Fransa'nın Tunus'u işgali

Vikipedi, özgür ansiklopedi
Fransa'nın Tunus'u işgali
Fransız koloni savaşları

Tunus'un ele geçirilmesi, Ekim 1881
Tarih28 Nisan - 23 Aralık 1881
Bölge
Tunus
Sonuç

Fransız zaferi

Taraflar
 Üçüncü Fransız Cumhuriyeti  Tunus
Komutanlar ve liderler
Fransa Léonard-Léopold Forgemol de Bostquénard
Fransa Jules Aimé Bréart		 Tunus III. Muhammed Sadık Bey
Tunus Ali Müddet bin el-Hüseyin
Güçler

28,000 asker

13 savaş gemisi		 Bilinmiyor
Kayıplar
782 ölü Bilinmiyor

Fransa'nın Tunus'u işgali 1881'de iki aşamada gerçekleşti: ilki (28 Nisan - 12 Mayıs) bir koruma antlaşmasının imzalanmasından önce ülkenin işgali ve güvenliğinin sağlanması, ikincisi ise (10 Haziran - 28 Ekim) bir isyanın bastırılmasından oluşuyordu. Kurulan Fransız Tunus pretokrası 20 Mart 1956'da Tunus'un bağımsızlığı ilan edilene kadar sürdü.

Erken temaslar[değiştir | kaynağı değiştir]

Tunus, 1574'teki fethinden beri Osmanlı İmparatorluğu'nun bir vilayeti olmasına rağmen, bir bey'in otoritesi altında büyük bir özerkliğe sahipti.[1] 1770 yılında Fransız tuğamirali (Brigadier des Armées navales) Rafélis de Broves korsanlık eylemlerine misilleme olarak Bizerte, Garü'l-Mileh ve Münestir şehirlerini bombaladı.[2] 19. yüzyılda Tunus'un Avrupa ile ciddi ticari temasları vardı ve ülkede Fransız, İtalyan ve İngiliz göçmenlerden oluşan bir nüfus vardı. Konsolosluklar tarafından temsil ediliyordu. Fransa ayrıca 19. yüzyılın ortalarında Tunus'a büyük bir borç vermişti.[3] Tunus hükûmeti, toplanan verginin sadece beşte birini hazineye getiren verimsiz bir vergi sistemi ile devleti idare ediyordu. Ekonomi, bölgede yaşanan bir dizi kuraklık ve Berberi korsanların batılı filolar tarafından ortadan kaldırılmasıyla yıkıma uğradı. Son olarak, 16. yüzyılda Avrupalı güçlerle yapılan eski anlaşmalar, gümrük vergilerini %3 ile sınırladığı için Tunusluların dış ticaret üzerindeki kontrolünü zayıflattı. Sonuç olarak, Tunus'un küçük sanayisi özellikle tekstil alanındaki ithalatllar nedeniyle harap oldu.[4]

Sömürge rekabeti[değiştir | kaynağı değiştir]

1870-1871 Fransa-Prusya Savaşı'nın ardından Fransa'nın uluslararası prestiji ciddi şekilde zarar gördü ve hem İtalya hem de Birleşik Krallık Tunus'taki nüfuzlarını güçlendirmeye çalıştı. İtalyan temsilci beceriksizliği nedeniyle başarısız oldu, ancak İngiliz temsilci Sir Richard Wood daha başarılıydı. Wood, Fransız etkisini kırmak için 1871'de Tunus'un yeniden Osmanlı İmparatorluğu'nun bir vilayeti haline getirilmesini sağladı, ancak bölgenin özerkliği de garanti altına alındı.[5] Büyük Britanya ticari girişimler yoluyla etki yaratmaya çalışmaya devam etti, ancak bunlar başarılı olamadı.[5] Fransa, Britanya ve İtalya arasında çeşitli Tunus toprak mülkiyeti anlaşmazlıkları da vardı.[6]

Fransızlar, mevcut sömürgeleri Cezayir'e komşu olan Tunus'un kontrolünü ele geçirmek ve buradaki İtalyan ve İngiliz etkisini bastırmak istiyorlardı. 1878'deki Berlin Kongresi'nde, Büyük Britanya Kıbrıs'ın kontrolünü Osmanlılardan alırken Fransa'nın Tunus'u ele geçirmesi için gizli bir diplomatik anlaşma yapıldı.[4][5] Fransa bunun için fırsat kollarken İtalya'nın Tunus ile ilgilendiğini öğrenince derhal harekete geçmeye karar verdi.[7] Tunus topraklarının isyancı Humeyr grupları tarafından sığınak olarak kullanılması ve iki kabilenin birbiri ile çatışması[8][9] Fransa'ya askeri müdahale için bir bahane oluşturdu.[6][10]

İşgal Öncesi[değiştir | kaynağı değiştir]

1881 yılının başlarında Tunus'a girme hazırlıklarına başlar. Tarihçi Mehmet Özdemir'in yer verdiği Osmanlı arşiv ve belgelerine göre[9] durumu ve Cezayir'e yapılan büyük Fransız Askeri sevkiyatı ve yığınağını fark eden Tunus beyi, 19 Nisan'da Fransa'ya karşı Osmanlı devletinden yardım ister, donanma ve asker talebinde bulunulur ama II. Abdülhamid ve Babıali donanmadaki savaş gemilerini göndererek Fransa'yı karşısına almak yerine, çeşitli çekincelerle bu yola başvurmaz. Tunus beyi Muhammed (Mehmed) Sadık Paşa'ya diplomatik çözüm ve Fransa ile iyi ilişkilerin korunması tavsiyesi verilir.[9]

İşgal[değiştir | kaynağı değiştir]

Fransız birlikleri tarafından Safakes'in ele geçirilmesi (üstte) ve Djebel Haddeda Muharebesi (altta), 1881

28 Nisan 1881'de General Forgemol de Bostquénard komutasındaki 28.000 asker ile Cezayir'den Tunus'a girdi. Bizerte şehri 1 Mayıs'ta Jules Aimé Bréart'ın 8.000 askerine teslim oldu ve ardından Fransızlar Tunus'a ilerlemeye devam etti. Bütün bunlar olurken Tunus Bey'inin II.Abdülhamid ile yazışmaları hala sürmektedir. 5 Mayıs 1881'de durumun daha da gerginleşmesi ve Fransa'nın tümden işgal peşinde olduğunu anlayan Tunus beyi (valisi) çaresizce Osmanlı Devleti'nden durumun vahametini bildirip doğrudan gecikmeden savaş gemisi gönderip Fransa'ya karşı güç gösterisi yapması ve asker göndermesini talep edip açık açık yardım ister. Bunun halkın Osmanlı tarafından sahiplendiğinin delili olacağını kendinin ve Müslüman halkın yalnız bırakılmaması ve yardımın geciktirilmemesi gerektiğini de alenen ve açıkça belirtir. Nihayet II. Abdülhamid ve Babıali gemi gönderme kararı alır durum Tunus Beyine bildirilir ama gemilerin yola çıkması hala gecikmiştir.[9] Mayıs'ta Tunus beyi tekrar telgraf çekip yardım gönderileceği belirtilen telgrafın kendini rahatlattığını ancak gemilerin geciktiğini Fransız birliklerinin denizden Tunus'a çıkarma yapmak üzere olduğunu bildirir.[9]

Osmanlı gemileri gidemeden 11 Mayıs 1881'de Fransız birlikleri Tunus'a denizden çıkarma yapar. Tunus valisi Muhammed Sadık Paşa diğer şehrin ileri gelenleri ile direniş örgütleme görüşmesi yapar.[9] Öte yandan da Osmanlı yardımının zamanında yetişemeyeceğini anlayan vali çıkarmanın hemen öncesinde İngilizlerden de biraz zaman kazanmak için yardım istemiştir.[9] İngilizler sözde yardım edeceklerini bildirse de esasında Fransa ile önceden anlaşmalı valiyi oyalama ve Fransa'nın ilk günden bir direnişle karşılamasını engelleme peşindedir. Tunus Belediye başkanı Zerruk Paşa, şehrin ileri gelenleri ve vali Manuba valilik sarayında toplanıp direniş kararı alır. Vali onayıyla Zerruk Paşa direnişi örgütlemek için Tunus şehrine gider.[11] Ancak bunun akabinde valiye -kuvvetle muhtemel Fransız tertibi olan- bir telgraf gelir. Telgrafta padişah'ın "Tunus valisi Mehmet Sadık Paşa'yı azledip yerine Tunuslu Hayrettin Paşa'yı (Zerruk Paşa onun akrabasıdır) bey olarak görevlendirmeye karar verdiği" belirtilmektedir.[11] Vali telgrafı gerçek sanıp uğradığı derin kuşku ve hayal kırıklığı ile sarayından direnişi örgütlemeye bu telgraf üzerine Tunus şehrine o gün hareket etmez.[9]

Ertesi gün 12 Mayıs 1881 tarihinde Manuba'da sarayında vali Fransızlarca kuşatılır ve bir anlaşma sunulur ya bu anlaşmayı imzalayacaktır veya en sert şekilde kendi ve karşı koyanlara saldırılacaktır. Direniş yanlısı Zerruk Paşa ileri gelenler saraya gelip vali Sadık bey ile konuşmaya çalışsa da, Kayrevan'a direniş için Bey'in kaçmasını istese de,[6] Tunus Bey'i gelen telgraf ve Hayrettin Paşa ile akrabalığından Tunus Beyi onu dinlememekle kalmaz, birde Belediye başkanlığı görevinden alır, toplantıyı dağıtır. Fransız tehdidine boyun eğip Bardo'da, Bardo Antlaşması'nı imzalar.[9] Fransa'da, Tunus'u kendi himayesine aldığını duyurur.[12]

Tunus'taki ileri karakolda Fransız Zuhaf süvari askerleri (Chasseurs d'Afrique), 1881.

Kısa süre sonra Tunus'ta halk ayaklansa da koordinasyon, malzeme, silah ve lider eksikliği nedeniyle bu ayaklanmalar bastırılmıştır. 10 Haziran 1881'de güneyde ve ardından Safakes'te bir halk ayaklanması patlak verdi. Tunus sularındaki Fransız Donanması gemilerine katılmak üzere Toulon'dan altı zırhlı fırkateyn (ironclad) (Colbert, Friedland, Marengo, Trident, Revanche, Surveillante) gönderildi. Sefakes'te Levant Tümeninden üç zırhlı fırkateyn (Alma, Reine Blanche, La Galissonnière) ve dört torpido botu zaten mevcuttu.[10] Safakes bombardımana tutuldu ve 16 Temmuz'da Fransızların 7 ölü ve 32 yaralı verdiği zorlu çatışmalardan sonra şehir ele geçirildi.[10] Kayrevan'da 32.000 adam, 6.000 at ve 20.000 ton erzak ve malzeme karaya çıkarıldı. Kayrevan 28 Ekim 1881'de savaşmadan Fransızlarca ele geçirildi.[10]

Sonuçları[değiştir | kaynağı değiştir]

Tunus'un işgali ve imzalanan Bardo Antlaşması'nı başta Osmanlı İmparatorluğu ve 2.Abdülhamid kabul etmez. Ancak o sırada II. Abdülhamid'in tutuklatmak istediği Midhat Paşa ise Bardo Antlaşması'nın imzalanmasından beş gün sonra, -Akşin'in iddiasına göre 16 Mayıs'ı 17 Mayıs 1881'e bağlayan akşamda İzmir'deki konağının kimliği belirsiz kişilerce basılması akabinde -[13] İzmir Fransız Konsolosluğu'na sığınır. II. Abdülhamid de Midhat Paşa'nın teslim edilmesini istemiştir. II. Abdülhamid'in bu isteğine karşı gelmek Fransa'nın Tunus'a el koyma politikasını sekteye uğratabileceği ve geciktirebileceği için Fransa, Midhat Paşa'yı teslim etmeye karar verdi.[8] Böylece Midhat Paşa Osmanlı Hükûmeti'ne teslim oldu. Fransa'nın Midhat Paşa'yı çabuk teslim etmesi, Tunus sorununda II. Abdülhamid'in yumuşamasını sağladı.[8] II. Abdülhamid'in politikasındaki bu değişiklik, Tunus sorununun Fransa'nın çıkarına göre gelişmesini hızlandırmış ve Tunus'un Osmanlı'nın elinden çıkmasını kolaylaştırmıştı.[8] 8 Haziran 1883'te Tunus beyince Bardo anlaşmasına ek Mersâ Antlaşması imzalanınca Tunus, Fransa'nın resmen tam idaresine girdi, sömürge halini aldı.[12] Böylelikle Osmanlı Devleti de Tunus gibi çoğunlukla Müslümanların yaşadığı bir toprak parçasını daha kaybetmiş oldu.[8]

Büyük Britanya ve Almanya ülkenin işgalini sessizce onaylarken, İtalya beyhude şekilde durumu protesto etti.[6]

Böylece Tunus, Fransızlar için büyük yetkilere sahip bir Fransız Pretokrası haline geldi; Fransız Mukim aynı zamanda Başbakan, Devletin maliyesinin denetleyicisi ve silahlı kuvvetlerinin Başkomutanı oldu.[6] 1882'de Paul Cambon, Bey'i esasen güçsüz bırakarak ve Tunus'u başka bir Fransız kolonisi olarak yöneterek Yerleşimci konumundan enerjik bir şekilde yararlandı.[6] Fransızlar 1898 yılında Bizerte'de önemli bir deniz üssü kurdular.[10]

İtalya Afrika Talanında buna gecikmiş olarak 1911-12 Trablusgarp Savaşı ile karşılık verecek ve Libya'yı işgal edecektir.[kaynak belirtilmeli]

Ayrıca bakınız[değiştir | kaynağı değiştir]

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

  1. ^ Aldrich 1996.
  2. ^ Houtsma, M Th (1993), First Encyclopaedia of Islam, 1913-1936, E.J. Brill, s. 735, ISBN 9004097961, 2 Mayıs 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi .
  3. ^ Aldrich 1996, s. 28.
  4. ^ a b Aldrich 1996, s. 29.
  5. ^ a b c Fage, JD (1975), The Cambridge history of Africa, s. 179, ISBN 9780521228039, 11 Ocak 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi .
  6. ^ a b c d e f Aldrich 1996, s. 30.
  7. ^ Akşin,Büyük Türkiye Tarihi (1600-1908) 3.Cilt, s.169
  8. ^ a b c d e Uçarol, Rifat, Siyasi Tarih, Der Yayınları, 3. Basım, s. 379-381
  9. ^ a b c d e f g h i Özdemir, Mehmet (2003), Bir Zırvata Olayı Tunus'un İşgali (s.119-138), Türk Tarih Kurumu Belleten Dergisi Cilt:67 Sayı:248, ss. 123,127,128,130,131,135,136, 1 Aralık 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 1 Aralık 2022 
  10. ^ a b c d e Randier 2006, s. 395.
  11. ^ a b Kartaç, Kemal (1954), Tunus Faciası Nasıl Başladı, Nasıl Devam Ediyor?, İstanbul, ss. 16,19 
  12. ^ a b TDV İslam Ansiklopedisi, cilt: 41, s. 391
  13. ^ Akşin,Büyük Türkiye Tarihi (1600-1908) 3.Cilt, s.166

Bibliografya[değiştir | kaynağı değiştir]

"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Fransa%27nın_Tunus%27u_işgali&oldid=32529963" sayfasından alınmıştır