Vikipedi:Biçem el kitabı/Sakınılacak kelimeler
 | Bu sayfa Vikipedi için bir yönergedir. Sayfanın içeriği, uygulanması gereken bir standart olarak Vikipedistler tarafından benimsenmektedir. Ancak değiştirilmesi mümkündür ve sağduyuyla ele alınması gerekmektedir. Sayfada değişiklik yapmadan önce, bu değişikliklerin Vikipedistlerden onay aldığına emin olun. Uygun görmediğiniz bir madde varsa, tartışma sayfasında sebepleri ile açıkça belirtin. |
 | Ceviz kabuğuna sığacak şekilde bu sayfa: Önyargı, hassasiyet eksikliği veya rahatsız edici terimler içerebilecek ifadeler konusunda dikkatli olun. Açık ve doğrudan bir dil kullanın. Gerçeklerin konuşmayı tek başına yapmasına izin verin. |
| Biçem el kitabı |
|---|
Vikipedi'de yasaklanmış sözler veya ifadeler yoktur, ancak bazı ifadeler önyargıya neden olabileceğinden dikkatli kullanılmalıdır. Gurur verici, aşağılayıcı, belirsiz, klişe veya belli bir bakış açısını onaylayan ifadeleri ortadan kaldırmaya çalışın.
Bu yönerge, tavsiyeler verilen örneklerle sınırlı değildir ve katı bir şekilde uygulanmamalıdır.[a] Örneğin, bazı kelimelerin bazı bağlamlarda belirli teknik anlamları vardır ve bu bağlamlarda kabul edilebilirdirler (örneğin, hukuk terimi olarak "iddia"). Önemli olan maddelerin iyi bir şekilde yazılmış olması ve ana içerik politikaları ile tutarlı olmalarıdır –tarafsız bakış açısı, özgün araştırmalara yer vermemek ve doğrulanabilirlik. Bu yönerge, orijinal kaynaklarına sadık kalarak yapılan alıntılar için geçerli değildir.
Önyargı oluşturabilecek kelimeler
[kaynağı değiştir]Şişirme
[kaynağı değiştir]
Bir maddenin konusunu teşvik etmek için atıfsız olarak kullanılan bu gibi kelimeler, ne doğrulanabilir bilgiler verir ne de konuyu açıkça özetler. Vikipedi kullanıcıları tarafından "tavuskuşu terimleri" olarak bilinirler. Konunun önemi hakkında, ısrarla, kanıtlanamayan beyanlarda bulunmak yerine, bu önemi göstermek için gerçekleri kullanın ve doğrulanabilir tarafsız kaynaklara atıfta bulunun.
- Tavuskuşu örneği:
Haldun Dormen, Türk tiyatrosunun yüz akıdır ve mükemmel bir oyuncudur.
- Sadece gerçekler:
Haldun Dormen, 21. Yüzyıl Eğitim ve Kültür Vakfı tarafından Onur Ödülüne layık görülmüştür.[1] Ayrıca Dormen, Ustaların Ustası olarak Onur Ödülünü de almıştır.[2]
Bu tür bir anlatım içeren maddeler, sorunu düzeltmek için yeniden yazılabilir ya da en iyi hâli ile nasıl düzeltilebileceğinden emin olunmadığı takdirde uygun bir şablon ile etiketlenebilir.
Şişirme, olumlu anlamda kullanılabildiği gibi olumsuz anlamda yerme amaçlı da kullanılabilir. Her iki durumdan da kaçınılmalıdır.
Tartışmalı sıfatlar
[kaynağı değiştir]Bir filmi kült, bir bireyi faşist, terörist veya özgürlük savaşçısı ya da bir cinsel yönelimi sapıklık olarak niteleyecek değer yüklü sıfatlar tartışmalı görüş belirtebilir. Konuyu tanımlamak için güvenilir kaynaklarca yaygın olarak kullanılmadığı sürece bu gibi sıfatların kullanımından kaçınılmalı, kullanıldığı durumlarda ise metin içi kaynaklar kullanılmalıdır.
Sözde kelimesinin kullanımı, bir şeylerin gerçek olmadığını ya da sahte olduğunu gösterir; bu da tartışılabilir. Bu anlama gelebilecek kelimeler, sadece yaygın olarak kullanılıyorsa, metin içi atıf yaparak kullanılabilir. Okuyuculara bir görüşü empoze etmek yerine, okuyucuların kendi fikirlerini oluşturabilmelerine izin verin. Bir bireyi öznel ve tartışmalı bir sıfat ile belirtmektense okuyuculara ilgili tartışmalar hakkında bilgi verin. Ayrıca, kaynakların tartışma hakkında sadece bilgi verdiğinden, bir görüşü empoze etmek için taraflı bir dil kullanmadığından da emin olun.
Desteklenmeyen öznitelikler
[kaynağı değiştir]
Kaçamak kelimeler, belirsiz veya şüpheli bir görüşün belirli veya şüphesiz bir anlam kazanması için kullanılan kelime, söz grupları ya da cümlelerdir. Bu ifadelerin ortak özelliği, bir açıklamanın önemli bir makam tarafından yapıldığı ancak kaynağın belli olmadığı duygusunu verme amacı gütmesidir. Yukarıdaki ifadeler, açıklamaların destek gördüğünü ortaya koyar, ancak okuyucunun, fikrin kaynağını değerlendirmesini olanaksız kılar. Bu ifadeler, önyargılı görüşleri gizleyebilirler. İnsanların söylediklerini, düşündüklerini, hissettiklerini veya iddia ettiklerini göstermek istiyorsanız, bunu atıflar kullanarak gerçekleştirin.
Yukarıda verilen örnekler, kendiliğinden kaçamak kelimeler değildir. Bir maddenin girişinde kullanılabilir ve maddenin geri kalan kısmında konu genişletilerek okuyuculara sunulabilir. Benzer şekilde güvenilir bir kaynağa atıfta bulunan görüşler, kaynağın görüşlerini doğru bir şekilde temsil ediyorsa kullanılabilirler. Güvenilir kaynaklar analiz edilebilir ve yorumlanabilir, ancak bunun editörler tarafından yapılması özgün araştırma ve tarafsız bakış açısı politikalarının ihlali anlamına gelecektir. Benzer şekilde, Vikipedi maddelerinde överek yermeye ya da ironiye yer yoktur.
Kaçamak kelimeler, güvenilir kaynaklarla desteklenebiliyorsa yeniden yazılmalıdır, aksi hâlde {{kaynak belirt}} gibi şablonlar kullanılarak okuyucular bilgilendirilmelidir.
Kişisel yorumlar
[kaynağı değiştir]Yukarıda belirtilen ve benzer zarfların kullanılması, tarafsız bakış açısının korunması için kaçınılması gereken ifadelerdendir. Çünkü, bu gibi zarfların kullanımı, belirtilen fikrin daha önemli olduğunu empoze etmek için kullanılabilir. Aslında, esasen, temel olarak gibi kelimeler belirli bakış açılarını vurgulamak için kullanılabilir ve tartışmalı durumlarda atıflarla belirtilebilir. Aslında kelimesi, belirtilen bilgilerin beklentilerin tersine olduğunu ifade edebilir, bu nedenle verilen bilgilerin doğrulanabilir olduğundan emin olun. Açıkçası, tabii ki, doğal olarak gibi kelimeler okuyucuyu istenen bir fikre doğru yöneltmektedir. Vikipedi, bir olay hakkında taraf olmamalıdır.
Daha sinsi bir şekilde yapılarak maddelere kaynaklarla desteklenmeyen kişisel yorumlar eklenmesi üstü kapalı olarak belirli bir bakış açısının desteklenmesine ve tarafsız bakış açısının göz ardı edilmesine neden olur. Bu gibi kelimeler, iki ifadeyi birbirine bağladığında, ilk ifadeyi zayıflatırken ikinci ifadeyi güçlendirme amacı taşıyabilir.
Söylemek kelimesinin yerine kullanılan kelimeler
[kaynağı değiştir]Dedi, belirtti, yazdı, tanımladı, yorumladı gibi kelimeler her zaman tarafsızdır ve doğrudur. Anlam yüklü kelimeler kullanılacağı zaman azami özen gösterilmelidir. Örneğin, bir kişinin bir şeyi açıkladığı, açıklığa kavuşturduğu, bulduğu, işaret ettiği, meydana çıkardığı yazıldığında, bu, sadece o konunun söylenmiş olduğunu değil, ayrıca o konunun doğru olduğu anlamını da ima edecektir. Birisinin üzerinde durduğu, dikkat çektiği, gözlemlediği, kuşkulandığı ya da tahmin ettiği gibi kelimeler kullanıldığında, bu bilgiler doğrulanamaz olsa bile, kişinin dikkatli davrandığı, azimli davrandığı ya da kanıtlara ulaşma imkanı elde ettiği gibi bir izlenim oluşabilir.
Birinin bir şeyi iddia ettiği ya da ileri sürdüğü gibi cümlelerin kullanılması, olası herhangi bir çelişkiyi vurgulayarak veya kanıtların ihmal edilmesine neden olarak, ifadelerin güvenirliğinin sorgulanmasına neden olabilir. Benzer şekilde, özellikle yaşayan insanlarla ilgili bir şeyler yazarken, kabul etti, reddetti, itiraf etti gibi kelimelerin kullanımında akil davranın, çünkü bu fiiller, uygunsuz bir davranışın oluştuğu izlenimini verebilirler.
Hassas olmayan ifadeler
[kaynağı değiştir]Örtmece
[kaynağı değiştir]Doğal ve tarafsız olan öldü kelimesi kullanılmalı, vefat etti ya da sonsuz âleme yolculuk etti gibi örtmecelerden kaçınılmalıdır.[b] Benzer şekilde, cinsel ilişki de tarafsızdır, bunun yerine aşk yaşadı gibi kelimeler kullanmayın. Birçok bağlamda uygun olan bazı kelimelerin de kaçınılması gereken örtmeceli anlamları vardır: sorun ya da anlaşmazlık için mesele kelimesini kullanmayın; sivil kayıplar, tali hasar adı ile maskelenmemelidir.
Eğer bir kişi bir hastalığa yakalanmışsa, bunu açıkça belirtin; ile yaşıyor demek, laf kalabalığından başka bir şey değildir. Standartlar, sakatlar ve engelliler ile ilgili ifadeler kullanırken değişiklik gösterebilir. Amacınız, gereksiz saldırılara neden olmadan berrak ve doğrudan ifade etmek olmalıdır. Sade dilin uygunsuz olduğunu varsaymayın.[c]
Diğer yandan, örtmece teşkil eden ifadelerin ansiklopedik bağlama uygunluğu tartışmalı olabileceği için kullanılan terimlerin olay bazında değerlendirilmesi ve toplu değişiklikler yapılmadan önce bu konuda fikir birliği aranması gerekir.
Atasözleri, klişeler ve deyimler
[kaynağı değiştir]Klişeler ve deyimlerden genellikle kaçınılmalı ve bunların yerine doğrudan, gerçekçi ifadeler kullanılmalıdır. Aslan payı genellikle yanlış olarak algılanır, bunun yerine üçte ikisi, çoğu gibi uygun kelimeleri seçin. Buzdağının görünmeyen kısmı diye bir tabiri, sadece buzdağından bahsederken kullanın. Birisinin hayallere daldığını söylemek uygunsuzdur, kişi ne yapıyorsa, tam olarak onu belirtin. Eğer yazdığınız cümle deyim kullanmadan bağlamından uzaklaşıyorsa, cümleyi tümden değiştirin.
Göreceli zaman ifadeleri
[kaynağı değiştir]Mutlak zaman terimleri, yakın zamanlarda veya son zamanlarda gibi göreceli olanlara tercih edilir, çünkü bunlar güncelliklerini yitirebilirler. "2017 yılının Mart ayında FED faiz artırımına gitti." cümlesi ile Mart ayında yazılmış olan "FED, geçen hafta faiz artırımına gitti." cümlesi aynı anlamdadır, ancak zaman ilerlese de ilk cümle geçerliğini koruyacakken ikinci cümle anlamını kaybedecektir (Hangi geçen hafta, o zaman hangi yıl, ay, hafta idi?).[d] "Yeni rektör Drew Gilpin Faust, 2007 yılında görevine başladı." cümlesi ya da "Drew Gilpin Faust, 2007'den beri rektördür." ifadesi "Drew Gilpin Faust, rektörlük görevine 2007 yılında başlamıştır." cümlesi ile daha iyi bir hale getirilebilir. "17 yıl önce" ya da "Ali, 65 yaşındayken" gibi cümleler "2000 yılında...", "Olay olduğunda Ali 65 yaşındaydı." ya da "Ali, 1952'de doğdu." şeklindeki cümlelerle yeniden yazılmalıdır.
Eskiden, geçmişte ve geleneksel olarak gibi zaman belirten ifadeler, belirsizlik anlamı katmaktadır. Geleneksel kelimesinin kullanımından özellikle kaçınılmalıdır, çünkü eskiden kalan bir kullanım anlamına gelmektedir. Bunun yerine, kaynaklar tarafından desteklenen açık tarihler kullanılmalıdır. "Çiğ köfte geleneksel bir Türk yemeğidir." demek yerine "Çiğ köftenin tarihi M.Ö. 4000'li yıllara kadar uzanmaktadır." şeklinde bilgi verin. Mevsimler, bulunulan yarımküreye göre farklılık göstereceği için, mevsim adının kullanılmasının gerekli olmadığı her durumda (örneğin, bahar çiçekleri, sonbahar hasadı) ayın adlarını ya da çeyrek, yıl ortası gibi ifadeler kullanmaya çalışın.
Belirsiz yer ve olaylar
[kaynağı değiştir]Bir önceki bölümde de belirtildiği üzere özel ifadelerden kaçınılarak genel ifadeler seçilmelidir. Güvenilir kaynaklara dayanarak, bir etkinliğin ne zaman, nerede veya nasıl gerçekleştiği hakkında açıklamalar yapmak daha iyidir. "2007 yılında Drew Gilpin Faust, oylarını bir önceki seçime göre %5 oranında artırarak bir şekilde rektör seçildi." demek yerine "2007 yılında Drew Gilpin Faust, eğitim planına dayalı hamleleri sayesinde oylarını %5 oranında artırarak rektör seçildi."1 cümlesini yazmak daha uygundur. "Rektör Faust, konuşmalarında sıklıkla eğitim planlarını tartışıyor." demektense "Rektör Faust, seçim sürecinin ardından yaptığı zafer konuşmasında eğitim planları hakkındaki görüşlerini belirtti."2 demek çok daha uygun olacaktır.
Vikipedi'nin küresel bir ansiklopedi olduğunu ve belirli yerlerin veya zamanların "varsayılan" olduğunu varsaymadığını unutmayın. Gerçekleri ve bakış açılarını, güvenilir kaynaklarda vurgulanmakta oldukları derecede vurguluyoruz. Ülkemiz gibi terimler kullanılmamalıdır.
Argo, kaba kelimeler, küfürler
[kaynağı değiştir]Vikipedi'de sansür yoktur ve Vikipedi'nin misyonu, içeriğinde rahatsız edebilecek materyal dahi olsa, onu sunmaktır. Alıntılanan kelimeler, tam olarak kaynakta olduğu gibi görünmelidir. Yine de argo, kaba, müstehcen ya da küfürlü kelimeler, sadece maddenin eksikliğini ya da yanlışlığını giderebilecek uygun bir alternatif bulunamadığında kullanılmalı, bu gibi kelimeler alıntılanan cümleler dışında kullanılmamalıdır. Kaynağında sansürsüz olan küfürlü alıntılardaki/isimlerdeki küfürler sansürsüz orijinal hâliyle verilmelidir; örneğin Bitch I'm Madonna, B*tch I'm Madonna olarak yazılmamalıdır.
Notlar
[kaynağı değiştir]- ^ Bir kelime yanlış anlaşılma olasılığı daha düşük olan bir kelime ile değiştirilebilecekse, değiştirin. Ernest Gowers, Complete Plain Words adlı kitabında "kısa olun, basit olun, insan olun" tavsiyesinde bulunmuştur.
- ^ 2022 yılında köy çeşmesinde bu konu tekrardan tartışılmış, değişiklik yapılmamasına karar verilmiştir.
- ^ Örneğin "kör" yerine "görme engelli" kelimesinin kullanılmasının gerekliliği üzerine Türkiye Körler Federasyonuna bakılabilir.
- ^ Paleontoloji gibi bilimlerinde, bazı kelimeler aynı anlamlara sahip olabilir ve güncelliğini kaybetmez.
Kaynakça
[kaynağı değiştir]- ^ "Haldun Dormen'e Onur Ödülü". NTV.com.tr. 3 Nisan 2017. Erişim tarihi: 24 Nisan 2017.
- ^ "Onur Ödülü Haldun Dormen'e Verildi". Milliyet. 3 Nisan 2017. Erişim tarihi: 24 Nisan 2017.