II. Abdülhamid'in projeleri ve icraatları

Bağlantı ekle
Vikipedi, özgür ansiklopedi

Osmanlı İmparatorluğu'nun modernleşmesine yönelik çabalar II. Abdülhamid döneminde de devam etmiştir. Bürokraside yapılan reformların yanı sıra Bağdat Demiryolu ve Hicaz Demiryolu'nun inşası gibi projeler bu dönemde yapılmıştır.

Ordu ve donanma[değiştir | kaynağı değiştir]

II. Abdülhamid özellikle Osmanlı'nın Çanakkale'deki tabyalarını ve savunma birliklerini güçlendirmiş ve yeni tabyalar inşa ettirmiştir. Bu güçlendirme faaliyeti I. Dünya Savaşı'nda Çanakkale zaferinin kazanılmasındaki etkenlerden biri olmuştur. Ertuğrul, Orhaniye, Rumeli ve Anadolu Hamidiye tabyaları onun tarafından inşa ettirildi. Sultan Abdülmecid döneminde yaptırılan Bolayır Yıldız, Bolayır Merkez, Bolayır Ay, Anadolu Mecidiye, Nara, Değirmenburnu, Namazgah, Bozcaada Tabyaları; IV. Mehmed ve Köprülü Mehmed Paşa döneminde yaptırılan Seddülbahir ve Kumkale; Fatih Sultan Mehmed döneminde yaptırılan Kale-i Sultaniye; II. Abdülhamid döneminde elden geçirildi ve yeniletildi.[1][2][3]

1878'de Osmanlı İmparatorluğu'nun yenilgisiyle sonuçlanan 93 Harbi'nden sonra, Kıbrıs ve Mısır'ın İngilizler, Tunus'un Fransızlar tarafından işgali, Habeş vilayetlerinin elden çıkması akabinde Sultan II. Abdülhamid, Osmanlı ordusunun modernleşmesi ve ekonomik askeri iş birliği için İngiltere ve Fransa yerine Almanya'ya karar verdi.[4] Aralarında Albay Otto Köhler ve sonradan Müşir rütbesi verilecek olan Baron Von der Goltz'un başkanlığını yapacağı Alman askerî subay kurulu İstanbul'a geldi.[5] Von der Goltz, askerî okullarda köklü düzeltmeler gerçekleştirip genç subayların yetiştirilmesi için ön koşulları saptadı. Goltz'un çalışması önemli engellerle karşılaştı. Yabancı bir uzmana ne kadar yüksek rütbe ve unvanlar verilse de güven tam değildi. Bununla beraber Goltz özellikle genç subayların eğitiminde etkin rol oynadı. 12 yıllık ilk çalışma döneminde, Harbiye Mektebinde ders kitabı olarak okunmak üzere, 4000 sayfadan fazla Türkçe broşür ve ders kitabı yayınladı. Özellikle eğitim gören genç subaylar ve subay adaylarını etkilemeyi bildiğinden, bu gruplarda Alman hayranlığı yarattı.

Von der Goltz, Türk generallerinin günümüze kadar dayanan, herkesten daha çağdaş yöntemlerle eğitilmiş olma ve en yeni askerî teknolojileri takip etme bilincinin temel taşını meydana getirdi. Almanya'ya gününü gününe Osmanlı ve Sultan'ın durumunu bir casus gibi haber verdi ve diğer Alman subayları ile aynı şekilde Alman sanayi ve silah acentelerinin temsilcisi olmakla suçlandı. II. Abdülhamid ile çeşitli sorunlar yaşadı. Fakat tüm bunlara rağmen ilk Alman askeri heyetinin başındaki Albay Kähler'in ölümü üzerine 1885 yılında İstanbul'a gelen - esasında Alman Genel Kurmayında sevilmeyip buraya gelmeyi tercih eden - Von Goltz Türkler tarafından Kahler'den ve gelen diğer Alman subaylardan daha fazla sevilip sayıldı. Öyle ki Türkiye'den ayrılana kadar (1895) tam 3 kere kontratı Osmanlı'nın istemi üzerine yenilendi. Türkiye'den ayrılsa da 1908'de geri çağrıldı.[6] Bununla birlikte bu subaylar Osmanlı ordusunu geliştirmekten çok Alman silah sanayi ve acentelerinin temsilcisi olmakla[7] ve Türk Silah Sanayisinin gelişmesini engellemekle suçlandılar.[7]

II. Abdülhamid'in ordu üzerinde yeterli reformları yaptırmadığı ve önerileri dinlemeyip rafa kaldırdığı Von der Goltz tarafından ifade edilip ağır şekilde eleştirilmiştir.[8]

Von Goltz'un Prusya Anayasası'nın bir diğer temeli olan askerlerin sivil siyasete karışmama ilkesini aşılamakta başarılı olamadığı, Bâb-ı Âli Baskını ile ortaya çıktı.[9]

II. Abdülhamid döneminde demir yolları

Bununla birlikte ordunun von der Goltz tarafından yeniden yapılandırılmasıyla birlikte Osmanlılar, İngiliz silahları yerine, Krupp ve Mauser gibi Alman şirketlerine ilk kapsamlı silah siparişlerini 1885-1886 yıllarında verdiler.[10] Von der Goltz, Almanya'nın ve Osmanlı Devleti'nin doğudaki erkini sağlama almak için Bağdat Demiryolu'nun yapılmasını da destekledi.[11] Bu fikir, yeni pazarlar bulmak için tren yollarının yapılmasını destekleyen Alman ekonomisinin çıkarlarıyla da örtüşüyordu.[11] 1888 yılında Sultan II. Abdülhamid, Bağdat Demiryolu inşası lisansını Alman Deutsche Bank tarafından yönetilen bir Alman konsorsiyumuna verdi.[11]

Osmanlı ordusunun çağdaş silâhlar kullanmaya başlaması ve Alman düzeni 1897 Osmanlı-Yunan Savaşı'nda test edildi. Savaş Osmanlı lehine sonuçlandı. Fakat Osmanlı ordularının Atina'yı tekrar ele geçirmeleri Rus Çarı II. Nikolay'ın[12] ve İngiltere ile Fransa'nın araya girip Sultan II. Abdülhamid'in zaferini tebrik etmekle birlikte haber gönderip ateşkes yönünde baskı yapmaları sebebiyle gerçekleşemedi.[13][14]

Modern ve özverili bir askerlik sanatı anlayışının uygulanabilmesi subayların uygulama beceri ve arzularına bağlı olmasına karşın, II. Abdülhamid döneminde - hem nicelik ve nitelik hem de askerî hareketlilik bakımından diğer bölge ordularına göre subay kadroları daha iyi bir seviyede olan - Makedonya'daki İkinci ve Üçüncü Ordu subaylarının hatıratı incelendiğinde, kıtadaki Osmanlı subaylarının yeterli bir yetişmişlik seviyesinde olmadıkları, gerekli inisiyatifi alarak hareket edebilecek subay sayısının çok az olduğu, Osmanlı nizamiye ve redif birliklerinin talim ve terbiye durumunun büyük bir ihmal içinde olduğu, talimlerin çoğunlukla muharebenin icap ettirdiği şekillerden uzak kaldığı, subaylar tarafından askerlerin duygu ve düşüncelerine nüfuz edilemediği ve sonuç olarak Osmanlı ordusunun savaş döneminde etkin bir muharebe performansı sergileme imkânının zayıf bulunduğu ortaya çıktı.[15]

...Malumdur ki, Hükümeti sabıka (eski Hükümet) zamanında donanmamızı teşkil eden sefain haliçte lengerendaz (demir atıp) ve palamaz bendi atalet olup (hareketsiz kalıp), ateş talimi ve manevra icrasından sarfı nazar, teşebbüsü bile ceraimi azimeden (suçtan) mâdûd (yasak) oluyordu. Haliçte donanmamızı teşkil eden sefalinin âdâd (kol) ve ecnası (türleri) görülüyordu. Fakat mürettebatı tarafından talim ve taaieüm (manevra) icra edilmiyor. Muhafazalarına ve tathirat (temizliğine) ve telvinâtına (boyasına) olsun bakılmıyarak pastan çürütüyorlardı. Devairi merkeziyei Devletten (Merkezi devlet dairesinden/hizmetinden) bütün bütün mühmel (mahrum) bırakılmış bir idare varsa, o da Bahriye İdaresi idi. Şu halde bulunan donanma zâbıtanının malumatı, nazariyeden (teorik bilgiden) ibaret kalıp, tatbikat ve ameliyat müşahadesi (uygulama pratiği) ve talim ve taaliüm ile muktesebatı nazariyelerini (bilgilerini) tevzi ve kavaidi tecribiyyede meleke ve rüsuh peyda edememesi (hayata geçirememesi) tabiidir...

31 Mart Olayı'nın hemen öncesinde II. Meşrutiyet dönemi II. Abdülhamid tahta iken 27 Mart 1909'te Mecliste okunan Bahriye Encümeni mazbatası[16]

II. Abdülhamid döneminde kara ordusundaki yenilikçi yaklaşımlar donanma için geçerli olmadı. Borçların artmaması, genel durum, bir kısım tarihçilere göre II. Abdülhamid'in amcası Abdülaziz'in tahttan alınması esnasında Osmanlı Deniz Kuvvetlerinin personelinin de önemli rol oynamasından kaynaklanan kuruntular[17][18] ve kötüleşen mali durum ile (çünkü gemiler hep borçlarla alınıyordu) Osmanlı donanmasının gücü azaldı. Dahası donanma Haliç'te adeta çürütüldü. Yeni gemiler doğru düzgün alınmayınca da Osmanlı donanması sayı bakımından dünyanın üçüncü büyük donanması konumundan[19] iyice gerilere düştü.[17][19] Donanmaya bazı eklemeler yapılmakla birlikte, yapılan eklemelerdeki hatalar ve bakımsızlıkla bir işe yaramadı. Örneğin İsveçli silah fabrikatörü Thorsten Wilhelm Nordenfelt buhar gücüyle çalışan Nordenfelt serisi denizaltıları 1884-85'te Stockholm'de üretildi. Nordenfelt 1 denizaltısının Yunanistan donanması tarafından satın alınmasının ardından, II. Abdülhamid karşı bir atağa geçti. Nordenfelt 2 (Abdülhamid) ve Nordenfelt 3 (Abdülmecid) Osmanlı donanmasına II. Abdülhamid tarafından satın alınarak Osmanlı donanmasına dahil edildi. Bu dönemde Dünya'da ilk defa Osmanlı tarafından denenen Abdülhamid ve Abdülmecid zırhlı denizaltıları denemelerde başarılı oldu.Fakat bakımsızlık ve teknolojik yenilemelerinin düzenli yapılamamasından bu denizaltılar 1905 sonrası kullanılamadı ve çürümeye terk edildi.[20][21] Sonrasında da Osmanlı Devleti denizaltı yarışına I. Dünya Savaşı'nda elinde tek bir denizaltı olmadan devam etti.[22][23][24]

Osmanlı'nın satın aldığı Norfelt denizaltılarından biri (1886)

Sonuç olarak bozuk ve kötü durumdaki donanma 1897 Osmanlı-Yunan Savaşı'nda bir varlık gösteremediği gibi[25] II. Abdülhamid sonrasında Trablusgarp Savaşı'nda İtalya donanması ile başa çıkılamaması ve I. Balkan Savaşı'nda pek çok Ege adasının kaybedilmesine zemin hazırladı.[17]

Aşağıdaki örneklerde olduğu gibi yabancı devletler donanma gönderip, çeşitli yerlere asker çıkarıp, şartlarını zorla kabul ettirerek Osmanlı'ya karşı gambot diplomasisini uyguladılar:

  • Tunus ve Mısır'ın işgalini kolaylaştırdı
  • Büyük güçlerin Girit İsyanı'na müdahalesi ile Girit'in fiilen Osmanlı elinden çıkmasına neden oldu
  • 1901'de Fransa'nın kendi tabiyetindeki iki Levanten ailenin borçlarının ödenmediğinden bahisle Midilli adasını işgali gerçekleşti
  • 1903'te ABD, Beyrut Limanı ablukasını gerçekleştirdi ve İzmir'e gemi gönderdi
  • 1904'te ABD savaş gemisi yollayıp tutuklanan vatandaşlarının serbest bırakılmasını talep etti
  • 1905'te beş büyük güç Midilli ve Limni adalarını işgal ederek Makedonya'daki şartları kabul ettirdi

İlk deniz müzesi de bu dönemde açıldı (1897).[26] En uzun süre bahriye nâzırlığı yapan ama ağır şekilde eleştirilen Bozcaadalı Hasan Hüsnü Paşa döneme damgasını vurmuştur.[17][27][28]

Kitap koleksiyonu, kütüphanecilik ve müzecilik alanındaki faaliyetleri[değiştir | kaynağı değiştir]

Bayezid Kütüphane-i Umumi
Müze-i Hümayun
Askeri Müze

Abdülhamid, matbaa ve yayın işlerine çok meraklıydı. Modern matbaa makinelerini Osmanlı'ya getirtip kaliteli divan eserleri bastırdı. Mesela Cem Sultan Divanı'nı bastırıp bazı nüshalarını Büyük Britanya ve İrlanda Birleşik Krallığı'na, Almanya'ya ve Amerika'ya gönderten Abdülhamid, dedektif romanlarına ve seyahatnamelere çok meraklı bir padişahtı. Abdülhamid'in iki ila beş bin adet arasında olduğu rivayet edilen bir polisiye roman koleksiyonu vardı ve bunların birçoğu Yıldız Yağması sırasında ortadan kayboldu. Sherlock Holmes'un bütün maceralarını eksiksiz olarak Osmanlıcaya tercüme ettirdi.[29] Sherkock Holmes'un yazarı Sir Arthur Conan Doyle'u ise 1907'de ikinci dereceden Mecidiye Nişanı ile ödüllendirdi.[30][31]

Abdülhamid, Yıldız Sarayı'nda çok büyük bir kütüphane kurdu. Bu kütüphane dört bölümden meydana geliyordu.[32][33][34] Bunlar arasında yabancı dillerde Türkiye ile ilgili yazılmış eserler vardı.[35] Bu eserlerin içerisinde el yazması pek çok kitap olup özel olarak tercüme ettirilerek telif hakkı ödendi. Dolayısıyla bunları basmak ve dağıtmak yasaktı ve tek nüsha idiler.[35] Gazeteler konusunda kütüphane, Avrupa'da çıkan bütün önemli gazetelere aboneydi.[35] Dolayısıyla son derece zengin bir süreli yayın koleksiyonu mevcuttu.[35] Roman ve hikâyeler bakımından 6.000 kadar kitap özel olarak saray için tercüme edilmişti. Bu romanlar haremde de okunur ve elden ele gezer, sonra kütüphaneye teslim edilirdi. Kütüphanenin bir de Arapça ve Farsça eserleri bulunduran bir kısmı vardı.[35][36] Fakat bu kısım diğerlerine nazaran fakirdi. Coğrafya ve seyahatnameler konusunda Yıldız Sarayı'na kapanmış bir hayat süren Abdülhamid'in dünyayı bu eserler sayesinde tanıdığı ve takip ettiği söylenir.[30][35]

Sadece Yıldız Sarayı değil, İstanbul ve Şam'da bir umumi kütüphane kurma fikri de onun zamanında ortaya konuldu. Yine bu dönemde Balıkesir, Eskişehir, Manastır ve Bursa başta olmak üzere İmparatorluk'un dört bir yanında II. Abdülhamid tarafından çeşitli kütüphaneler tesis edildi.[34] Müze-i Hümayun (Eski Eserler Müzesi), Askeri Müze, Bayezid Kütüphane-i Umumisi (Beyazıt Devlet Kütüphanesi) kendi döneminde kuruldu.[37]

Arkeolojik alanda Eski Eserler Müzesine (Müze-i Hümayun) müdür olarak ilk defa bir Türk - Osman Hamdi Bey - onun zamanında seçildi. Osman Hamdi Bey, II. Abdülhamid'e danışmanlık etti ve Nemrut Dağı, Lagina, Mirina ve Kyme gibi Anadolu'nun çeşitli yerlerinde arkeolojik sit alanlarında çeşitli kazılar yaptı.[38]

Diğer yandan Osmanlı Ttopraklarından Sultan Abdülmecid ve Sultan Abdülaziz dönemindeki gibi Abdülhamid döneminde de yurt dışına kaçırılan tarihî eser olayları hız kesmeden devam etti.[39] İçlerinde Milet Pazar Yeri Kapısı, Milet Trajan Tapınağı, Milet Mermer Anıtı, Magnesia Zeus Tapınağı elemanları, Asarhaddon Anıtı, İştar Kapısı, Myrina Heykelcikleri, Zincirli Höyük kazılarındaki Hitit kabartmaları gibi Hitit, Yunan-Roma dönemi eserleri II. Abdülhamid'in bizzat fermanıyla veya izniyle arkeoloji çalışması için antik kentlerde kazı yapan Almanlara, Fransızlara verildi. Aynı şekilde Beyhekim Camii çini mihrabı, Hacı İbrahim Veli Türbesi sandukası gibi Türk-İslam eserleri onarım vs. bahanelerle bizzat II. Abdülhamid'in izni ile Almanya'ya götürüldü, geri alınamadı ve günümüzde Pergamon Müzesinde sergilenmektedir. Türkiye Cumhuriyeti, Abdülmecid ve Abdülaziz devrinde olduğu gibi II. Abdülhamid döneminde de elden çıkan bu eserleri alabilmek için bir asırdan uzun zamandır hukuk mücadelesi vermektedir.[39][40][41]

Eğitim[değiştir | kaynağı değiştir]

İnas Sanayi-i Nefise Mektebi
Aşiret Mektebi öğrencilerinin toplu halde çekilen bir sınıf resmi

İlk kız okulları Abdülmecid zamanında açıldı, ancak II. Abdülhamid'in bunları yaygınlaştırıp kızların da eğitim almasına çalıştığı söylenebilir.[42] İlk kız sanat okulu olan günümüzde ise kız-erkek karma eğitimin yapıldığı Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi adını alan İnas Sanayi-i Nefise Mektebi II. Abdülhamid zamanında kurulup açıldı.[43] Bilgili bir kişi olan Abdüllatif Suphi Paşa'nın ilk defa bir kız sanat okulu açma girişiminde kararsız kalması ve titizlenmesi üzerine Abdülhamid, "Sen mektebi aç, ben arkandayım" diyerek açıktan destek verdi ve çevresini her zaman kızların okuması için ilk adımları atmaya özendirdi.[44]

Osmanlı tarihinin en canlı eğitim atılımı Abdülhamid dönemine rastlar. Tahta geçtiği yıl 250 olan rüşdiye sayısı, 1909'da 900'e, altı olan idadi sayısı 109'a çıktı. 1877'de İstanbul'da sadece 200 modern ilkokul varken 1905'te 9.000'e çıktı.[45] Eğitim kurumlarının müfredatları da elden geldiğince II. Abdülhamid döneminde elden geçirilip güncellenmeye çalışıldı.[42] Bunun yanında II. Abdülhamid şehzadeliğinden beri ekonomi ile ilgiliydi ve bu ilgisi saltanatında da sürdü. Mekteb-i Mülkiye'de iktisat derslerinin programını bizzat kendisi belirliyordu. Osmanlı'da liberalizmin öncüleri; Sakızlı Ohannes Paşa'nın "İlm-i Servet" ve idadilerde okutulan Mehmet Cavid'in "İlm-i İktisat"ı favori kitaplarıydı.[46] Ama bununla da yetinmeyip bir ticaret okulu kurdu. 1883 yılında II. Abdülhamid tarafından Avrupa'nın en önemli ticaret okullarından bile daha önce kurulmuş olan Hamidiye Ticaret Mekteb-i Alisi Osmanlı'nın gerçek manada ilk ticaret mektebidir.[47] Bu kurum sonrasında İstanbul İktisadi ve Ticari İlimler Akademisi adını alarak faaliyetini sürdürdü ve günümüzdeki Marmara Üniversitesinin temelini oluşturdu. Okulun başlıca amacı ticaretin gelişmesi ve Müslümanların ticari hayatta söz sahibi olmasıydı.[47] Ancak II. Abdülhamid'in düşünceleri bu şekilde olsa da hayata geçirmek için seçtiği yollar, Osmanlı'nın gerçeklikleri ile o dönemde bağdaşmayan temeli olmayan liberalist yaklaşımları, kötü mali durumdan kaynaklı oluşan koşullar nedeniyle buna tam elverişli olamadı. Türklerin gerçek manada ticaret, sanayi hayatına etkili şekilde girişleri ancak Cumhuriyet döneminde gerçekleşti. Bununla birlikte bu okulun hemen ardında Selanik, Beyrut, İzmir'de de hem devlet eliyle hem de Müslüman müteşebbislerce (İzmir ve Selanik'te) benzer okullar açıldı.[47]

Kürt, Arap ve Arnavut aşiretlerin ve liderlerin 12-16 yaş arası çocukların eğitildiği parasız ve yatılı Aşiret Mektebi 1892'de II. Abdülhamid tarafından açıldı. Önceleri 2 yıl olan eğitim, 5 yıla çıkarıldı. Son derece iyi, başarılı ve seçkin bir eğitim verse de Şubat 1907'de öğrencilerin yemeklere isyanı bahane gösterilerek kapatıldı. Asıl kapanma nedeni ise II. Abdülhamid karşıtı düşüncelerin yanında öğrencilerin içinde de Osmanlı toplumunun o dönemde yaşadığı politik toplumsal kavgaların yaygınlaşmasıdır.[48]

Osmanlı'da Abdülaziz'in son zamanına kadar daha önce iki defa modern anlamda bir üniversite kurulmaya çalışıldı ancak başarısız olundu. Sultan Abdülaziz üçüncü bir girişimde bulundu ve Galatasaray Mektebi Sultanisi'nin bir üstü niteliğinde üniversite olarak Darülfünun-ı Sultânisi'ni dönemin Maarif Müdürü Saffet Paşa'ya bütçeye çok yük olmaması kayıtlı kurdurdu. Ancak daha önceki ilk iki teşebbüste olduğu gibi burada da Darülfünun'un malî kaynakları sağlam bir zemine oturtulmadı. Darülfünun daha çok talebe harçları, vakıfların ve devletin belli ölçüdeki yardımlarına bağımlı kaldı, ayrıca bir kısım Cemaleddin Efgani gibi öğretim görevlilerinin infial yaratan konuşmaları, muhafazakar çevrelerle sürtüşmeler, devletin belli faaliyetlerde onayının alınamaması Darülfünun denemelerinin başarısızlığına yol açan diğer en büyük sebepler oldu. Dârülfünûn-ı Sultânî de benzer nedenlerle başarısız oldu. Çünkü, giderler daha çok Galata Sarayı Mekteb-i Sultânîsi'nin gelirlerinden karşılanmaya çalışılmıştı. İlk yıllarda Mekteb-i Sultânî'de buranın müdürü Ali Suavi'ye göre tam ücret ödeyerek okuyan öğrenci sayısının fazla olması müessesenin harcamalarını karşılamaya yeterken, sonrasında gayrimüslimlerin büyük çoğunluğunun burslu olarak okuması sebebiyle müessesenin gelirleri çok azaldımış ve artan maliyetlerle Dârülfünûn-ı Sultânî de devlete bağımlı olmak zorunda kalmıştır. Müslümanların okuması mali sorunlar vs. etkenlerden dolayı zordu. Kısa bir süre sonra II. Abdülhamid bu sebeplerden ötürü 1877'de önce tasarruf gerekçeleri ve fen kısmına öğrenci bulma sorunu nedeniyle hukuk ve mühendislik şubesi; son olarak 1880-81 yılında edebiyat bölümünü kapatarak Dârülfünûn-ı Sultânî'yi sona erdirdi.[49][50]

Dârülfünûn (İstanbul Üniversitesi)

II. Abdülhamid, kendi kontrolünde olan ve Müslüman talebeler aleyhindeki eşitsizliği ortadan kaldırmak üzere ilgili bakanlıklarla organik bir bağ oluşturan, birbirinden bağımsız yüksek mektepler açma yoluna gitti. Böylece Osmanlı hukuk ve mühendislik öğretimi 20. yüzyılın başına kadar Mekteb-i Hukuk ve Mekteb-i Mülkiyye ile Mühendis Mektebi'nde bağımsız olarak devam etti. Ancak 1900'de II. Abdülhamid yeniden yapılandırma ile modern anlamda ve bu sefer kalıcı olacak şekilde Darülfünun-ı Şahane adıyla üniversiteyi tekrar açtı ki burası İstanbul Üniversitesinin esas temelini oluşturur. Burası kuruluşunda hukuk, tıbbiye, felsefe (edebiyat), fen bilimleri (matematik ve mühendislik) ve ilahiyat olmak üzere beş fakülteyi bünyesinde barındırmaktaydı. Bununla birlikte üniversitenin o dönem için bir özerkliği bulunmayıp, doğrudan Maarif Nezareti ve II. Abdülhamid'e bağlı tıpkı bir ortaöğretim kurumu gibi idari yapısı vardı.[49][50]

Mekteb-i Hukuk

Adalet alanında Abdülaziz döneminde 1874 yılında kurulan ve hukuk fakültesinin esasını oluşturan Mekteb-i Hukuk-i Sultani II. Abdülhamid döneminde 1878'de kapatıldı ve yerine kurulan Mekteb-i Hukuk 17 Haziran 1880'de Adliye Nezareti bahçesinde faaliyete geçti. 1 Eylül 1900 yılında açılan Darülfünun-ı Şahane'nin bünyesinde bir hukuk fakültesi haline getirildi. Günümüzde İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi olarak bilinmektedir.[51]

Nizami ceza mahkemelerine ilişkin Fransız Ceza Muhakemesi Kanunu'ndan uyarlanan Ceza Muhakemeleri Usulü Kanunu 25 Haziran 1879 tarihinde yürürlüğe kondu ve savcılık kurumu düzenlendi.[52] Abdülaziz döneminde hazırlanmaya başlanıp bitirilen Mecelle, II. Abdülhamid döneminde 1877'de yürürlüğe girdi. Fransız ve İtalyan mevzuatından özellikle 1807 tarihli Fransız Usul Kanunu'ndan yararlanılarak Usul-i Muhakeme-i Hukukiyye adlı Medeni Usul Yasası 21 Haziran 1879 tarihinde çıkarılmdı.[52] Ancak Osmanlı hukukundaki şerri ve nizami mahkeme kargaşası devam etti ve bunun giderilmesi yönünde somut adım atılamadı. Yine Abdülhamid döneminde başlangıçta gayrimüslim ve yabancı avukatlarla Türkiye'nin ilk barosu olan İstanbul Barosu 1878'de kuruldu.[53]

Ulaşım[değiştir | kaynağı değiştir]

Ana maddeler: Hicaz Demiryolu ve Bağdat Demiryolu
1914'te Hicaz Dmeiryolu
Abdülhamid döneminde yapılan Şam Hicaz Garı.

II. Abdülhamid, ulaştırmaya önem vermeye çalışmıştı. Çünkü sürekli tehdit altında ve isyanların olduğu İmparatorluk'ta otoritesinin güçlenmesi için askerî birliklerin vaktinde hızla sevk ve idaresi kadar lojistiğin sevk ve idaresi de hayati bir önem kazanmıştı, yine ticaretin geliştirilmesi açısından da ulaştırma önemli bir gereklilikti. Kendisinin ulaştırmada yapmaya çalıştığı en büyük atılım demiryolları üzerine oldu. Büyük ölçüde gerçekleşen projelerinden birisi Şam ile Medine arasındaki Hicaz Demiryolu'dur. 1 Eylül 1900'de resmi törenle başlanıp, 1 Eylül 1908'de tamamlandı. Toplam 1300 km, yan hatları ile 1750 km ve sonradan 1908'de yapılan eklemelerle 1900 km uzunluğa erişti. Hac yolunu 50 günden 5 güne indirdiği söylenmektedir.[kimin tarafından?]

Bu proje, Almanların finanse edip Haydarpaşa-Ankara arasında gerçekleştirdikleri Bağdat Demiryolu'nun aksine; Alman mühendis Meissner'in çizdiği projeye göre yapılmasına rağmen, İslâm âleminden toplanan bağışlarla finanse edilmeye çalışılmıştı, hatta II. Abdülhamid bile şahsen bağış yapmıştır.[54] Ancak bu hattın Medine-Mekke ve Mekke-Cidde hatları sonrasında yapılmak istense de bağımsızlık peşinde koşan 1908'de Mekke şerifi olarak atanan Şerif Hüseyin ve çevresindeki Arap şeyhleri sabotaj ve karşı koymalarla bunu engellemişlerdir. Engelleme nedenlerinin sebebi ise Osmanlı'nın bu hattı yalnızca Hac için değil, bu bölgelere kolayca asker sevk etme, toprakların güvenliğini asayişini sağlama amacıyla da yapmasıdır.[54] Nitekim I. Dünya Savaşı'nda Osmanlı yenilgilerine karşı Osmanlı ordusu Medine çevresinde savaşın son vaktine kadar bu sayede direnebilmiştir.[55]

Abdülhamid'in emri ile Osmanlı askerlerinin yolcularının rahatça sevki seyahati için 1903 yılında yapımına başlanan ancak bitirilemeyen diğer bir demiryolu hattı da Konya-Bağdat arasındaki demiryolu hattıdır. Selefi Sultan Abdülaziz, Türk devletinin Avrupa'daki topraklarına demiryolu hatları kurması için Alman mühendis Wilhelm Pressel'i görevlendirmişti. Bu Alman mühendis, 1869'dan 1871'e kadar Rumeli'de demiryolları inşa etmiş, sonrasında Anadolu'da kurulan ilk demiryolu hattı da yine bu mühendis tarafından 1869'da inşa edilen ve İstanbul'dan Konya'ya kadar uzanan Anadolu Demiryolu Hattı'dır.

Sultan II. Abdülhamid, 1898'de ziyaretine gelen II. Wilhelm'e Abdülaziz döneminde yapılan bu hattın Bağdat'a kadar uzatılmasını ve imtiyaz hakkının Deutsche Bank adlı Alman bankasına verilmesini teklif etti. Alman İmparatoru bu teklifi kabul ederek Bağdat Demiryolu'nun hamisi oldu. Ancak demiryolunun güzergahında Toros ve Amanos Dağları'nın olması sorun teşkil ediyordu. Öte yandan ilk demiryolu projesinde İskenderun sahilden Belen Geçidi üzerinden Halep'e doğru sahilden kolayca demiryolunun geçirilmesi hedeflenmişti. Ancak yapımına başlandıktan hemen sonra demiryolunun sahilde düşman gemilerinin top atışlarının hedefi olabileceği olasılığı fark edilince güzergah değiştirildi. 8 km'ye varan bir demiryolu tüneli Amanoslardan yapılmak zorunda kaldı. I. Dünya Savaşı sonunda bile hem Konya hem Bağdat olmak üzere 2 yönlü ray inşası yapılıp neredeyse yan hatlarla birlikte 2000 km'ye yakın ray döşense de inşaat bitirilemedi ve Nasıriye-Samarra arasında 280 km'lik kısım tamamlanamadı. Bu 280 km'lik kısmı tamamlamak Osmanlı İmparatorluğu ortadan kalktıktan sonra 1940'da Irak hükûmetine ancak nasip olabilmiştir.[56]

Abdülhamid döneminde yapılan Sirkeci Garı.

Sirkeci ve Haydarpaşa garları Abdülhamid'in yaptırdığı önemli binalardır. 1 Şubat 1888'de temeli atılan Sirkeci Garı, 3 Kasım 1890'da, Avrupa kentlerine yolculuk eden trenlerin durağı olarak hizmete açıldı. Haydarpaşa Garı 1872'de yapılmış olsa bile mevcut istasyon yetersiz kalmış bu sebeple yıkılıp yeni gar yapımına ise 30 Mayıs 1906'da başlanmış ve 19 Ağustos 1908'de hizmete girmiştir. Bu iki gar da Almanlar tarafından planlanıp yapıldı.[57][58]

1881'de 1780 km olan demir yolu uzunluğu 1907-1908 dönemine kadar 5883 km'yi bularak Abdülhamid'in hükümdarlığı boyunca üç misli bir artış gösterdi.[59]

II. Abdülhamid zamanında bütün Anadolu'yu baştan başa dolaşacak bir kara yolu ağının projelendirilip uygulamaya geçirildiği çeşitli kaynaklarda belirtilmektedir. Selefi Sultan Abdülaziz tarafından 1869 yılında getirilen bir sistemle halkın kara yollarının yapımına katılması sağlanmıştı. Buna göre 16-60 yaş arası erkek nüfus ile her hanenin sahip olduğu yük ve araba hayvanları senede dört gün yol inşaatında çalışacaktı. Bu sayede inşaatın hızla bitirilmesi sağlandı. Gümüşhane-Bayburt-Erzurum-Doğubayazıt-İran kara yolu (1879) haricinde 12.000 kilometrelik bir güzergâha sahip Samsun-Bağdat şosesi 1895 yılına kadar tamamlandı. Açılan yollar Samsun'a göçü başlattı ve bu şehrin önemli ölçüde büyümesi, Abdülhamid döneminde oldu.[60] Bursa için de durum böyledir. Hem şehir içi, hem de şehirler arası yollarla Bursa, yeniden bölgenin önemli bir karayolu kavşağı haline geldi.

Haberleşme[değiştir | kaynağı değiştir]

Osmanlı'da modern posta hizmetleri tam anlamıyla II. Abdülhamid döneminde oluşturuldu[61] ve nezaret, 5 Kasım 1876'da çıkarılan Posta ve Telgraf İdare-i Umumiyyesinin Teşkilât-ı Cedidesine Dair Nizamnâme ile yeniden düzenlendi. Posta hizmetleri, özellikle II. Abdülhamid döneminde önemli ölçüde genişledi. Nitekim 1888'de bütün imparatorlukta taşınan mektup sayısı 11,5 milyon adet iken, 1904 yılında bu sayı 24,38 milyona yükseldi.[62][63] 30 Ağustos 1901'de postaların yerine daha hızlı ulaşabilmesi için demir yolları şirketiyle özel bir anlaşma yapıldı.[44]

II. Abdülhamid, devlet içinde etkili bir kontrol istemekteydi ve bu amaçla haberleşme önemli bir yer tutmaktaydı. Jurnalciliğe yol açan bazı olumsuzluklara karşın, telgraf bu yönde bir araç olarak II. Abdülhamid tarafından önrmli olarak görüldü. Döneminde İmparatorluk'un en ücra köşelerine kadar telgraf hatları döşendi ve başkent İstanbul, Ege Adaları, Trablusgarp ve hatta ulaşımı çok güç olan Fizan'a bağlandı. Telgrafın geliştiği bu dönemde Yıldız Sarayı'nda da bir telgrafhane (Yıldız Telgrafhanesi) açılarak bütün ülkenin, taşra yöneticilerinin ve halkın sarayla doğrudan bağlantısı kuruldu. 1882'de 23.380 km olan toplam kara hatları uzunluğu, 1904 yılında 49.716 km'ye ulaşırken, denizaltı hatları da 610'dan 621 km'ye çıktı. Aynı dönemde gönderilen telgraf sayısı 1.000.000'dan 3.000.000'a; elde edilen gelir miktarı da yaklaşık 39.000.000 kuruştan 89.000.000 kuruşa yükseldi.[62]

Osmanlı hizmetindeki bir Fransız telgraf mühendisine göre, "Türkiye, yol ve demiryollarının gidemediği yerlere kadar telgraf hatlarını geren ilk ülke" idi.[63][64][65] Bununla birlikte bu telgrafhanelere adamlarını yerleştiren veya yandaş edinen İttihat ve Terakki Cemiyeti de şifreli telgraflaşmalarla ülke çapında haberleşebildi. II. Meşrutiyet'in ilanında da bu yönden telgraf hatları önemli yer tuttu. Yine bu telgraf hatları Kurtuluş Savaşı'nda insan ve cephane aktarımında Milli Mücadele Hükûmetine önemli hizmetlerde bulundu.[63]

Telgraf hatları döşenmesine hız verilmesi yanında bu hatların her birinde hava bilgisel gözlemler yapılması için de talimat verildi. Böylece telgraf hatlarının yaygınlaşmasıyla birlikte, hatların ulaştığı noktalardaki hava durumunun merkeze bildirilmesi imkân dahiline girmiş, böylece bu çabalar Türkiye'deki çağdaş hava durumu raporlarının başlangıcını oluşturmuştur.[44][66]

Telefon Avrupa'da kullanılmaya başlandığı tarihten (1876) sadece beş sene sonra, yani 1881'de İstanbul'a getirildi ve sınırlı da olsa kullanıma sunuldu. 1881 yılında Soğukçeşme'deki telgrafhane binasıyla Yeni Cami'deki eski ahşap postane binası arasında çekilen ve dört telefonun bağlı olduğu hat, Osmanlı'daki ilk telefon hattı olarak bilinmektedir. Yine aynı tarihte, Galata Postanesi ile Yeni Cami Postanesi; Osmanlı Bankasının Galata'daki merkeziyle Yeni Cami şubesi ve Galata Liman İdaresiyle Kilyos Tahlisiye (Kurtarma) Servisi arasında tek telli telefon hatları çekildi. Ancak, Galata-Kilyos hariç, diğer telefon hatları 1886'da kaldırıldığı gibi, genel telefon kullanımı da yasaklandı. Tahttan indirilme ve darbe korkusu yaşayan II. Abdülhamid, "gizli kapaklı işler görülmesine müsait bir icat" olduğu gerekçesiyle telefonu yasakladı ve 1892'den itibaren yasağı iyice sıkılaştırdı. Hatta telefon işletilmesi ve kullanılması için imtiyaz talep eden yabancı şirketlere izin vermediği gibi, telefon malzemesi ithalini de yasak kapsamına aldı. Telefon yasağı II. Meşrutiyet Dönemi'ne kadar sürdü.[63] Bu sebeple telefon II. Abdülhamid döneminde yaygınlaşamadı. 1908 sonrası ise yaygınlaşması son derece yavaş oldu.

Basın, edebiyat ve sansür[değiştir | kaynağı değiştir]

1-Basın; haberlerinde önceliği hükümdarın sağlık durumuna, tarım ürünlerindeki rekoltenin iyiliğine ve Türkiye'deki ticaret ve sanayinin gelişmesine verecektir.

2-Ahlâk bakımından Maarif Nazırı ve Ahlak Komisyonu tarafından onaylanmayan hiçbir tefrika yayınlanmayacaktır.

3-Gazetenin bir sayısında yayınlanamayacak kadar uzun hiçbir edebi ve bilimsel makale yayınlanmayacaktır. "Devamı var" veya "Arkası yarın" sözcükleri kullanılmayacaktır.

4-Bir makalede boş beyaz yerler olmayacak, nokta, nokta çizgiler bulunmayacaktır; çünkü bu şekilde ifade­ler hatalı varsayımlara neden olabilir ve fikirleri karıştırabilir.

5-Her türlü kişisel suçlamalardan en büyük dikkat gösterilerek kaçınılacaktır ve eğer size şu vali veya bu mutasarrıf hırsızlık, zimmetine para geçirme, cinayet gibi yüz kızartıcı fiillerle suçlanıyor denilirse olayı kanıtlanmamış bir vaka gibi kabul ediniz ve mutlaka saklayınız (gizleyiniz).

6-Sorumluların kötü yönetimlerinden şikâyet eden ve hükümdara sunulan kişilerin veya vilayetlerdeki çeşitli toplulukların dilekçelerinin yayınlanması katiyetle yasaktır.

7-Bütün tarihi ve coğrafi isimlerin ve özellikle "Ermenistan" sözcüğünün zikredilmesi yasaktır.

8-Yabancı hükümdarlara karşı yapılan suikast denemelerinin ve yabancı ülkelerde hangi koşullar altında olursa olsun vuku bulan isyan teşebbüslerinin yayınlanması yasak edilmiştir. Çünkü böyle haberlerin bizim yasalara uyan ve barış içinde yaşayan halkımızca duyulması iyi değildir.

9-Bu yeni kuralları gazetenizin sütunlarında yayınlamanız da yasaklanmıştır, çünkü eleştirilere neden olabilir ve bazı kötü niyetliler tarafından başka yöne çekilebilir.

6 Aralık 1888 Tarihli Zabtiye Nazırlığı tarafından Gazete ve Dergilere Gönderildiği ve Osmanlı Arşivinde bulunduğu iddia olunan Talimatname[67][68] [69][70]

II. Abdülhamid döneminde 1877'de yasaklanmadan önce Hayal dergisinde (Sayı: 319, 20 Şubat 1877) yayınlanan ve basında ifade özgürlüğünü hicveden mizahi karikatür. Burada elleri ayakları zincirlenen Karagöz; "Nedir bu hal ya Karagöz?" diye soran Hacivat'a "Kanun dairesinde serbesti" yanıtını vermektedir. Bu karikatürden 5 ay sonra Hayal mizah dergisi; Çaylak mizah dergisi ile birlikte yasaklanacaktır. Derginin sahibi Teodor Kasap ise bu karikatür nedeniyle tam 3 yıl hapis cezası almış ve hapse atıldıktan sonra kefaletle serbest bırakılmış ancak tekrar hapse atılmasından korkup Fransa'ya kaçmıştır. Ancak bu yönde II. Abdülhamid tarafından bir af çıkartılınca yurda dönebilmiştir.[68][71][72]

Osmanlı'da basın ve sansür uygulamaları II. Abdülhamid döneminden öncesinde de vardı. Örneğin 1864 yılında Sultan Abdülaziz döneminde Matbuat Nizamnamesi ile basın düzenlemeleri yapılmıştır. Ancak bu nizamnamede sansür uygulamasından bahsedilmemekte fakat gazetelerde devletin güvenliğini ve asayişini bozacak, Padişah'a veya ailesine, nazırlara, hükûmete, dost bir devlete veya hükümdarına, elçilerine yönelik aleyhte yayınlar yapılırsa para veya hapis cezası verilmesi ve gazetelerin bir ay süre ile kapatılması öngörülmüştür. Ancak çıkan gazete ve yayınlarda hükûmete eleştiriler rahatsız edici noktaya gelmiş ve Sadrazam Ali Paşa ve Bâb-ı Âli bu kanunun üzerinden 3 yıl bile geçmeden bir kararname ile (Âli Kararnamesi) sınırlamaya girişmiştir. İlgili kararname Bâb-ı Âli'ye devletin menfaatine zararlı şekilde neşriyat yapan gazeteleri geçici veya müddetsiz olarak idareten kapatmak yetkisini vermiş, bu suretle, basın hürriyeti ve teminatı ortadan kalkmıştır.[70]

Kararname çıkmadan bir hafta önce, "Muhbir Gazetesi, 8 Mart 1867 tarihinde Belgrad Kalesi'nin bir damla kan dökülmeden Sırplara teslimini eleştiren yayınlarından dolayı, Maarifi Umumiye Nazırı'nın emriyle hemen ertesi gün kapatıldı. Yine Ali Kararnamesi ile Ali Suavi Kastamonu'ya sürgün edilip, kapatılan Tasvir-i Efkar yazarları Namık Kemal ve Ziya Paşa birer memuriyetle İstanbul'dan uzaklaştırıldılar.[67]

II. Abdülhamid dönemine kadar Osmanlı basınında sansür uygulamaları geçici bir özellik olup sistemli tam bir kurumsallaşma söz konusu değildi. Sansürün genele yayılışı, geniş kapsamlı, sistematik ve sürekli hale gelmesi Abdülhamid döneminde gerçekleşti.[67][73] II. Abdülhamid tahta ilk geçtiğinde ortam daha farklıydı. İlan ettiği Kanun-ı Esasi'nin 12. maddesinde "Matbuat kanun dairesinde serbesttir" hükmü yer almaktadır. Ama atıfta bulunulan kanunlar 1864 tarihli Matbuat Nizamnamesi ve 1867 tarihli Ali Kararnamesi'dir. Fakat bu kanunlar bir süre uygulanmamış ve basın rahat bir nefes almıştır.[70] Fakat aynı Anayasa'nın 117. maddesi padişahın sıkıyönetim ve sürgün yetkisini de düzenlemektedir. 93 Harbi'nde durumun kötüye gitmesi akabinde II. Abdülhamid Kanun-i Esasi'nin 36. maddesine dayanarak 2 Ekim 1877 tarihli İdare-i Örfiye Kararnamesi ile sıkıyönetim ilan etmiş ve bazı mebus ile gazetecileri sürgün etmiştir.[70]

1877-1878 arasında 93 Harbi gerekçesi ile gazetelere ön sansür uygulaması getirmiş, sonradan ise bu uygulamalar giderek ağırlaşarak Abdülhamid'in istibdat devri denen devri başlamıştır. Mizah dergilerinden 1880'de siyasi olmayan yayınlara kadar sansür yayılmıştır. Bu dönemde 1864 Tarihli Matbuat Nizamnamesi 1909'da iktidarının sonuna kadar yürürlükte kalmış; buna karşın 1857 tarihli Matbaa Nizamnamesi yerine 22 Ocak 1888 tarihli Matbaalar Nizamnamesi hazırlanmıştır; bütün matbaaların bastıklarına ön sansür uygulaması getirilmiştir. Daha sonra 1888 tarihli Matbaalar Nizamnamesi de yürürlükten kaldırılarak, 19 Aralık 1894 tarihli Matbaalar ve Kitapçılar Hakkında Nizamname adlı yeni bir nizamname hazırlanmış ön sansür süreci sürdürülerek bu nizamname iktidarının sonuna kadar yürürlükte kalmıştır.[70]

II. Abdülhamid sansür için kurum üstüne kurum kurmuştur.

  • Önceden de var olan Dahiliye Nazırlığından Hariciye Nazırlığına geçen Matbuat Müdürlüğünü 1877'de tekrar Dahiliye Nezaretine bağlamakla kalmamış, yurt içi basılı gazete dergi vs. neşriyat için bir sansür kurulu haline bu müdürlüğü getirilmiştir.
  • Yurt dışındaki veya gelecek basılı neşriyat ve yayınların sansürlenmesi için önce Hariciye sonra Dahiliye nazırlığına bağlanacak Matbuat-ı Ecnebiye Müdürlüğü 1883'te kurulmuştur.[70]
  • Matbaalarda basılı/basılacak kitapların sansürlenmesi için, 1880 yılında Maârif-i Umûmiye Nezâretine bağlı olarak Encümen-i Teftiş ve Muayene Teşkilatı kurulmuştur.[68][74]
  • Sansür kurullarında çalışanların sayısı 1881 yılında 7 kişi olan bir sansür kuruluyken, 1907 yılında 59 kişiye yükselmiştir; ek olarak birçok yardımcı kurul da kurulmuştur. Teftiş ve Muayene Teşkilatında çalışan sayısı ise 74'tür.[68]

Bu yapılan uygulamalar bağlamında 1876'da oluşan özgürlük ortamından 1890'a kadar 4.000'e kadar çıkan her yıl 9-10 yeni yayın çıkaran basılı neşriyat, 1890 sonrasında iyice düşmeye başlamıştır.[75] Yılda 1 yeni neşriyat ancak basın hayatına girer olmuştur. Bu sebeple II. Abdülhamid dönemi basınını 1876-1878 arası meclisin kapatılmasına kadar olan 1,5 yıllık liberal dönemin sonrası 1878-1890 ve 1890-1908 arası dönem diye ikiye ayırmak gerekir.[76]

II. Abdülhamid mizah dergileri ve yayınları açısından da ağır sınırlamalar getirmiştir. 4 Ağustos 1876 tarihli resmi ilan ile mevcut dergiler dışında yeni mizah dergilerine ruhsat verilmemiş sonrasında ise 24 Temmuz 1877'de ülke içinde var olan mizah dergileri kapatılmıştır. Neticede ülke içindeki mevcut mizah dergileri Hayal ile Çaylak, mizah dergisi olarak yayınlarına son verip günlük gazeteye dönüşmüş sonrasında da yayın hayatları son bulmuştur. Osmanlı topraklarında II. Meşrutiyet'e kadar bir mizah dergisi bile çıkarılamamıştır.[72] Ülkeye ancak kaçak yollardan yurtdışına kaçan Jön Türklerin yurt dışında çıkardığı mizah dergileri girebilmiştir.[77]

Gazeteler sansür nedeniyle siyasi konulardan ve toplum sorunlarından uzaklaşıp edebiyat, bilim ve sanata yönelmiştir. Zabtiye Nazırlığı tarafından 6 Aralık 1888 tarihinde gazete ve dergilere gönderildiği belirtilen 9 maddelik talimatname pek çok yasak getirmiştir. Halid Ziya Uşaklıgil'in 40 Yıl adlı anılarında da ifade edildiği üzere 1900 ve 1901 yıllarında kitap bastırmak için zorunlu tutulan ruhsat alma işlemi o kadar zorlaştırılmış ki Kırık Hayatlar adlı romanın en beklenmedik yerlerinde sansür memurunun kırmızı kalemini görünce, II. Meşrutiyet'in ilanına kadar tek bir satır yazmamıştır.[78] İlgili talimatnamenin 7 ve 8. maddesi gereği Girit, Makedonya, Kanun-i Esasi, ulusun hakları, ıslahat, hürriyet, millet, vatan, cumhuriyet, bomba, dinamit, dinamiti çağrıştırıyor diye dinamo hatta tepe (Yıldız Sarayı'na atıfta bulunduğu için) gibi onlarca sözcüğün bile gazetelerde kullanımı yasaklanmıştır. Tarih kitaplarından suikast, ihtilal, isyan gibi kelimeler de kaldırılmıştır. "Büyük burun" kelimesinin kullanımı Padişah'ın burnunu çağrıştırır diye yasaklanmış ve bu sözcük coğrafya kitaplarından çıkarılıp yerine "çıkıntı" kelimesi getirilmiş; tahta kurusu sözcüğü "tahtı kurusun" sözcüğü ile benzeşmesi sebebiyle yasaklanmıştır.

Rusya Çarlığı'nda kurulan parlamentonun haberinin yapılmasına izin verilmemiş, Fransa Cumhurbaşkanı Carnot'un suikasta kurban gittiği haberi ise kalp krizinden öldü şeklinde yansıtılmıştır. Ancak Orhan Koloğlu'nunda belirttiği üzere esasında yapılan araştırmalarda kelime yasaklamalarının II. Abdülhamid'in isteği ile yapılmadığını ortaya koymaktadır. "Murat", "ıslahat", "Türk", "ittihad", "cünun" gibi sözcüklerin iddiaların aksine kullanıldıkları ispatlamıştır. Yine yasaklar arasında sayılan "parlamento" sözcüğüne de Takvim-i Vekayi'de rastlamak mümkündür. Bu karmaşayı yaratan esasında sansür memurlarının işgüzarlıklarıydı. Ama onları işgüzar olmaya yönelten de Abdülhamid'in jurnalcilikte verdiği primdi. Bazı şeylere göz yumduğu suçlamasından korkan memur işin kolayını her şeyi yasaklamakta bulmuştu. Her şeye şahsen karar veren Sultan'dan da buna bir itiraz gelmemişti.[76]

Gazetelerdeki en küçük dizgi yanlışı bile sorun çıkarabilmekteydi. Abdülhamid'in tahta çıkışı vesilesiyle Leylei Mes'ude (mutlu gece) başlığında ufak bir hata yapılıp Leylei Mesude (karanlık gece) olarak çıktığından İkdam gazetesi hakkında soruşturma açılması; Hollanda Kraliçesi'ne ülkesinde nişan verilmesi (nişan itası) kelimesinin; "nişan hatası" şeklinde yazılması neticesi Takvim-i Vekayi gazetesinin, 12 yaşındaki Hollanda Kraliçesi'ne nişan verilmesinin hatalı olduğunun gazetece eleştirildiğinden muhalefet yapıldığından bahisle jurnal edilerek gerekçelerle kapatılması (II. Meşrutiyet'e kadar gazete kapalı kalmıştır) bu döneme rastlamaktadır. Pek çok kitap toplatılıp yasaklanmış, yakılmış, pek çok piyes engellenmiş veya oynanırken kelimeler çıkartılmıştır.[68][79]

Abdülhamid basında bazı gazetecileri satın almak, bazı gazetelerde gazetecilere nişan dağıtarak ayrıcalık sağlamak gibi yollara da başvurmuştur. Örneğin İkdam'ın sahibi Ahmet Cevdet'in Dahiliye Nezaretine yazdığı dilekçesinden, belli bir kota dâhilinde gazeteci telgraflarından ücret alınmamasını bir ayrıcalık olarak talep ettiği görülür. Ahmet Cevdet dilekçesinde Avrupa kentlerinde gazetesi için çalışan gazetecilerin telgraflarından günde 50 kelimeye kadar ücret alınmaması talebinde bulunmuş ve bu talebinin ileride kurulacak ve doğrudan Osmanlı çıkarlarına hizmet edecek bir Osmanlı haber ajansının kurulmasının ilk adımı olarak ele alınması gereğinin altını çizmiştir. Nitekim dilekçesi oldukça ciddiye alınmış ve II. Abdülhamid'e ulaştırılmıştır.[80] Aynı şekilde sonradan aralarının bozulması ile Konya'ya sürgüne gönderdiği Ebüzziya Tevfik Bey de maaşa bağladığı gazetecilere örnektir.[81]

Hatta sıklıkla yabancı gazeteleri bir yol bulup elde edip çevirttiren Sultan bu gazetelere karşı tekzipler hazırlattırmış, Osmanlı aleyhine ve kendi aleyhine yazılar yazan dış basına kadar giderek para ile gazeteci satın alma girişimlerinde bulunmuştur. Yerli basına karşı değil de dış basına karşı yaptıklarının Koloğlu'nun deyimiyle o günün şartlarında II. Abdülhamid'in oyunu dış basına karşı kurallarına göre oynamaya çalışıp[82] Batı kamuoyunu kendi ve Osmanlı imparatorluğu aleyhine dönmeye engellemeye çalıştığı düşünülebilir. Örnek vermek gerekirse lehine haber yapması için 1 Eylül 1895'te, Times gazetesinin İstanbul muhabiri Garachino'nun ev kirası olan 150 lirayı hükûmetin ödemesi kararlaştırılmıştır. Ertesi sene, bir diğer İngiliz gazeteci Norman'ın her ay aldığı 50 lira ‘harçlığa' 30 lira zam yapılmıştır. 1901'de, Berlinguer Togobalt gazetesinin sahibine 2 bin kuruş aylık bağlanmış ve saraydan maaş alan yabancı gazetecilerin sayısı, zamanla 60'a yükselmiştir. Abdülhamid'in para dağıttığını haber alan bazı Avrupalı gazeteciler, Osmanlı elçiliklerini "Bize de maaş vermezseniz aleyhinizde yazarız" diye tehdide başlayınca hemen tamamına ödeme yapılmıştır. Ancak, 1903 Şubat'ında Le Figaro gazetesinde aleyhinde çıkan son derece ağır bir yazıdan sonra maaşa bağladıklarının çoğunun Avrupa'nın ikinci, hatta üçüncü sınıf yazarları olduğunu fark eden Abdülhamid hükûmeti uyarmış ve "Önemsiz gazetelere para dağıtıyoruz, ödemeler bundan böyle itibarlı gazetelere yapılsın" demiştir. Hükümdarın talimatı üzerine, Osmanlı Bankası vasıtasıyla Paris'teki elçiliğe "önemli gazetecilere dağıtılmak üzere" 400 bin Frank gönderilmiştir.[81][82]

Sansür uygulaması yerli basın ve Osmanlı devleti açısından II. Abdülhamid'in hedeflediği sonuçları doğurmamıştır.

Orhan Koloğlu bu sansürün olumsuz etkileri şu şekilde sıralamaktadır:[76]

  1. Hafiyeliğe özel prim verilmesi sonucu Osmanlı toplumunda bu işi meslek haline getiren kişiler belirdi. Açık tartışma dönemine girmekte olan toplum birden eskisinden çok daha kapalı bir yapıya girdi. Daha önceki dönemlerde saygıdeğer bir görev olarak kabul edilen jurnal hazırlayıcılık (yani bir konuyu derinlemesine araştırıp rapor vermek) Abdülhamid döneminde en aşağı ihbarcılık, dedikoduculuk haline dönüştü: "jurnalcilik" oldu. Otuz yıllık dönem bu konuda, bol atiyelerin de etkisiyle, toplu mu öylesine etkiledi ki Türk toplumunun - bugün de - açık toplum olmasını önleyen öğelerin en önemlilerinden birini oluşturdu. Yakın geçmişimizdeki, herkesin bir diğerlerinin fikir sahibi olamayacağı ve değişik düşünce ileri sürenin mutlaka ajan olacağı yolundaki geleneğin kurucusu oldu.
  2. Dürüst aydınlar inandığı düşünceleri açıklamaktan kaçınmayanlar devlet yönetiminden kaçmayı yeğlediler; namuslu kadrolar uzaklaştı, alan diğerlerine kaldı.
  3. Murad, Yıldız gibi sözcüklerden korkmak gibi garip bir psikoz topluma hakim oldu. "Haberden korkmak" giderek "Gerçekten korkmak" şekline dönüştü. Çare, çözüm aramak yerine, gerçekleri örtme ya da "boynunu kuma sokma" yöntemi yeğlenir oldu. Gittikçe süreğenleşen so­runların çözüm anları geldiğinde, Osmanlı toplumunun seçenekleri tartışmaya sonunda başlaması gibi bir ortamı hazırladı ve böylece kendinden sonraki dönemin çöküşünü de hazırladı.
  4. Kurumları gerçek görevlerinden uzaklaştırdı. Özellikle yurt dışı temsilcilikleri Avrupa gazetelerindeki en basit haberleri izleyen ve "Jön Türk" kovalayan kurumlar haline geldiler.
  5. Kitap yakma, yayın yoketme, muzur arama geleneğini yerleştirdi. Geçmişimize ait, özellikle gazete yayınlarının, bugün tam olarak bulunamamasının nedeni, bunların devlet tarafından yok edilmesinin, özel kitaplıklardakilerin de yok edilmesi sonucunu yaratmasındandır.
  6. İstanbul, (Abdülmecid, Abdülaziz zamanı) 1860-1878 arasında üstlendiği İslam dünyasının basın ve fikir merkezi olma niteliğini kaybetti. 1875'lerde Mısır'a taşınmaya başlayan Beyrut basını, 1882'de İngilizlerin buralara el koyması üzerine ve İslam dünyasını İngiliz çıkarları yönünde yönlendirmek amacıyla büyük destek gördü. Bu yolda onlara hayli de özgürlük, özellikle Abdülhamid rejimini eleştirme özgürlüğü tanındı. İngilizler amaçlarında tam başarılı olamadılar, fakat Türk-Arap bozuşmasının temeli bu girişimlerle atıldı.
  7. Liberalizmi ekonomik açıdan kabul edip düşünce açısından reddetme temeline dayanan ve bugün de geçerli olan görüş pekişti.
  8. Yabancı kurumların (postaneler, konsolosluklar gibi) ülke aleyhine çalıştıkları kabul edilirken, bunların yurt dışındaki "vatansever" sürgün basına aracılık etmeleri sonucu prestijleri arttı. Osmanlı yönetimi hakkında çok büyük yalanlar da yazdığı bilinen Avrupa basını da yine içerde gerçeklerin yazılmaması karşısında, inanılırlık yüzdelerini arttırdılar. Abdülhamid rejiminin yarattığı sansür canavarı saltanatının alaya alınmasının başlıca konusu oldu.

Sansüre rağmen edebiyat ve basın alanında gelişmeler olmamış değildir. Politik sınırlamalara rağmen bu dönemde normal olarak 12-15 bin günlük tiraj yapan, olağanüstü durumlarda 30.000'e kadar çıkan gazeteler vardır. Mesela Ahmed Midhat Efendi bu basın yasaklarına karşın Tercümân-ı Hakîkat gazetesini kurmuş ve gazete 1921 yılına kadar yaşamıştır. Ahmet Midhat, ansiklopedik bilgilerini halka yansıtma çabalarında çok başarılı olmuş, politikanın yasak olduğu bir zamanda halka okuma zevkini aşılamayı başarmıştır. Bir mücadele gazetesi olmaktan çok öğretici gazeteci olmuştur. Bununla birlikte Hüseyin Cahit Yalçın, Halide Edib Adıvar bu gazete bünyesinde çalışmış ve yetişmiştir. Diğer önemli gazete ise 1875'te yayın hayatına başlasa da esas 1882 yılı sonrasında parlamaya başlayan Sabah gazetesidir. Peyam-ı Sabah olarak adını sonradan değiştirilip 1922 yılına kadar faal olarak devam etmiştir. Ancak Milli Mücadele'ye karşı çıkıp kapatılmıştır. Sabah gazetesine rakip olarak 1894'te kurulan 1928'de kapanan İkdam; bunun yanında II. Abdülhamid yanlısı yazıları ile bilinen Tarih (1881) ve Mizan (1886) diğer belli başlı gazetelerdendir.[76]

II. Abdülhamid döneminde dergicilikte en önemli atılım simgesi Ahmet İhsan Tokgöz'ün ilk sayısı 27 Mart 1891'de yayınlanan Edebiyat-ı Cedide (Yeni Edebiyat 1896-1901) akımına da öncülük yapan Servet-i Fünun dergisidir. Başlangıçta aile moda yayını yapan dergi, yazar kadrosuna Halid Ziya Uşaklıgil, Recaizade Mahmud Ekrem gibi şair, yazar, edebiyatçıların gelmesiyle bir kültür, sanat ve edebiyat dergisi haline gelmiştir. Avrupa resimli dergileri kalitesinde bir yayın yapmak amacıyla çıktığını saklamayan Servet-i Fünun, II. Abdülhamid'den maddi yardım görmüş, yeni makineler ve ustalar getirtmiş, böylece 1893 Şikago Uluslararası Fuarı'nda ödül kazanacak bir kaliteyi yakalamıştır. 1944 yılına kadar yayın hayatına devam etmiştir.[76][83] Dergi o dönem Avrupa'da da beğenilmiştir. Paris'te çıkan Basın Yıllığı da Servet-i Fünûn'un bir sayfasının tıpkı basımını yayımlayarak dergi hakkında övücü sözler yazmıştır.[84]

Hemen hemen aynı kalitede Malumat dergisi çıkmış ise de yazar kadrosunun aynı üstün nitelikte olmaması, hem de sahibinin aşırı çıkarcı kişiliği sebebiyle et­kisi sınırlı kalmıştır. Düşünce ve edebiyat ağırlıklı Mecmua-i Ebüzziya 1890-97 arasında etkili olmuştur.[76] II. Abdülhamid kendi güdümünde olması şartıyla basının yaygınlaşmasını istiyordu. 1903'te yayınlanan bir Şura-yı Devlet kararnamesinde belirtildiği üzere, basının illere yayılması, yerel tarım, doğal kaynaklar ve kültür konularının bu basında halkın yararına işlenmesi, konuların sade bir dille yazılması, gazetelerin köylere kadar girmesi istenmekteydi. Teknik aletler baskı makineleri hususunda da basında kalite arttırımı yapılmıştır.[76] Ancak tüm bunlar kendi politikaları ile örtüştüğü sansürünün elvereceği kadar olmuştur. Çoğu yayın kuruluşu ise yurt dışında yayın yapıp ülke topraklarına kaçak girmiştir. Bu kaçak giren Jön Türk dergi ve gazetelerden en bilinenleri ise Ali Şefkati'nin İstikbal'i (Napoli, Cenevre, Londra 1879-1895), Ahmed Rıza'nın Meşveret'i (Paris 1895-1898), Şura-yı Ümmet (1902), Osmanlı (1897-1904), Terakki (1906), Türk (1903) adlı yayınlardır, bu yayınlar parlamenter sistemin geri gelmesi ve reform talebinde bulunuyorlardı.[76]

Sağlık[değiştir | kaynağı değiştir]

II. Abdülhamid en büyük başarılarından birini sağlık alanında büyük çalışmaları ve uğraşları ile yapmıştır.

1899 yılında, bugün de etkin durumda olan Şişli Etfal Hastanesi'ni kurdu.[85][86]

II. Abdülhamid'in kurdurduğu Şişli Hamidiye Etfal Hastanesi açılış töreni (5 Haziran 1899)

Birinci ve İkinci Çiçek Aşısı Nizamnamesi ile yeni doğanlara altı ay içinde aşılanma mecburiyeti ve aşı olmayanların okullara kayıt yapılmama düzenlemesi getirildi. İlaç yapımında kullanılan kimyasal maddelerin ticaretini kontrol altında tutmak amacıyla Ecza Tüccarı Hakkında Nizamname yürürlüğe sokuldu. Attarlar ve Kökçüler Nizamnamesi ile zararlı ve zehirli maddeler listelendi ve aktarların ve kökçülerin bunları satması yasaklandı. Kimyasal ilaç etken maddeleriyle uğraşan memurların çalışmaları Ecza-yı Tıbbiye Teftiş Memurlarının Vezaifini Mübeyyin Talimatı ile düzenlendi. Konuyla ilgili gümrüklerde kimya laboratuvarları kuruldu ve Gümrüklerce İcra Edilecek Muayene-i Sıhhiyeye Dair Nizamname yayımlandı.[87]

Mezun olan askeri hekimlerin iki yıl klinik eğitim görmeleri için kurulan Gülhane Tababet-i Askeriye Tatbikat Mektebi ve Seririyatı (Gülhane Askeri Tıp Akademisi 1898), görme ve duyma konuşma engelliler için Dilsiz ve Amalar Mektebi (1889),[88] askeri sağlık elemanı yetiştirmek üzere Baytar ve Eczacı Rüşdiye-i Askeriyesi, Bahriye teşkilatının eczacı ve cerrah ihtiyacını karşılamak amacıyla Eczacı ve Tımarcı Sıbyan Mektebi, aşıcı yetiştirmek üzere faaliyete geçen Aşı Dershanesi kuruldu. İlaveten ülkenin her yanında askerî hastaneler kuruldu.[87]

Bunun yanında Osmanlı tebaasındaki halklar için de hastane kurulmasına II. Abdülhamid ön ayak olmuştur. İstanbul'daki Bulgar Hastanesi 1894 yılında, Ragıp Paşa tarafından yaptırılmış ve 1900 yılında Sultan II. Abdülhamid tarafından Bulgar tebaya verilmiştir.[89]

Bunun yanında kuduz aşısı çalışmaları için II. Abdülhamid, meşhur Fransız bilim insanı Louis Pasteur ile arasında şahsi bir dostluk tesis edilmişti. Kuduz aşısını bulup 1886'da kuracağı Pasteur Enstitüsü için yardım talep eden bu amaçla Osmanlı'dan da para isteyen bilim insanına II. Abdülhamid ilk mikrobiyologlarımızdan Miralay Dr. Hüseyin Remzi Bey, Zoeros Paşa ve Veteriner Hüseyin Hüsnü Bey'den oluşan heyet Paris'e göndermiş burada staj yapmalarını sağlamaları yanında bu heyet aracılığıyla adı geçen Pasteur Enstitüsüne kurulması için 10 bin altın (veya frank) vermiştir. Louis Pasteur'e ise birinci dereceden Mecidiye Nişanı ve bir madalya hediye etmiştir. Bu sayede kuduz aşısı 1889'da Osmanlı'da üretilir hale gelmiştir. Dahası 1892'de Louis Pasteur'den İstanbul'daki bir salgının çözümü, kolera olup olmadığının tespiti için yardım istemiştir. Pasteur enstitüdeki bilim adamlarından Dr. Şantimas'ı sorunu çözmesi için İstanbul'a göndermiştir. Şantimas bu salgının kolera olduğunu tespit etmiş ve salgının çözümünü sağlamıştır. Sonrasında ise yine onun ricası ile Pasteur, Dr. Nicolle'u Osmanlı topraklarına göndermiş II. Abdülhamid sağlık alanında çalışması ve Osmanlı topraklarında yerleşik olarak kalması için gerekli her türlü desteği vermiştir.[90]

Osmanlı Devleti'ne yapılacak elektrikli araç ve gereç ithali, prensip olarak II. Abdülhamid tarafından yasaklanmıştır. II. Abdülhamid elektrik konusunda bir fen heyetinden izin almadan elektrikli araçların alım ve kullanıma izin vermemiştir. Bunun yansıması sağlık alanında da olmuş, II. Abdülhamid Osmanlı Devleti'nde elektrik kullanımı gerektiren sağlık amaçlı aletlerin girişine de fen heyetinin denetim zorunluluğu getirilmiştir. Bu denetim sayesinde muhtemel zararların önlenmiş olacağı düşünülmüştür. Fakat basında elektrikli aletlerde kullanılan dinamo kelimesinin dinamiti çağrıştırdığından sansürlenmeye çalışılması gibi sağlık gibi önemi bir alanda kullanılacak bu elektrikli makinelerin, 'bombalı eylemlerde de kullanılabilmesinin mümkün olduğu' düşüncesi bile kimi zaman bu heyet tarafından görüş olarak beyan edilmiştir. Ancak yine de sağlık alanında bu aletlerin sınırlı da olsa girişine izin verilmiş, 1908'e kadar bireysel ve toplu kullanımda elektrik ve elektrikli aletler yavaş da olsa Osmanlı'da yayılmıştır. II. Meşrutiyet sonrası izin süreçlerinin kolaylaştırılması ve bu fen heyeti uygulamasından kısmen vazgeçilmesi ile elektriğin hem Osmanlı toplumunda hemde sağlık alanında kullanımı daha fazla artmıştır.[91]

Sosyal yardımlaşma[değiştir | kaynağı değiştir]

25 Mart 1906 tarihli fermanıyla Okmeydanı'ndaki Darülaceze'yi kurdurmuştur.[92]

Gerçekleştiremediği projeleri[değiştir | kaynağı değiştir]

II. Abdülhamid 20. yüzyılın başlarında İstanbul'da Haliç'e ve Boğaziçi'ne birer köprü yaptırmayı düşündü, bunun için projeler hazırlattı. Ferdinand Arnodin (1845-1924) adlı Fransız mimarın 1900 tarihinde bir, Boğaziçi Demiryolu Kumpanyasının iki Boğaz köprüsü projesi, gerçekleştirilememiş olsa da belgeleri, çizimleri, resimleri bulunmaktadır.[93][94]

Gerçekleşemeyen ama projesi çizdirilen, yapılabilirliği çıkartılan ve ihalesi yapılarak inşasına başlanan projelerden birisi de Yemen Demiryolu'dur. Raporu 1898'de o zamanlar Yemen valisi olan (sonradan sadrazam olan) Hüseyin Hilmi Paşa vermiş ve II. Abdülhamid sonrası 1911 yılında inşasına başlanmıştır. Ancak İtalyan kuvvetlerinin Trablusgarp Savaşı sırasında Yemen'deki Cebane limanını topa tutmasıyla ve malzemelerin nakline yönelik lojistik sorunlar, Şeyh İdrisi ve Şeyh Yahya isyanları nedeniyle çalışmalar durmuş, proje iptal edilmiştir.[95][96]

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

  1. ^ Acioğlu, Yusuf (17 Ağustos 2016). "Çanakkale Tabyaları". Sanat Tarihi Dergisi. 25 (1): 1-57. doi:10.29135/std.274151. ISSN 1300-5707. 20 Şubat 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Şubat 2024. 
  2. ^ Çetiner, Selahattin (1999), Çanakkale Savaşı Üzerine Bir İnceleme, İstanbul: Harp Akademileri Komutanlığı Yayınları, ss. 10,11
  3. ^ "Çanakkale muharebelerinde Osmanlı ve Alman komutanlarının askerî planları ve alınan sonuçları" (PDF). web.archive.org. ss. 17-19. 31 Ağustos 2021 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Şubat 2024. 
  4. ^ Özyüksel, Murat (22 Kasım 2011). "İkinci Meşrutiyet ve Osmanlı İmparatorluğu'nda Alman-İngiliz Nüfuz Mücadelesi". İstanbul Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi (38): 0. ISSN 1303-1260. 20 Şubat 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Şubat 2024. 
  5. ^ Özgüldür, Yavuz (1 Mayıs 1993). "YÜZBAŞI HELMUT VON MOLTKE'DEN MÜŞİR LİMAN VON SANDERS'E OSMANLI ORDUSUNDA ALMAN ASKERİ HEYETLERİ". OTAM Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi. 4 (4): -. doi:10.1501/OTAM_0000000329. ISSN 1019-469X. 20 Şubat 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Şubat 2024. 
  6. ^ Ortaylı, İlber (1981). İkinci Abdülhamit döneminde Osmanlı İmparatorluğunda Alman nüfuzu. Ankara Üniversitesi Basımevi. s. 64. 17 Şubat 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Şubat 2024. 
  7. ^ a b Ortaylı, İlber (1981). İkinci Abdülhamit döneminde Osmanlı İmparatorluğunda Alman nüfuzu. Ankara Üniversitesi Basımevi. s. 69. 17 Şubat 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Şubat 2024. 
  8. ^ Wallach, Jehuda Lothar (1976). Anatomie einer Militärhilfe: d. preuss. -dt. Militärmissionen in d. Türkei 1835-1919 (Almanca). Droste. s. 35, 48. ISBN 978-3-7700-0441-6. 23 Şubat 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Şubat 2024. 
  9. ^ http://www.radikal.com.tr/Default.aspx?aType=RadikalYazarYazisi&ArticleID=917502&Yazar=HASAN 6 Temmuz 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. CELAL GÜZEL&Date=18.01.2009&CategoryID=97
  10. ^ Başol, S.; Şahin, V. (2022), "Siyaset ve Ticaretin Gölgesinde Osmanlı Devleti’nde Silah İthalatı Örneği: Alman Mavzer Fabrikasından Osmanlı Merkez Silahhanesine Gönderilen Silah ve Mühimmatlar (1888-1904) (s.291-309)", Mavi Atlas Cilt:10,Sayı:1, s. 297, 27 Nisan 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 29 Kasım 2022 
  11. ^ a b c Onursal, Bilal Furkan; Başaran, Doğacan (2020), Bağdat Demiryolu Projesi Üzerinden Almanya'nın Barışçıl Nüfuz Etme Stratejisine Dair Okuma (s.325-358), Uluslararası Kriz ve Siyaset Araştırmaları Dergisi Cilt: 4 Sayı:2, ss. 334,335,343,344, 4 Mart 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 12 Kasım 2022 
  12. ^ Şakir, Ziya (2011). 1897 Türk-Yunan Harbi ve Sultan Hamid'in Gizli Siyaseti. Akıl Fikir Yayınları. s. 214-215. ISBN 978-605-62227-1-9. 23 Şubat 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Şubat 2024. 
  13. ^ Artuner, Burak (1 Ağustos 2011). "Girit için savaştığımız Yunanlıları bozguna uğrattık ama; Ada'yı üç ay içinde masa başında elimizden aldılar". Sabah. 4 Eylül 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Ekim 2022. 
  14. ^ "Girit Adasının Osmanlı Elinden Çıkışı: Pınar Şenışık'ın Kitabı Üzerine". Osmanlı Araştırmaları. 41 (41): 403-409. 1 Haziran 2013. ISSN 0255-0636. 22 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Ekim 2022. 
  15. ^ Satılmış, Yunus (2018), II. Abdülhamid Dönemi Osmanlı Piyade Subaylarının Kıta ve Cephe Görevleri (s.217-246), Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi Sayı:29, s. 240, 22 Kasım 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 22 Kasım 2022 
  16. ^ Meclisi Mebusan Zabıt Ceridesi 14 Mart 1325 Devre: I İçtima Senesi:1 Cilt:2 47.İnitikad (Oturum) (PDF), Türkiye Büyük Millet Meclisi, s. 508, 15 Kasım 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF), erişim tarihi: 15 Kasım 2022 
  17. ^ a b c d "Sinan Meydan-Abdülhamit'in çürüttüğü donanma". 18 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Ekim 2022. 
  18. ^ Karal, Enver Ziya; Osmanlı Tarihi, C.8, Ankara, 1988, s. 369
  19. ^ a b Batmaz, Şakir; II. Abdülhamit Devri Osmanlı Donanması, Erciyes Üniversitesi SBE, Doktora Tezi, Kayseri, 2002, s.6,9
  20. ^ "BARROW SHIPYARD AND SUBMARINES". 4 Temmuz 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Mart 2015. 
  21. ^ "Hedefe Atış Yapabilen İlk Denizaltının II. Abdülhamid Tarafından | Doğruluk Payı". www.dogrulukpayi.com. 17 Haziran 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Ekim 2022. 
  22. ^ Artuç, Nevzat (Aralık 2008), “Birinci Dünya Savaşı Yıllarında Osmanlı Denizaltı Gücünü Arttırma ve Denizaltı Subay-Er Yetiştirme Çabaları”, Tarih İncelemeleri Dergisi XXIII/2, s. 159, 9 Aralık 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 9 Aralık 2022 
  23. ^ Örenç, Ali Fuat (1 Ocak 2017). ""Deniz Kuvvetleri ve Deniz Harp Sanayii", Dünya Savaş Tarihi Osmanlı Askeri Tarihi Kara, Deniz ve Hava Kuvvetleri 1792-1918, İstanbul 2017, s. 173-228". TİMAŞ. 23 Şubat 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Şubat 2024. 
  24. ^ Mercan, Evren (2013), “Birinci Dünya Savaşı’nın Stratejik Silahı: Denizaltı ve Çanakkale Cephesindeki Rolü”, Türkiye Günlüğü, Sayı: 113 (Kış), s. 41, 9 Aralık 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 9 Aralık 2022 
  25. ^ Büyüktuğrul, Afif (20 Temmuz 1972). "1897 Osmanlı-Yunan Savaşı için Yeni Belge". BELLETEN. 36 (143): 313-332. ISSN 0041-4255. 23 Şubat 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Şubat 2024. 
  26. ^ Erdoğan Sevgin (Mayıs 1966). "Deniz Müzesi". Hayat Tarih Mecmuası. ss. 42-49. 
  27. ^ Vakkasoğlu, Vehbi (1999). Osmanlı insanı. Nesil. s. 114. ISBN 978-975-7055-77-8. 24 Şubat 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Şubat 2024. 
  28. ^ Orhan, Koloğlu (1987). Abdülhamit gerçeği. Gür Yayınları. s. 295. ISBN 978-975-6461-22-8. 24 Şubat 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Şubat 2024. 
  29. ^ "II. Abdülhamid'in çevirttiği polisiye romanlar", Müteferrika, Sayı: 28, Kış 2005-2, s. 25-34.
  30. ^ a b Uçar, Gülistan (2020), II. Abdülhamit Han'ın Batı Dillerinde Türkçe'ye Çevirttiği Eserler (Yüksek Lisans Tezi) (PDF), Konya: Necmeddin Erbakan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı, ss. 4,5,6..., 3 Kasım 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF), erişim tarihi: 3 Kasım 2022 
  31. ^ Küskü, Fırat (1 Ocak 2021). "II. Abdülhamid'in Madalya Siyaseti: Liyakat Madalyası Örneği / Abdul Hamid II's Medal Policy: The Medal of Merit Example". Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi (TKİD). 04 (46): 109. 28 Mart 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Ocak 2022. 
  32. ^ Sultan Abdülhamid, Enver Paşa'yı niye Küba'ya gönderdi., Fikriyat.com internet sitesi, 26 Mayıs 2021, 4 Şubat 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 4 Şubat 2024 
  33. ^ DİLEK, Mehmet Sait (Nisan 2016), Arşiv Belgeleri Işığında Osmanlı Devleti-Küba Siyasi İlişkileri, 20 (2), Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, s. 477, 2 Mart 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 10 Şubat 2024 
  34. ^ a b Erünsal, İsmail E. (2008). Osmanlı vakıf kütüphaneleri: tarihî gelişimi ve organizasyonu. Türk Tarih Kurumu Yayınları. s. 296-297. ISBN 978-975-16-2051-4. 24 Şubat 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Şubat 2024. 
  35. ^ a b c d e f Ceylan, Simge (2016). Son İmparator Abdülhamit Han Hakkında Bilinmeyenler. İstanbul: Marine Publishing. ISBN 978-1-87867-9. 20 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Ekim 2022. 
  36. ^ Ergin, Vahit (2022), ABD Elçisi Terel’e Göre Ermeni Olayları ve II. Abdülhamid, 25 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 22 Ekim 2022 
  37. ^ Küçük, Cevdet; “Abdülhamid II” Diyanet İslam Ansiklopedisi ( DİA ) I, İstanbul 1998, s.221
  38. ^ Osman Hamdi Bey’in Lagina Çalışmaları, Pamukkale Üniversitesi, 23 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 24 Ekim 2022 
  39. ^ a b Alman Emperyalizmi Ve Osmanlı Topraklarında Arkeoloji (Doç Dr. Hatice Palaz Erdemir imzalı 15 Aralık 2016 tarihli yazı), Altayli.net, 23 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 24 Ekim 2022 
  40. ^ Yabancı ülkeler Türkiye'den kaçırılan tarihi eserlerle dolu (27 Aralık 2001 tarihli haber), Hürriyet Gazetesi, 23 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 24 Ekim 2022 
  41. ^ 119 yıldır tarihi mihrabın peşinde (Ömer Erbil İmzalı 24 Haziran 2018 tarihli haber), Hürriyet Gazetesi, 23 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 24 Ekim 2022 
  42. ^ a b Kurt, Songül (Mart 2012), II. ABDÜLHAMİD DÖNEMİ’NDE KIZ RÜŞDİYELERİ (s.1-19) (PDF), Türk Dünyası Araştırmalı Vakfı Akademik Bakış Dergisi Sayı:29, ss. 4,18, 26 Kasım 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF), erişim tarihi: 26 Kasım 2022 
  43. ^ "Türk Kadınının İlk Sanat Okulu: İnas Sanayi-i Nefise Mektebi". 21 Mayıs 2018. 16 Ağustos 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Ekim 2022. 
  44. ^ a b c Armağan, Mustafa (2006). Abdülhamit'in Kurtlarla Dansı. Ufuk Kitap. s. 233-234. 
  45. ^ Armağan, Mustafa. "Abdülhamid hakkında yanlış bildiğimiz 10 şey". .mustafaarmagan.com.tr. 20 Aralık 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Nisan 2010. 
  46. ^ Yalçın, Soner (14 Aralık 2008), Krizden Zengin Çıkan Padişah: II. Abdülhamit, Hürriyet Gazetesi, 2 Kasım 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 2 Kasım 2022 
  47. ^ a b c Terzi, Arzu Tozduman (2016), Hamidiye Ticaret Mektebi (Yüksek Lisans Tezi) (PDF), İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı, ss. 24,25,148,150, 26 Kasım 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF), erişim tarihi: 26 Kasım 2022 
  48. ^ Çakırtaş, Şeyhmus (18 Ağustos 2022), Osmanlı'da aşiret mektebi ve hanedanlık, Independent Türkçe, 13 Kasım 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 13 Kasım 2022 
  49. ^ a b İhsanoğlu, Ekmeleddin (1993), Darülfünun, Turkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, ss. 521-525, 4 Aralık 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 4 Aralık 2022 
  50. ^ a b Darülfünun nedir? Darülfünun ne zaman açıldı?, 8 Ocak 2019, 15 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 4 Aralık 2022 
  51. ^ Tarihçe 12 Mayıs 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi. 5 Nisan 2017 tarihinde erişildi.
  52. ^ a b Kayar, Betül (2017), Tanzimat Dönemi Osmanlı Hukuk Reformları (Yüksek Lisans Tezi) (PDF), Samsun: Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Kamu Hukuku Anabilim Dalı, ss. 60,61,97, 4 Aralık 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF), erişim tarihi: 4 Aralık 2022 
  53. ^ Araştırmaları, THTA Türk Hukuk Tarihi (1 Ocak 2020). "İstanbul Barosu'nun İlk Genel Kurul Toplantısı, İlk Levhası ve Kostaki Sardenski'nin Nutku (5 Nisan 1878) / Tugay Aydın". Türk Hukuk Tarihi Araştırmaları. 19 Temmuz 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Temmuz 2022. 
  54. ^ a b Türetken, Mücahit (1 Eylül 2019), Sultan 2. Abdülhamid'in büyük projesi: Hicaz Demir Yolu, Anadolu Ajansı, 9 Kasım 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 9 Kasım 2022 
  55. ^ Orkan, Semra (22 Kasım 2020), Medine'yi savunan 'Çöl Kaplanı': Fahreddin Paşa, Anadolu Ajansı, 9 Kasım 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 9 Kasım 2022 
  56. ^ Alperen, Altan (2018), Bağdat Demiryolu: Siyasal Sonuçları Olan Bir Türk-Alman Demiryolu Projesi (s.1-22), 21. Yüzyılda Eğitim ve Toplum Dergisi Cilt:7 Sayı_19, ss. 5,6,9, 26 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 9 Kasım 2022 
  57. ^ Hazal Bayraktaroğlu, Zeynep (4 Kasım 2022), Osmanlı’nın Batı’ya açılan kapısı: Sirkeci Garı, TRT Haber, 9 Kasım 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 9 Kasım 2022 
  58. ^ "Haydarpaşa railway station" [Haydarpaşa Garı]. Trains of Turkey. 16 Mayıs 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Haziran 2022. 
  59. ^ S. Shaw-E.K.Shaw, Osmanlı İmparatorluğu ve Modern Türkiye II, İstanbul 1983, s. 279 nakleden Ahmet Halaçoğlu, Balkan Harbi Sırasında Rumeli'den Türk Göçleri, 3. baskı, Türk Tarih Kurumu, Ankara 2014, ISBN 978-975-16-2958-6 s. 69
  60. ^ Talay, age, s. 304 vd
  61. ^ Yazıcı, Nesimi, “Tanzimat Döneminde Osmanlı Haberleşme Kurumu”, 150. Yılında Tanzimat, haz. Hakkı Dursun Yıldız, Ankara 1992, s. 1641-1642.
  62. ^ a b Stanford-Ezel Kural Shaw, Osmanlı İmparatorluğu ve Modern Türkiye, çev. Mehmet Harmancı, İstanbul 2000, c. 2, s. 282.
  63. ^ a b c d İstanbul Haberleşme Tarihi (Davut Hut), Türkiye Diyanet Vakfı İslam Araştırmaları Merkezi (İSAM), 25 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 25 Ekim 2022 
  64. ^ Berkes, Niyazi (2002). Türkiye'de çaǧdaşlaşma. Yapı Kredi Yayınları. s. 344. ISBN 978-975-08-0434-2. 29 Şubat 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Şubat 2024. 
  65. ^ Geçmişten Günümüze Posta (PDF), PTT, 1 Ağustos 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF), erişim tarihi: 25 Ekim 2022 
  66. ^ Talay, age, s. 410.
  67. ^ a b c Ataman, Bora (Ocak 2009), Türkiye'de İlk Basın Yasakları ve Abdülhamit Sansürü (s.21-50), Marmara İletişim Dergisi Sayı:14, ss. 33,42-47, 2 Mart 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 10 Şubat 2024 
  68. ^ a b c d e Topuz, Hıfzı (1996). 100 soruda başlangıçtan günümüze Türk basın tarihi: davalar, hapisler, saldırlar, faili meçhul, cinayetler ve holdingler. Gerçek Yayınevi. s. 51, 58-73. ISBN 978-975-7551-23-2. 2 Mart 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Mart 2024. 
  69. ^ Tekin, Arslan (10 Temmuz 2019), Basın sansürü deyince…, Yeniçağ Gazetesi, 19 Kasım 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 19 Kasım 2022 
  70. ^ a b c d e f Demirel, Fatmagül (2007). II. Abdülhamid döneminde sansür. Bağlam Yayıncılık. s. 33, 35, 37, 38, 44, 45, 48, 55, 56, 61, 62. ISBN 978-975-8803-79-8. 2 Mart 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Mart 2024. 
  71. ^ Turgut, Kurt (2011). "Teodor Kasap". Türk Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. s. Cilt 40 473-475. 13 Mayıs 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Kasım 2022. 
  72. ^ a b Demirkol, Gökhan (Aralık 2016), Tanzimat Mizahının Sonu: 1877 Matbuat Kanunu Tartışmaları ve Osmanlı’da Mizah Dergilerinin Kapanması (s. 687-710), Hitit Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Yıl 9, Sayı 2, ss. 696,709, 20 Kasım 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 20 Kasım 2022 
  73. ^ Ortaylı, İlber (25 Eylül 2016), 2. Abdülhamid'i Gerçekten Tanıyor muyuz?, Hürriyet Gazetesi internet sitesi, 29 Kasım 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 29 Kasım 2022 
  74. ^ Topuz, Hıfzı (2003). II. Mahmut'tan holdinglere Türk basın tarihi. Remzi Kitabevi. s. 55. ISBN 978-975-14-0946-1. 2 Mart 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Mart 2024. 
  75. ^ Köksal, Ahmet (2018), II. Abdülhamid Dönemi'nde Gazetecilik Mesleğine Dair Muhtelif Görüşler (s.815-850), Karadeniz Teknik Üniversitesi Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları Türk Basın Tarihi 2.Cilt, s. 821, 20 Kasım 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 20 Kasım 2022 
  76. ^ a b c d e f g h Koloğlu, Orhan (1992). Osmanlı'dan günümüze Türkiye'de basın. İletişim yayınları. s. 45, 46, 47, 50, 53. ISBN 978-975-470-135-7. 
  77. ^ Şahin, Emine (2017), Tanzimattan II.Meşrutiyet'e Osmanlı Mizah Basını (s.20-43), Düzce Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi ,Yıl: 7 Sayı:2, ss. 28-40, 20 Kasım 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 20 Kasım 2022 
  78. ^ Uşaklıgil, Halit Ziya (1987). Kırk yıl: anılar. İnkılâp Kitabevi. s. 545-546. 2 Mart 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Mart 2024. 
  79. ^ Kılınç, Cevdet Cem (29 Kasım 2021), Basın Özgürlüğüne Tarihsel Bir Bakış: II. Abdülhamid Devri, Gazete Bilkent, 20 Kasım 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 20 Kasım 2022 
  80. ^ Başaran, Funda (25 Temmuz 2017), II. Abdülhamit'in ip cambazları, Gazete Duvar, 22 Kasım 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 22 Kasım 2022 
  81. ^ a b Abdülhamid, ‘embedded’ basının kirasını bile öderdi, Hürriyet Gazetesi, 13 Şubat 2005, 22 Kasım 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 22 Kasım 2022 
  82. ^ a b Özsoy, Osman (Ocak 2012), 19. YÜZYILDA MEDYA-SİYASET İLİŞKİLERİNE BAKIŞ (s.53-62), İstanbul Üniversitesi İletişim Fakültesi Dergisi Sayı:23, ss. 55,56,57, 22 Kasım 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 22 Kasım 2022 
  83. ^ ANDI, Kübra (2006), Servet-i Fünûn Mecmuası (s.533-544), Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, Cilt 4, Sayı 7, s. 535, 4 Aralık 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 4 Aralık 2022 
  84. ^ Tokgöz, Ahmet İhsan (2012). Matbuat hatıralarım (1888-1914): Anı. Türkiye iş Bankası. s. 109. ISBN 978-605-360-583-6. 
  85. ^ Küskü, Fırat. "II. Abdülhamid Pandemi ile Nasıl Başa Çıkmıştı? / How did Abdul Hamid II Cope With The Pandemic?". ULUSLARARASI KAPADOKYA SALGIN DÖNEMLERI KONGRESI. 28 Ekim 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Ekim 2021. 
  86. ^ "Bilim Tarihi". www.bilimtarihi.org. 10 Mart 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ocak 2022. 
  87. ^ a b "'Türk tıbbındaki modernleşme 2. Abdülhamid döneminde ivme kazandı'". Anadolu Ajansı. 9 Şubat 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Ekim 2022. 
  88. ^ Günay, Ramazan; Görür, Halil İbrahim (1 Mayıs 2013). "Osmanlı Devleti'nde sağır, dilsiz ve a'mâ mektebi". Tarih Araştırmaları Dergisi. 32 (53): 58. doi:10.1501/Tarar_0000000534. ISSN 1015-1826. 3 Mart 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Mart 2024. 
  89. ^ "Bulgar Vakfı'na verildi!". Gazete Vatan. 30 Eylül 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Ekim 2022. 
  90. ^ "Sultan II. Abdülhamid'in Pasteur'e Desteği Belgelendi! | ZaferDergisi.com". www.zaferdergisi.com. 25 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Ekim 2022. 
  91. ^ Damlıbağ, Fatih (2020), Osmanlı Devleti'nde Elektriğin Yayılması, Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi Cilt:20 Sayı:40, ss. 149-173, 12 Aralık 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 12 Aralık 2022 
  92. ^ "Kuruluş Amacı". Darülaceze. 5 Kasım 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ocak 2022. 
  93. ^ Mutluçağ, Hayri "Boğaziçi köprüsünün yapılması yolunda ilk çabalar". Belgelerle Türk Tarihi Dergisi, Sayı: 4, Ocak 1968, s. 32-33 (3 adet resim ve çizim, 3 adet de belge mevcut).
  94. ^ Talay, Aydın (2007). Eserleri ve hizmetleriyle Sultan II. Abdülhamid. Armoni. s. 309. ISBN 978-975-8523-73-3. 2 Mart 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Mart 2024. 
  95. ^ Gülsoy, Ufuk (1 Ocak 1997). "Yemen Demiryolu Projesi". 2 Mart 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Mart 2024. 
  96. ^ Kömürcü, Begül (2019), Amerikan Konsolosluk Raporlarına Göre Yemen ve Yemen Demiryolu Projesi (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, s. 83-90, 25 Ocak 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 25 Ocak 2024 
"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=II._Abdülhamid%27in_projeleri_ve_icraatları&oldid=32536683" sayfasından alınmıştır