Latin dilleri

Yeryüzündeki Romen dilleri:
Mavi – Fransızca; Yeşil – İspanyolca; Turuncu – Portekizce; Sarı – İtalyanca; Kırmızı – Rumence

Romen dilleri, Roma dilleri veya Latin dilleri, Hint-Avrupa dillerinin alt birimi, kökeni Roma İmparatorluğu'nun dili Latince olan bütün dilleri kapsar. Dünya çapında Romen dillerini anadili gibi bilen insan sayısı 600 milyondan fazladır. Bu diller Amerika, Avrupa ve Afrika kıtalarında daha sık rastlanılan dillerdir, ama genel olarak dünyanın her yerine dağılmış oldukları söylenebilir.

Bütün Romen dilleri Genel Latinceden gelir. Roma edebiyatında kullanılan Klasik Latinceden daha farklı olan Genel Latinceyi Roma İmparatorluğu'nun tebaasında olan askerler, seyyahlar ve köleler kullanırdı. M.Ö. 200 ve M.S. 100 yılları arasında, imparatorluğun genişlemesi, devletin eğitim ve yönetim politikalarıyla birleşince, Genel Latince İber Yarımadası'ndan başlayarak Karadeniz'in doğu kıyılarına kadar olan geniş bir alanda ilk dil olarak kullanılır oldu. İmparatorluğun beşinci yüzyıldaki gerilemesi ve çöküşüyle birlikte, Genel Latince yerelleşti ve bu dilden onlarca farklı yerel dil ve lehçe oluştu. Fransız, Portekiz ve İspanyol denizaşırı sömürge imparatorlukları on beşinci yüzyıldan sonra bu dilleri başka kıtalara da yaymaya başladılar - öyle ki bütün Romen dillerini kullananların 2/3'ü artık Avrupa dışındaydı.

Roma öncesi diller ve sonraki işgallere rağmen, Romen dillerinin fonetik, morfolojik özellikleri, sözcükleri ve söz dizimi aslen Genel Latinceye dayanmaktadır. Bu dillerin, grup olarak, bu gibi dil bilgisi özellikleri, onları Hint-Avrupa dillerinin diğer alt birimlerinden ayırır. Genel olarak, bir iki istisna hariç, Romen dilleri Klasik Latincenin çekim yapısını kaybetmiştir. Bunun sonucunda Romen dilleri ÖFN (Özne-Fiil-Nesne) cümle yapısını ve edatların geniş anlamda kullanımını zorunlu hale getiren bir yapı geliştirmişlerdir.

Tarihçe

Genel Latince

Genel Latince ile ilgili bugüne kadar kalan çok az belge vardır, ve bu az belgenin bir çevirisini yapmak ve çevirilerin arasında uyum sağlayarak bir dil yakalamak çok zordur. Her halükarda, bu dili kullananların birçoğu askerler, köleler ve zorla göç ettirilmiş kimselerdi - bu kişilerin Roma'nın ana yurdundan çok işgal edilen yerlerin yerlileri olması daha muhtemeldir. Tahminlere göre, Genel Latince bütün Romen dillerinin ortak özelliklerini bulundurmaktaydı, ve onları Klasik Latinceden ayıran özellikleri vardı - bu özelliklerin başlıcaları edatların çekim sisteminin yerini alması, nötr cinsiyetin ve birçok eylemsel zamanın yok olması, tanımlıkların kullanımı ve ve lerin telaffuzudur.

İmparatorluğun Çöküşü

Roma İmparatorluğu'nun siyasi çöküşü ve Kavimler Göçü, Özellikle de Cermen kökenli toplulukların akınları, Latince konuşan dünyanın birçok bağımsız kesimlere bölünmesine yol açmıştır. Orta Avrupa ve Balkanlar, Cermen ve Slav toplulukları, (Hunların baskıları sonucu kaçmaları ile) tarafından alınmıştır, bu da Romanya'yı geri kalan Latin Avrupası'ndan ayırmıştır. Latince, bir süreliğine Roma toprağı olan İngiltere'de de yok olmuştur. Öte yandan, İtalya, Fransa ve İber Yarımadası'na gelen Cermen toplulukları Latinceyi ve Roma kültüründen kalanları benimsemişler, ve bunun sonucunda da bu bölgelerde Latincenin hakimiyeti sürmüştür.

Başkalaşma

Beşinci ve onuncu yüzyıllar arasında, Genel Latince yerel bazda eşzamanlı olarak evrimler geçirmiştir. Bu evrimler onlarca farklı yerel dil ve lehçe ortaya çıkarmıştır. Bu evrim süreci çok az belgelenebilmiştir, bunun sebebi de bütün amaçlar için yazı dilinin hala Klasik Latince olmasıdır.

Yerel dillerin tanımlanması

Onuncu ve on üçüncü yüzyıllar arasında, kimi yerel diller yazıya dökülmeye ve Latincenin birçok alanda yerini almaya başladı. Portekiz gibi kimi ülkelerde bu değişim yasal yollardan hızlandırılmıştır. İtalya gibi bazı ülkelerde ise yerel dillerin yükselişi birçok iyi şairin ve yazarın bu dilleri kabul edip kullanmalarına yol açmıştır.

Aynılaşma ve sabitlenme

16. yüzyıldan itibaren, matbaanın icadı Romen dillerindeki evrimi büyük ölçüde yavaşlatmıştır, ve bu sayede siyasi sınırlar içerisinde aynı dilin kullanımına yönelik bir eğilim oluşmuştur. Örneğin Fransa'da Paris ve civarında konuşulan "Fransiyen" zamanla bütün ülkeye yayılmıştır, bununla birlikte güneyde kullanılan "Langue d'Oc ve "Franko-Provençal dili" büyük güç kaybetmiştir.

Örnekler

Latince	Latince: (Illa) claudit semper fenestram antequam cenat.
Aragonca	Ella tranca siempre la finestra antes de cenar.
Asturyasça	Ella pieslla siempre la ventana/feniestra primero de cenar.
Ekstrem Dili	Ella afecha siempri la ventana endantis e recenal.
Bergamo Dili (Doğu Lombardiya)	(Lé) la sèra sèmper sö la finèstra prima de senà.
Burgonyaca	All farme tôjor lai fenétre aivan de dîgnai.
Katalanca	Ella tanca sempre la finestra abans de sopar.
Corse	Ella chjudi sempre u purtellu primma di cenà.
İspanyolca	İspanyolca: (Ella) siempre cierra la ventana antes de cenar.
Fransızca	Elle ferme toujours la fenêtre avant de dîner/souper.
Franc-comtois	Lèe çhioûe toûedge lai f'nétre d'vaïnt loù dénaie.
Francoprovençal valaisan	(Ye) hlou totin a fenetre deant que de cena.
Furlan	Jê e siare simpri la feneste prime di cenâ.
Galiçyaca	Ela pecha sempre a xanela antes de cear.
İtalyanca	İtalyanca: (Lei) chiude sempre la finestra prima di cenare.
Leonca	Eilla pecha siempres la ventana primeiru de cenare.
Milan Dili (Batı Lombardiya)	(Lee) la sara semper su la finestra primma de disnà.
Mirandaca	Eilha cerra siempre la bentana/jinela atrás de jantar.
Napolice	Chella sempre chiud' 'a fenesta prima 'e mangià.
Normanca	Ol froume tréjouos al crouésie dévaunt ké dînaer.
Oksitanca	Barra totjorn la fenèstra abans de sopar.
Perçiskanca	Ena cerovâ suempre la velustra atratès dî zzenar.
Piyemontece	Chila a sara sèmper la fnestra dnans ëd fé sin-a.
Portekizce	Portekizce: (Ela) fecha sempre a janela antes de jantar.
Roma Dili	(Quella) chiude sempre 'a finestra prima de magnà
Rumence	Rumence: Ea închide totdeauna fereastra înainte de cina.
Romanş	Ella clauda/serra adina la fanestra avant ch'ella tschainia.
Sarduca	Issa serrat semper sa bentana antes de chenare.
Sicilyaca	Idda chiudi sempri 'a finestra avanti ca pistìa.
Venedikçe	Ela la sera sempre la fenestra prima de cenar.
Valonca	Ele sere todi li finiesse divant di soper.
Türkçe	O (kadın), her zaman akşam yemeğinden önce pencereyi kapatır.

Dış bağlantılar

• Orbis Latinus