bitkinin bir çizimi.]]
Soya, dünyayı besleyen 5-6 bitkisel üründen birisidir. Proteince zengin olup oldukça besleyicidir. Dünya’da en fazla üretilen ve tüketilen yağ soya yağı, yem sanayisinde en fazla kullanılan hammadde ise soya küspesidir. Sütü, peyniri, sosu, dondurması, eti vb. pek çok ürün üretilmektedir. Toprağa azot kazandırarak kendisinden sonra ekilecek bitkilerin verimini arttırır.


=== Besin olarak ===
⚫
Soya bitkisi, ayrıca biyoyakıt üretiminde de yoğun olarak kullanılır.
Proteince zengin olup oldukça besleyici olan soya, dünyayı besleyen 5-6 bitkisel üründen birisidir. Soya tarih boyunca [[Asya mutfağı|Doğu]] ve [[Asya mutfağı|Güneydoğu Asya mutfağında]] [[soya sosu]], [[miso]], [[nattō]] ve [[tempeh]] gibi [[fermantasyon]] sonucu oluşan formlarıyla, sade bir şekilde, ya da [[Soya sütü|süt]] ve [[tofu]] olarak tüketilmiştir.<ref>{{cite web|url=http://www.soyinfocenter.com/HSS/soymilk1.php|title=History of Soymilk and Dairy-like Soymilk Products|publisher=Soy Info Center|year=2007|accessdate=February 18, 2012}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.soyinfocenter.com/chronologies_of_soyfoods-tofu.php|title=Chronology of Tofu Worldwide 965 A.D. to 1929|publisher=Soy Info Center|accessdate=February 18, 2012}}</ref>

⚫
Soya, günümüzde başta [[vegan]]lar olmak üzere herkes için hayvansal ürünlere alternatif oluşturur. Soya sütü ve soya unu, [[Süt|inek sütü]] ve [[Buğday unu|buğday ununa]] alternatiftir. Soya köftesi, soyanın besin değeri nedeniyle et köftesine alternatif olup, içerdiği protein ve aminoasit yapısı ile ete benzer özellikler gösterir. [[Tofu]] hayvansal [[Peynir|peynire]] alternatif bir soya peyniridir. Ayrıca dünyada en fazla üretilen ve tüketilen yağ soya yağıdır.

Bu soya bazlı besin maddelerinin yanı sıra soyadan [[yoğurt]] ve [[ekmek]] benzeri besinler de üretilmektedir. Soya fasulyesi kullanılarak soya soslu brokoli, soyalı piliç ve soya çorbası gibi yemekler yapmakta mümkündür.{{Kaynak belirt}}

=== Diğer kullanımlar ===
Soya fasulyesinin yağının sıkılması sonucu geriye kalan proteince zengin [[soya küspesi]], yem sanayisinde en fazla kullanılan hammaddedir. Aynı zamanda toprağın verimliliğini arttırdığı için [[nadas]] bitkisi olarak ekilebilir ve bazı kültürlerde bu yüzden kutsal sayılmıştır.<ref>{{cite web|url=http://www.soya.be/history-of-soybeans.php|title=History of Soybeans|publisher=Soya – Information about Soy and Soya Products|accessdate=February 18, 2012}}</ref> Bitki, toprağa köklerinde bulunan bakteriler yoluyla [[azot]] kazandırarak kendisinden sonra ekilecek bitkilerin verimini arttırır.

⚫
Soya bitkisi, ayrıca [[biyoyakıt]] üretiminde de yoğun olarak kullanılır.
[[Dosya:Sojabohne.jpg|küçükresim|Olgunlaşmış meyvesinin görünümü.]]
[[Dosya:Sojabohne.jpg|küçükresim|Olgunlaşmış meyvesinin görünümü.]]


== Tıbbi etkileri ==
== İnsan Sağlığına Etkileri ==
Soyanın insan sağlığına faydalı mı yoksa zararlı mı olduğu tartışılmıştır. Soyanın insan sağlığına pek çok faydası olduğu gibi bazı zararlarının da olduğu iddia edilmiştir.
Soyanın insan sağlığına faydalı mı yoksa zararlı mı olduğu tartışılmıştır. Soyanın insan sağlığına pek çok faydası olduğu gibi bazı zararlarının da olduğu iddia edilmiştir.


⚫
=== Kanser ===
⚫
Besleyici olması ve doymuş yağ içeren hayvansal proteinlere alternatif olması nedeniyle oldukça faydalıdır. Sağlıklı bir beslenme için kadınlar günde 46 gram, erkeklerse günde 56 gram protein tüketmelidir. Bu protein ihtiyacı soyadan sağlanabilir. Soya, omega-3 yağları, çoklu doymamış yağ, B vitamini, demir, çinko, anti-oksidanlar, fotokimyasallar ve lif bakımından zengin olup insan sağlığına yararlıdır. Vejetaryenler için mükemmel bir protein kaynağıdır.
[[American Cancer Society]], tofu gibi geleneksel soya ürünleri tüketiminin [[Meme kanseri|meme]], [[Prostat kanseri|prostat]] ve [[Rahim ağzı kanseri|rahim ağzı kanserleri]] ile diğer bazı kanserlerin görülme oranınını azaltıcı etkileri olduğuna dair sürekli artan kanıtların bulunduğunu açıklamıştır.<ref name=":1">{{cite web|url=http://blogs.cancer.org/expertvoices/2012/08/02/the-bottom-line-on-soy-and-breast-cancer-risk/|title=How Your Diet May Affect Your Risk of Breast Cancer|date=1 October 2018|publisher=[[American Cancer Society]]|accessdate=16 March 2019}}</ref> Buna rağmen soya içeren besin takviyesi kullanımının kansere karşı koruyucu etkisi olup olmadığına dair yeterli kanıt bulunmamaktadır.<ref name=":1" />


=== Fitoöstrojenler ===
Soyanın bazı yönlerden insan sağlığına zararlı olduğu iddia edilmişse de bu konuda kesin bir kanıt bulunmamaktadır. Bu iddialardan birisi, soyanın [[meme kanseri]]ni tetiklediği iddiasıdır. Soyanın içindeki östrojen hormonuna benzer etkideki maddeler meme ve endometrium kanserini tetikleyebilmektedir. Fakat bu etki zaten başka tür kanser yaşayan hastalarda görülmektedir. Üstelik bunun için "bol" miktarda tüketim gerekmektedir.
Soya, fıstık ve nohut gibi diğer baklagiller ile birlikte [[izoflavon]] denen bir bileşik grubu içerir.<ref name="lpi">{{cite web|url=http://lpi.oregonstate.edu/mic/dietary-factors/phytochemicals/soy-isoflavones|title=Soy isoflavones|publisher=Micronutrient Information Center, Linus Pauling Institute, Oregon State University, Corvallis|date=2016|accessdate=23 May 2016}}</ref> Soya, izoflavon sınıfına dahil edilen genistein ve diadzein denen iki bileşik barındırır ve bu bileşikler [[fitoöstrojen]] olarak sınıflandırılır.<ref>{{cite journal|pages=2095–2104|doi=10.1016/j.fertnstert.2010.03.002|title=Soybean isoflavone exposure does not have feminizing effects on men: A critical examination of the clinical evidence|year=2010|last1=Messina|first1=Mark|journal=Fertility and Sterility|volume=93|issue=7|pmid=20378106}}</ref> Fitoöstrojenler memeli hayvanlarda östrojeni taklit eden özellikler gösterebilir. Bu, soyanın kadınlaştırıcı etkileri olabileceğine dair endişeler doğurmaktadır.<ref>{{cite journal|pages=2095–2104|doi=10.1016/j.fertnstert.2010.03.002|title=Soybean isoflavone exposure does not have feminizing effects on men: A critical examination of the clinical evidence|year=2010|last1=Messina|first1=Mark|journal=Fertility and Sterility|volume=93|issue=7|pmid=20378106}}</ref> Ancak doğal fitoöstrojenler, östrojenin aksine östrojen reseptörlerinde [[Agonist|direkt agonist]] olarak etki etmek yerine [[seçici östrojen reseptör modülatörü]] olma ([[SARM]]'lar gibi) özelliği gösterirler.<ref>{{cite journal|last1=Oseni|first1=T|last2=Patel|first2=R|last3=Pyle|first3=J|last4=Jordan|first4=VC|year=2008|title=Selective Estrogen Receptor Modulators and Phytoestrogens.|url=|journal=Planta Med|volume=74|issue=13|pages=1656–65|doi=10.1055/s-0028-1088304|pmid=18843590|pmc=2587438}}</ref> Normal tüketim koşulları altında soyanın bir bireyde fizyolojik değişikliklere yol açabileceği düşünülmemektedir.<ref name="pmid11352776">{{cite journal|pages=613–18|doi=10.1042/CS20000212|title=Effect of a Phytoestrogen Food Supplement on Reproductive Health in Normal Males|date=June 2001|last1=Mitchell|first1=Julie H.|last2=Cawood|first2=Elizabeth|last3=Kinniburgh|first3=David|last4=Provan|first4=Anne|last5=Collins|first5=Andrew R.|last6=Irvine|first6=D. Stewart|journal=Clinical Science|volume=100|issue=6|pmid=11352776}}</ref> 2010 tarihli bir araştırma, soya tüketiminin veya izoflavon takviyesi kullanmanın erkek bireylerin [[testosteron]] ve [[östrojen]] oranlarında bir değişikliğe yol açmadığını ortaya koymuştur.<ref>{{cite journal|pages=997–1007|doi=10.1016/j.fertnstert.2009.04.038|title=Clinical studies show no effects of soy protein or isoflavones on reproductive hormones in men: Results of a meta-analysis|year=2010|last1=Hamilton-Reeves|first1=Jill M.|last2=Vazquez|first2=Gabriela|last3=Duval|first3=Sue J.|last4=Phipps|first4=William R.|last5=Kurzer|first5=Mindy S.|last6=Messina|first6=Mark J.|journal=Fertility and Sterility|volume=94|issue=3|pmid=19524224}}</ref> Soya tüketimi ayrıca sperm kalitesinde değişikliklere neden olmamaktadır.<ref>{{cite journal|pages=2095–2104|doi=10.1016/j.fertnstert.2010.03.002|title=Soybean isoflavone exposure does not have feminizing effects on men: A critical examination of the clinical evidence|year=2010|last1=Messina|first1=Mark|journal=Fertility and Sterility|volume=93|issue=7|pmid=20378106}}</ref>


== Soya Beslenmesi ==
⚫
Soya, başta [[vegan]]lar olmak üzere herkes için hayvansal ürünlere alternatiftir. Soya sütü ve soya unu, bilinen süt ve una alternatiftir. Soya köftesi, soyanın içerdiği bileşikler nedeniyle et köftesine alternatif olup, içerdiği protein nedeniyle oldukça besleyicidir. [[Tofu]] hayvansal peynire alternatif bir soya peyniridir.


⚫
Besleyici olması ve doymuş yağ içeren hayvansal proteinlere alternatif olması nedeniyle oldukça faydalıdır. Sağlıklı bir beslenme için kadınlar günde 46 gram, erkeklerse günde 56 gram protein tüketmelidir. Bu protein ihtiyacı soyadan sağlanabilir. Vejetaryenler için mükemmel bir protein kaynağıdır.
Soyanın unu, sütü, köftesi ve peynirinin yanı sıra yoğurdu ve ekmeği de yapılmaktadır. Soya yağı, dünyadaki en yaygın bitkisel yağlardandır. Soya fasulyesi, soya soslu brokoli, soyalı piliç, soya çorbası başta olmak üzere çok sayıda soyalı yemek tarifi mevcuttur.


==Dış kaynak==
==Dış kaynak==
58. satır: 74. satır:


== Kaynakça ==
== Kaynakça ==

=== Özel ===
{{Kaynakça}}

=== Genel ===

# (http://www.gidahareketi.org/Soyanin-Karanlik-Yuzu-1102-haberi.aspx)[http://www.tarim.gov.tr/uretim/Bitkisel_Uretim,Soya_Yetistiriciligi.html Soya Yetiştiriciliği - Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı]
# (http://www.gidahareketi.org/Soyanin-Karanlik-Yuzu-1102-haberi.aspx)[http://www.tarim.gov.tr/uretim/Bitkisel_Uretim,Soya_Yetistiriciligi.html Soya Yetiştiriciliği - Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı]
# [http://www.ito.org.tr/Dokuman/Sektor/1-84.pdf Soya Sektör Raporu - İTO]
# [http://www.ito.org.tr/Dokuman/Sektor/1-84.pdf Soya Sektör Raporu - İTO]

Sayfanın 21.04, 10 Kasım 2019 tarihindeki hâli

Soya
Biyolojik sınıflandırma
Âlem: Plantae
Bölüm: Magnoliophyta
(Kapalı tohumlular)
Sınıf: Magnoliopsida
(İki çenekliler)
Takım: Fabales
Familya: Fabaceae
(Baklagiller)
Alt familya: Faboideae
Cins: Glycine
Tür: G. max
İkili adlandırma
Glycine max
(L.) Merr.

Soya (Glycine max), baklagiller (Fabaceae) familyasından 1 - 1,5 m boyunda, kısmen sarılıcı, dallanmış, bir yıllık, Çin ve Japonya'da geniş ölçüde ziraati yapılan bir bitki. Dünya'nın başka yerlerine de dağılıp değer kazanması 20. yüzyıl'da gerçekleşmiştir. Tohumlarından sıvı yağ ve margarin hâlinde kullanılan yemeklik bir yağ çıkarılır.

Özellikler

Soya, kazık köklü bir bitkidir ve kuvvetli bir saçak kök sistemine sahiptir. Kökleri genellikle 60 ila 70 cm olmakla birlikte 2 metre olanları da görülmüştür. Bitki boyu 60–150 cm arasında değişir. Sapı 10-15 boğumdan oluşur. Soya yaprakları üç yaprakçıktan oluşur. 3,5 cm uzuklukta ve 1 cm kalınlıkta baklalara sahiptir. Bir soya bitkisi genellikle 35-40 baklaya sahipken seyrek ekimlerde bu sayı 200'ün bile üstüne çıkabilmektedir. Tohumlarının (tanelerinin) rengi yeşilin değişik tonlarından siyah, sarı ya da kahverengine varabilen alacalı renkte olabilir.

Soya bitkisi, farklı iklim bölgelerine uyumludur. Dünyanın pek çok yerince başarıyla yetişmektedir. Yine de en iyi verim Mayıs-Eylül ayları arasında sıcaklığın 25 °C olduğu iklimlerde alınır. 18 °C’nin altındaki ve 40 °C’nin üstündeki sıcaklıklar soyanın gelişimini olumsuz yönde etkileyebilir.

Soya, çok kumlu topraklar hariç, değişik toprak türlerinde yetişebilir.

Besin değeri

Soya, %18-24 oranında yağ ve %35-45 oranında protein içerir. %30 karbonhidrat ve %5 oranında mineral ve çok sayıda vitamin içerir. Soya, omega-3 yağları, çoklu doymamış yağ, B vitamini, demir, çinko, anti-oksidanlar, fotokimyasallar ve lif bakımından zengindir.

FDA'ya göre soya, et proteini yerine geçebilir ve tüm esensiyel aminoasitlere sahiptir.[1] Alınan proteinin kalitesini ve sindirilebilirliğini ölçen Protein Sindirilebilirlik Endeksi'ne (PDCAAS) göre soyanın protein yapısı et, yumurta ve süt ile benzerdir; peynir 100, yumurta 97, soya fasulyesi 96, inek eti 92,[2] soya sütü ise 91 değerlerine sahiptir.[3] İçerdiği protein yapısı açısında diğer baklagillere benzeyen soya bitkisi, ekildiği alan başına her hangi bir tarımsal bitkiye nazaran (kenevir dışında) 2 kat daha fazla protein üretebilir.[4]

Sakkaroz, raffinoz ve stakiyoz soya içerisinde bulunanan temel çözünebilir karbonhidratları oluşturur.[5] Sakkaroz insanlar tarafından sindirilebilir, ancak geriye kalan iki kompleks şeker bu özelliği göstermez. Bunun sonucunda bağırsak florasında yer alan bakteriler bu şekerleri sindirir ve bu, şişkinliğe yol açabilir. Soyada yer alan kompleks polisakkaritleri selüloz, hemiselüloz ve pektin oluşturur ve bu maddeler diyet lifi olarak sınıflandırılır.

Çiğ soya fasulyeleri %20 yağdan oluşur ve bu yağ doymuş ve doymamış yağ asitleri içerir.

Tarihçe

Soya fasulyesinin Doğu Asya'da kullanımı çok eski zamanlara dayanır.[6] Soya ve akrabası olduğu türlerin ilk kullanımına dair en eski kanıt, Çin'in Henan bölgesindeki bir arkeolojik alanda bulunmuş yaklaşık 10.000 yaşındaki kömürleşmiş yabani soya kalıntılarıdır.[7] Bitkinin ıslah edilmesine ve tarımına dair ilk kanıtların ortaya çıkışı ise Çin'de MÖ 7000 ile 6600 yıllarına, Japonya'da MÖ 5000-3000 arasına, Kore'de MÖ 1000 yılı civarına tekabül eder.[8] Buna rağmen günümüzde tarımı yapılan ve ıslah edilmiş soya bitkisini andıran ilk bitkiler MÖ 1000 yılında Kore'de yetiştirilmeye başlanmıştır.[9] Soysal olarak soyanın merkezi Çin ve Mançurya kökenli olduğu düşünülür,[10] ancak bu tartışılan bir konudur.[11]

Soya fasulyesi yetiştiriciliği, Cava ve Malay Takımadaları'na 13. yüzyılda giriş yapmıştır.[12] 17. yüzyılda, Uzak Doğu'yla olan ticaretin bir sonucu olarak soya, Avrupalı ​​tüccarlar tarafından Hint Yarımadası'na[13] ve Avrupa'ya taşınmış, ancak Avrupa'da verimli olarak yetiştirilmemiştir. İtalya, Fransa ve İspanya gibi ülkelerde ilk soya tarımı 18. yüzyılda başlamıştır.[14][15]

Kuzey Amerika'da soya tarımı ilk olarak 1765 yılında Georgia eyaletinde gerçekleşmiştir,[16] ancak yaklaşık 150 sene boyunca yaygın bir şekilde besin için ekimi görülmemiştir.[17] Bu dönemde soya genellikle hayvanlar için yeşil yem[17] veya sanayi için yağ üretmek amacı ile kullanılmıştır.[18] 1919-1924 yılları arasında ABD'de 8 eyalette birden soya ekimi yapılmış ve zamanla, özellikle 1929 Dünya Ekonomik Bunalımı sonrasında 26 eyalete yayılmıştır. Günümüzde de soya tarımı en çok ABD'de gelişmiştir ve ülkenin mısırdan sonra en çok kazanç getiren tarım ürünüdür.[19]

Soyanın Türkiye'ye gelişi ise 1930'larda gerçekleşmiştir. 1982 yılında ise Bakanlar Kurulu kararı ile üreticiye teminat verilmeye başlanmıştır. Adana ve Osmaniye illeri Türkiye'deki soya üretiminin %80-85'ini karşılamaktadır.

Kullanım

Bitkinin bir çizimi.

Besin olarak

Proteince zengin olup oldukça besleyici olan soya, dünyayı besleyen 5-6 bitkisel üründen birisidir. Soya tarih boyunca Doğu ve Güneydoğu Asya mutfağında soya sosu, miso, nattō ve tempeh gibi fermantasyon sonucu oluşan formlarıyla, sade bir şekilde, ya da süt ve tofu olarak tüketilmiştir.[20][21]

Soya, günümüzde başta veganlar olmak üzere herkes için hayvansal ürünlere alternatif oluşturur. Soya sütü ve soya unu, inek sütü ve buğday ununa alternatiftir. Soya köftesi, soyanın besin değeri nedeniyle et köftesine alternatif olup, içerdiği protein ve aminoasit yapısı ile ete benzer özellikler gösterir. Tofu hayvansal peynire alternatif bir soya peyniridir. Ayrıca dünyada en fazla üretilen ve tüketilen yağ soya yağıdır.

Bu soya bazlı besin maddelerinin yanı sıra soyadan yoğurt ve ekmek benzeri besinler de üretilmektedir. Soya fasulyesi kullanılarak soya soslu brokoli, soyalı piliç ve soya çorbası gibi yemekler yapmakta mümkündür.[kaynak belirtilmeli]

Diğer kullanımlar

Soya fasulyesinin yağının sıkılması sonucu geriye kalan proteince zengin soya küspesi, yem sanayisinde en fazla kullanılan hammaddedir. Aynı zamanda toprağın verimliliğini arttırdığı için nadas bitkisi olarak ekilebilir ve bazı kültürlerde bu yüzden kutsal sayılmıştır.[22] Bitki, toprağa köklerinde bulunan bakteriler yoluyla azot kazandırarak kendisinden sonra ekilecek bitkilerin verimini arttırır.

Soya bitkisi, ayrıca biyoyakıt üretiminde de yoğun olarak kullanılır.

Olgunlaşmış meyvesinin görünümü.

Tıbbi etkileri

Soyanın insan sağlığına faydalı mı yoksa zararlı mı olduğu tartışılmıştır. Soyanın insan sağlığına pek çok faydası olduğu gibi bazı zararlarının da olduğu iddia edilmiştir.

Kanser

American Cancer Society, tofu gibi geleneksel soya ürünleri tüketiminin meme, prostat ve rahim ağzı kanserleri ile diğer bazı kanserlerin görülme oranınını azaltıcı etkileri olduğuna dair sürekli artan kanıtların bulunduğunu açıklamıştır.[23] Buna rağmen soya içeren besin takviyesi kullanımının kansere karşı koruyucu etkisi olup olmadığına dair yeterli kanıt bulunmamaktadır.[23]

Fitoöstrojenler

Soya, fıstık ve nohut gibi diğer baklagiller ile birlikte izoflavon denen bir bileşik grubu içerir.[24] Soya, izoflavon sınıfına dahil edilen genistein ve diadzein denen iki bileşik barındırır ve bu bileşikler fitoöstrojen olarak sınıflandırılır.[25] Fitoöstrojenler memeli hayvanlarda östrojeni taklit eden özellikler gösterebilir. Bu, soyanın kadınlaştırıcı etkileri olabileceğine dair endişeler doğurmaktadır.[26] Ancak doğal fitoöstrojenler, östrojenin aksine östrojen reseptörlerinde direkt agonist olarak etki etmek yerine seçici östrojen reseptör modülatörü olma (SARM'lar gibi) özelliği gösterirler.[27] Normal tüketim koşulları altında soyanın bir bireyde fizyolojik değişikliklere yol açabileceği düşünülmemektedir.[28] 2010 tarihli bir araştırma, soya tüketiminin veya izoflavon takviyesi kullanmanın erkek bireylerin testosteron ve östrojen oranlarında bir değişikliğe yol açmadığını ortaya koymuştur.[29] Soya tüketimi ayrıca sperm kalitesinde değişikliklere neden olmamaktadır.[30]


Besleyici olması ve doymuş yağ içeren hayvansal proteinlere alternatif olması nedeniyle oldukça faydalıdır. Sağlıklı bir beslenme için kadınlar günde 46 gram, erkeklerse günde 56 gram protein tüketmelidir. Bu protein ihtiyacı soyadan sağlanabilir. Vejetaryenler için mükemmel bir protein kaynağıdır.

Dış kaynak

Klimakterik şikayetlerin giderilmesinde soya kullanımı

Kaynakça

Özel

  1. ^ "Food Labeling: Health Claims; Soy Protein and Coronary Heart Disease; Docket No. 98P–0683" (PDF). Washington, DC: US Food and Drug Administration; Federal Register, Vol. 64, No. 206. 26 October 1999. 
  2. ^ Hoffman, Jay R.; Falvo, Michael J. (2004). "Protein – Which is Best" (PDF). Journal of Sports Science and Medicine. 3 (3): 118–30. 
  3. ^ Protein Quality Evaluation: Report of the Joint FAO/WHO Expert Consultation. Bethesda, MD: Food and Agriculture Organization of the United Nations (Food and Nutrition Paper No. 51). 1989. ISBN 978-92-5-103097-4. 
  4. ^ "Soy Benefits". National Soybean Research Laboratory. Erişim tarihi: February 16, 2012. 
  5. ^ Obendorf; l, Ralph; Suzanne, Kosina (2011). Soybean – Biochemistry, Chemistry and Physiology. intechopen.com. doi:10.5772/15110. ISBN 978-953-307-219-7. 
  6. ^ Shurtleff, William; Aoyagi, Akiko. 2013. History of Whole Dry Soybeans, Used as Beans, or Ground, Mashed or Flaked (240 BCE to 2013). Lafayette, California. 950 pp.
  7. ^ Lee G‐A, Crawford GW, Liu L, Sasaki Y, Chen X. 2011. Archaeological soybean (Glycine max) in East Asia: does size matter? PLoS ONE 6: e26720.
  8. ^ Lee, Gyoung-Ah; Crawford, Gary W.; Liu, Li; Sasaki, Yuka; Chen, Xuexiang (November 4, 2011). "Archaeological Soybean (Glycine max) in East Asia: Does Size Matter?". PLoS ONE. 6 (11): e26720. Bibcode:2011PLoSO...626720L. doi:10.1371/journal.pone.0026720. PMC 3208558 $2. PMID 22073186. 
  9. ^ Stark, Miriam T. (2005). Archaeology of Asia (Blackwell Studies in Global Archaeology). Hoboken, NJ: Wiley-Blackwell. s. 81. ISBN 978-1-4051-0213-1. Erişim tarihi: February 18, 2012. 
  10. ^ The History of Agriculture By Britannica Educational Publishing, p. 48
  11. ^ Lee, GA; Crawford, GW; Liu, L; Sasaki, Y; Chen, X (2011). "Archaeological Soybean (Glycine max) in East Asia: Does Size Matter?". PLOS ONE. 6 (11): e26720. Bibcode:2011PLoSO...626720L. doi:10.1371/journal.pone.0026720. PMC 3208558 $2. PMID 22073186. 
  12. ^ Shurtleff, William; Aoyagi, Akiko (2010). History of Soybeans and Soyfoods in Southeast Asia (1770–2010). Soy Info Center. ISBN 978-1-928914-30-3. Erişim tarihi: February 18, 2012. 
  13. ^ Shurtleff, William; Aoyagi, Akiko (2010). History of Soybeans and Soyfoods in South Asia / Indian Subcontinent (1656–2010). Soy Info Center. ISBN 978-1-928914-31-0. Erişim tarihi: February 18, 2012. 
  14. ^ Shurtleff, W.; Aoyagi, A. (2015). History of Soybeans and Soyfoods in Italy (1597–2015). Lafayette, California: Soyinfo Center. 618 pp. (1,381 references; 93 photos and illustrations. Free online.)
  15. ^ Shurtleff, W.; Aoyagi, A.; 2015. "History of Soybeans and Soyfood in France (1665-2015)". Lafayette, California; Soyinfo Center. 1,202 pp. (3,405 references; 145 photos and illustrations. Free online).
  16. ^ Roger Boerma. "Another First for Georgia Agriculture" (PDF). caes.uga.edu. Georgia Soybean News. s. 5. September 23, 2015 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. 
  17. ^ a b "NSRL : About Soy". November 22, 2003. November 22, 2003 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  18. ^ Joe Schwarcz (2004). The Fly in the Ointment: 63 Fascinating Commentaries on the Science of Everyday Life. ECW Press. s. 193. ISBN 978-1-55022-621-8. Erişim tarihi: 4 May 2013. 
  19. ^ Roth, Matthew (2018). Magic Bean: The Rise of Soy in America. Lawrence, KS: University Press of Kansas. ISBN 978-0-7006-2633-5. OCLC 1012618664. 
  20. ^ "History of Soymilk and Dairy-like Soymilk Products". Soy Info Center. 2007. Erişim tarihi: February 18, 2012. 
  21. ^ "Chronology of Tofu Worldwide 965 A.D. to 1929". Soy Info Center. Erişim tarihi: February 18, 2012. 
  22. ^ "History of Soybeans". Soya – Information about Soy and Soya Products. Erişim tarihi: February 18, 2012. 
  23. ^ a b "How Your Diet May Affect Your Risk of Breast Cancer". American Cancer Society. 1 October 2018. Erişim tarihi: 16 March 2019. 
  24. ^ "Soy isoflavones". Micronutrient Information Center, Linus Pauling Institute, Oregon State University, Corvallis. 2016. Erişim tarihi: 23 May 2016. 
  25. ^ Messina, Mark (2010). "Soybean isoflavone exposure does not have feminizing effects on men: A critical examination of the clinical evidence". Fertility and Sterility. 93 (7): 2095–2104. doi:10.1016/j.fertnstert.2010.03.002. PMID 20378106. 
  26. ^ Messina, Mark (2010). "Soybean isoflavone exposure does not have feminizing effects on men: A critical examination of the clinical evidence". Fertility and Sterility. 93 (7): 2095–2104. doi:10.1016/j.fertnstert.2010.03.002. PMID 20378106. 
  27. ^ Oseni, T; Patel, R; Pyle, J; Jordan, VC (2008). "Selective Estrogen Receptor Modulators and Phytoestrogens". Planta Med. 74 (13): 1656–65. doi:10.1055/s-0028-1088304. PMC 2587438 $2. PMID 18843590. 
  28. ^ Mitchell, Julie H.; Cawood, Elizabeth; Kinniburgh, David; Provan, Anne; Collins, Andrew R.; Irvine, D. Stewart (June 2001). "Effect of a Phytoestrogen Food Supplement on Reproductive Health in Normal Males". Clinical Science. 100 (6): 613–18. doi:10.1042/CS20000212. PMID 11352776. 
  29. ^ Hamilton-Reeves, Jill M.; Vazquez, Gabriela; Duval, Sue J.; Phipps, William R.; Kurzer, Mindy S.; Messina, Mark J. (2010). "Clinical studies show no effects of soy protein or isoflavones on reproductive hormones in men: Results of a meta-analysis". Fertility and Sterility. 94 (3): 997–1007. doi:10.1016/j.fertnstert.2009.04.038. PMID 19524224. 
  30. ^ Messina, Mark (2010). "Soybean isoflavone exposure does not have feminizing effects on men: A critical examination of the clinical evidence". Fertility and Sterility. 93 (7): 2095–2104. doi:10.1016/j.fertnstert.2010.03.002. PMID 20378106. 

Genel

  1. (http://www.gidahareketi.org/Soyanin-Karanlik-Yuzu-1102-haberi.aspx)Soya Yetiştiriciliği - Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı
  2. Soya Sektör Raporu - İTO
  3. Soya Yetiştiriciliği - Çukurova TAEM
  4. Soya Meme Kanserini Tetikleyebilir - NTVMSNBC
  5. Hamile Kadınlar Soya Yemesin - Bilim ve Teknik Dergisi
  6. Soyanın İki Yüzü: Zararlı mı? Yararlı mı? - Dr. Mehmet Öz
"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Soya&oldid=21123632" sayfasından alınmıştır