İran ve Mezopotamya’nın Moğollar tarafından istilası
| İran ve Mezopotamya’nın Moğollar tarafından istilası | |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Moğol istilaları | |||||||
.jpg) Moğolların Mezopotamya üzerindeki hegemonyasını kararlı bir şekilde güvence altına aldığı Bağdat Kuşatması | |||||||
| |||||||
| Taraflar | |||||||
| Moğol İmparatorluğu | |||||||
| Komutanlar ve liderler | |||||||
| Kayıplar | |||||||
| Bilinmiyor | Ağır | ||||||
Moğolların İran'ı fethi, 1219 ile 1258 yılları arasında Orta Doğu ve Orta Asya'daki İslam devletlerine karşı üç Moğol seferini içermektedir. Bu seferler, Harezmşah hanedanının, Nizârî-İsmaili Devleti'nin ve Bağdattaki Abbasi Halifeliğinin sona ermesine ve İran'daki yerlerine Moğol İlhanlı hükûmetinin kurulmasına yol açmıştır.
Cengiz Han, 12. yüzyılın sonlarında ve 13. yüzyılın başlarında Moğol halklarını birleştirmiş ve Batı Şia Hanedanı'nı fethetmiştir. Komşu Harezmşahlar Devleti'nin hükümdarı II. Muhammed'in bir dizi diplomatik provokasyonunun ardından Moğollar, 1219'da bir istila başlatmıştır. İşgalciler, Mâverâünnehir bölgesini yok etmeden önce, dünyanın en büyük şehirlerinden üçü olan Herat, Nişabur ve Merv sakinlerini katledip Horasan'ın Buhara, Semerkant ve Gurganj şehirlerini yerle bir ettiler. Muhammed Hazar Denizi'ndeki bir adada yoksul bir şekilde ölmüştür. Oğlu ve halefi Celaleddin Moğollara direnmeye çalışmış ama sonunda yenilmiş ve sürgüne zorlanmıştır. Cengiz Han, 1223'te Kin hanedanına karşı yürüttüğü seferine geri dönmüş ve yalnızca kuzey Harezmi bölgelerinin yönetimini elinde tutmuştur.
Savaş, insanlık tarihinin en kanlı savaşlarından biriydi ve toplam kayıpların iki ile on beş milyon arasında olduğu tahmin edilmektedir. Sonraki otuz yılda bölgede daha küçük ölçekli ama aynı derecede yıkıma yol açan çatışmalar yaşanmıştır. Ögeday, 1227'de kağanlığa katılmasından kısa bir süre sonra, Celaleddin'in direnişini sona erdirmek ve İran'daki birçok küçük yönetime boyun eğdirmek için Cormagon Noyan komutasında bir ordu göndermiştir. Bu kademeli olarak gerçekleştirildi: el-Din 1231'de öldürüldü, aynı yıl İsfahan ve Meraga kuşatılmış ve ele geçirilmiştir; Erbil 1234'te ele geçirilmiş; ve Gürcistan, Cormagon'ın 1241'deki ölümünden önce yavaş yavaş boyun eğdirilmiş ve vasallaştırılmıştır. Hemedan, Rey ve Erdebil gibi diğer birçok Pers kasabası ve şehri de Moğollar tarafından ele geçirilmiştir.
Son aşama 1254'te başlamıştır. Kardeşi Kağan Möngke'nin emriyle Hülâgû, kuzey İran'daki Nizârî-İsmaili Devleti'nin kalelerini sistematik olarak ele geçirmiş ve 1256'da başkentleri Elemût'u ele geçirmiştir. 1258'de Hülâgû, Bağdat'taki Abbasi Halifeliği'ne yürüdü; şehri ele geçirerek halife Müstasım'ı öldürerek 500 yıllık Abbasi hanedanına son verdi ve İslam'ın Altın Çağı'nın sonu oldu. İran daha sonra Moğol İlhanlıların kalbi olacaktı.
Arka plan
[değiştir | kaynağı değiştir]İran'ın işgalden önceki askeri ve siyasi koşulları
[değiştir | kaynağı değiştir]Sultan Muhammed'in topraklarının genişletilmesi ve Abbasi Halifesi Nâsır ile savaş
[değiştir | kaynağı değiştir]
Selçukluları'nın İran Irak'ının yıkılmasından sonra Sultan Muhammed'in babası Alâeddin Tekiş'in III. Tuğrul'u yenmesiyle Abbasi Halifesi Nâsır ile Alaeddin arasında Batı İran'ın yönetimi konusunda şiddetli bir düşmanlık ortaya çıkmıştır. Bu çatışmalar Sultan Muhammed döneminde de devam etmiştir. Bu nedenle Sultan Muhammed döneminde Batı İran, Harezmi birlikleri ile Halife birliklerinin savaş alanı haline gelmiştir. Nâsir, Harezmşah İmparatorluğu'nu yok etmek için sadece Gurlu sultanlarının ve Mâverâünnehir'deki fanatik din alimlerini kendisine karşı kışkırtmakla kalmamış, aynı zamanda Nizari İsmaili devletine, Karahıtaylara ve Moğol kabilelerine Harezmşah İmparatorluğu'na karşı savaşmak için yardım istemiştir. Bu eylem sadece Harezmşah İmparatorluğu'nun yıkılmasına değil, aynı zamanda Abbasi hükûmetinin de devrilmesine yol açmıştır.[1](s338)
Sultan Muhammed'in taç giyme töreniyle eş zamanlı olarak Gurlular, Gaznelilerin yıkılmasından sonra Gazneli imparatorluğunun kalan topraklarını ve Belh şehri gibi Horasan şehirlerini ele geçirmişlerdir. Sultan Muhammed, 1212'de Gurlu hanedanını mağlup edip 1215'te Gaznin'i ele geçirerek topraklarının sınırlarını doğudan Hindistan'a kadar genişletti. 1209 yılında uzun süre Bavandların elinde bulunan Mazandaran'ı fethetti. 12. yüzyılda Kuzey Çin'den Budist olan bir Hıtay grup Kitan, Kaşgar ve Hotan eyaletinde Karahıtaylar adında büyük bir hükûmet kurmuştu. Harezmiler, onların yolunu kesmek için onlara yıllık haraç ödemeyi kabul etmişlerdi. Bu gelenek Sultan Muhammed zamanına kadar devam etti, ancak o "müşrik" krala haraç ödemeyi reddetti. Sultan Muhammed Karahıtaylara üç kez savaştı. Nihayet 1210 yılında Sultan, Karahıtaylar'ı yenmek için Naymanların prensi ve lideri Kuçluk Han'dan yardım istedi. Kuçluk onları Mâverâünnehir'de yendi ve Buhara ve Semerkant'ı fethetti, aynı zamanda imparatorluğu kayınpederi Yelü Zhilugu'dan gasp etmeyi de başardı.[2](s22–25)[3]
Mâverâünnehir'i fethettikten sonra Kuçluk, Müslüman karşıtı önlemlerle hem tebaasını hem de Harezm imparatorluğunu yabancılaştırdı. Cebe liderliğindeki bir Moğol müfrezesi Kuchlug'un peşine düşerken kaçtı; Bu arada Muhammed, günümüz Pakistan ve İran'daki Belucistan ve Mekran topraklarını Vasallaştırmayı ve İldenizlilerin bağlılığını kazanmayı başardı.[4]
Sultan Muhammed, Harezmşah İmparatorluğu'nun sınırlarını kuzeydoğu ve doğudan Kaşgar ve Sind'e kadar genişlettikten sonra batıyı, yani Irak'ı fethetmeye karar verdi. O dönemde bu ülkeler Eldiguzîler ve Salgurluların elindeydi ve Abbasi halifesinin din adamlarının otoritesi kısmen bu iki bölgede kalmıştı. Sultan Muhammed, halifenin kendi yönetimini devirmek için İsmaililerden ve Kara Khitailerden yardım istemesi ve ayrıca Sultan'ın Bağdat'ta Harezmşahların cezalandırma yetkisini istemesi nedeniyle Halife ile düşmanlık içindeydi. Bu ihtilaf ve düşmanlık sonucunda Sultan Muhammed, ülkesinin alimlerinden " Beni Abbas "ın halifeliğe layık olmadığı ve "Hüseyni Sedat"lardan (İmam Hüseyin soyundan bir kişi) seçilmesi gerektiği yönünde fetva aldı. bu pozisyon için. Bu nedenle halifenin tahttan indirildiğini ilan ederek, Abbasi halifesinin adının hutbelerde anılmamasını ve paralara basılmamasını emretmiş ve Tirmiz Alevi Sedatlarından birini halife olarak atamıştır. Sultan Muhammed 1217 yılında Bağdat'a doğru yürüdü ancak kış mevsimi olması nedeniyle birlikleri Kirmanşah ile Hemedan arasındaki Esadabad geçidinde kar ve soğuktan çok zarar gördü ve Horasan'a döndü.[2](s22–25)[4]
İstilanın nedenleri
[değiştir | kaynağı değiştir]Otrar'da Moğol tüccarların öldürülmesi olayı
[değiştir | kaynağı değiştir]Cengiz, kuzey Çin'e baskın yaptıktan sonra Pekin'i fethetti. Daha sonra Uygur boylarını kendisine itaat etmeye zorladı, Kara Khitai kabilelerinin topraklarına hakim olan Naiman kabilelerinin lideri Küçük Han oradan sürüldü ve böylece Cengiz, doğu sınırı olan Harezmyan ile ortak bir sınır buldu. bu bölgelere ulaştık. Kanıtlardan ortaya çıkan şey, Cengiz'in İran'a yaptığı seferin, kontrolü altındaki zengin ve devasa Çin ülkesi nedeniyle yeni bir toprak kazanmak ve ganimetler kazanmak olmadığı, dolayısıyla İran'a sefer yapmasına gerek olmadığıdır. Cengiz, ticaretin yayılması ve tüccarların hareketiyle çok ilgileniyordu, bu nedenle ticareti teşvik etti ve güçlü bir kral olarak gördüğü Sultan Muhammed ile dostane ilişkiler kurmaya çalıştı. Bunun üzerine Mahmud Yalavaç başkanlığındaki bir grup tüccarını hediyelerle birlikte Sultan Muhammed'i ziyarete gönderdi ve ona ülkesinin büyüklüğü, mal varlığının refahı ve ordusunun gücü hakkında bilgi verdi. Harezmyan'ın topraklarını genişletmeye çalışan Sultan Muhammed, Cengiz'in mektubunda kendisine "oğlum" demesine kızdı ancak Mahmud Yalavach öfkesini bastırdı ve Cengiz Han'la dostane ilişkiler kurmayı kabul etti.[5]
Böylece Sultan Muhammed'in ilk elçisi Pekin'de kabul edildi ve Cengiz, Moğollar ile Harezmliler arasında ticaretin dostluk ilişkileri kurulmasının bir gereği olduğunu ilan etti. Bu esnada Sultan Muhammed'in topraklarından bir takım Müslüman tüccarlar, Moğol İmparatorluğu'na bir takım mallar götürmüşler ve Cengiz, gelişlerinin başında onlara şiddet uygulamışsa da, sonunda onları yatıştırmış ve saygıyla geri göndermiştir. 1218 yılında geri dönerken, sayıları 450'yi bulan ve çoğunluğu Müslüman olduğu anlaşılan bir grup Moğol tüccarı, Cengiz tarafından bir miktar mal ve iki hükûmet arasında ilişkilerin kurulması yönünde tavsiye ve isteklerini içeren bir mektupla birlikte gönderildi. Ancak Terken Hatun'un (Sultan Muhammed'in annesi) yeğeni olan ve onun tarafından desteklenen Otrar'ın hükümdarı İnalcık, tüccarların zenginliğine açgözlü davrandı ve Moğol tüccarları, altındaki bölgenin sınırında casusluk suçlamasıyla tutukladı. onun yönetimi altında, o dönemde İran Irak'ında bulunan Sultan Muhammed'in izniyle tüm bu tüccarları katletti.[6](s522) Daha sonra Harezmşah yetkilileri, kervandaki 500 develik altın, gümüş, Çin ipek eserleri, değerli deriler ve benzeri eşyaları satarak elde edilen tutarı Harezmşah hükûmetinin başkentine gönderdiler.[7](s701)[8]
Otrar olayının haberi Cengiz Han'a ulaşınca Cengiz Han öfkesini kontrol etmeye karar verdi ve diplomasi yoluyla tatmin sağlamak için son girişimini yaptı. Daha önce Sultan Tekiş'in hizmetinde olan ve yanında iki Moğol bulunan bir Müslümanı, İnalcık'ın yaptıklarını protesto etmek için gönderdi ve Moğolların kendisine teslim edilmesini talep etti.[9](s305) Sultan Muhammed İnalcık'u teslim etmek istemedi çünkü Harezmşah ordusunun liderlerinin çoğu onun akrabasıydı ve Harezmşah sarayında nüfuzu olan Terken Hatun da onu destekliyordu. Bunun üzerine Sultan Muhammed, Cengiz Han'ın isteğini kabul etmemekle kalmamış, Harezmşah'ın başkenti Semerkant'a gelen Müslüman elçisini de öldürmüş ve sahabelerini sakal ve bıyıklarını keserek Cengiz'e geri göndermişti. Padişahın bu savaşçı davranışı Moğolların Orta Asya'yı istilasını hızlandırdı.[7](s701)[10] Tarihçiler, Cengiz'in Çin'de Kin'e karşı savaşında zaten çıkmaza girdiğini ve 1216'da Sibirya'daki Hoi-yin Irgen isyanıyla uğraşmak zorunda kaldığını belirtiyor. Bu yüzden başka bir savaş başlatmak istemedi.[11]
Ekonomik faktörler
[değiştir | kaynağı değiştir]Moğolların daha gelişmiş bölgelerin mallarına ihtiyacı vardı; bu nedenle eski çağlardan beri ticaret yollarının açık tutulması onlar için çok önemliydi.[2](s569) Cengiz Han, monarşisinin başlangıcından itibaren ticarete büyük önem verdi çünkü silahları Hindistan ve Şam'dan temin etmesi gerekiyordu; Moğol ve Çin ürünlerini satacak pazarlara da ihtiyacı vardı. Ancak Sultan Muhammed ile Naymanların lideri Kuçluk Han arasındaki çatışma, yolların kapanmasına ve doğu ile batı ticaretinin kesintiye uğramasına neden olmuştu. Kara yollarındaki bu kesintiyle aynı zamanda Kiş hükümdarı ile Hürmüz hükümdarı arasındaki savaş nedeniyle Basra Körfezi'nin deniz yolu da tıkandı ve Orta Asya bölgesinde ticaret krizine yol açtı. Tüccarlar çatışmaların sona ermesini ve yolların açılmasını istiyordu. Dolayısıyla Moğolların saldırılarında bazı Müslüman tüccarlar Cengiz'in batıya doğru ilerlemesine yardımcı oldular. Bu krizi çözmek için 1218'de Kuçluk Han Moğollar tarafından öldürüldü. Sultan Muhammed, Uzakdoğu ile ticari ilişkilerin önemini ve topraklarının İpek Yolu üzerindeki konumunu önemsemediği gibi, tüccarların ihtiyaçlarına ve Cengizlerin isteklerine de kayıtsız kalmıştı. Sıra Sultan Muhammed'de gelmişti.[12]
Cengiz'in ordusunun baskını
[değiştir | kaynağı değiştir]II. Muhammed'in görünürdeki otoritesine rağmen, Moğol saldırısı durumunda kendi yönetimini savunmaya hazırlıksızdı. Savaş hazırlıkları sırasında halkından bir yılda üç kez vergi toplayarak halkta memnuniyetsizlik ve huzursuzluk yarattı.[7](s707) İşgalden önce Sultan Muhammed, ordu komutanlarından oluşan bir konsey oluşturdu. Harezm'in ünlü hukukçularından ve hocalarından İmam Şahabeddin Hiyoki, imparatorluğun farklı köşelerinden mümkün olduğu kadar çok asker getirilerek Moğolların Seyhan'ı geçmesinin engellenmesi teklifinde bulundu ancak Harezm ordusunun komutanları bu plandan pek hoşlanmadı. Moğolların Mâverâünnehir'e gelip zorlu boğazlara ulaşmalarını beklemeyi önerdiler. Ayrıca, yerel araziye ilişkin bilgi eksiklikleri olacağını varsayarak, bazı zorluklarla karşılaşacakları zaman Moğollara saldırmayı da teklif ettiler. Sultan, Şahabeddin'in öğüdünü dikkate almadı ve imparatorluğun büyük şehirlerini korumak için birliklerini dağıtmayı kabul etti. Bu arada Sultan Muhammed Belh'e doğru yola çıktı.[2](s39)[9](s306)
Mâverâünnehir'in fethi
[değiştir | kaynağı değiştir]Eylül 1219'da Cengiz Han, Harezmşah bölgesinin sınırındaki Otrar'a geldi ve kuvvetlerini üç parçaya böldü; Bir kısmını Otrar'ı kuşatmak üzere oğulları Ögeday ve Çağatay Han'ı görevlendirmiş, bir kısmını da Cuci komutasında Seyhan Nehri çevresindeki şehirleri Cend şehrine doğru götürmek üzere göndermiş, kendisi de oğlu Tuluy'un başında Buhara'ya doğru ana kuvvetler ile hareket etmişti.[7](s702) Cengiz Han, seferleri sırasında daima danışmanların, yol adamlarının ve tüccarların hizmetlerinden yararlanmıştır. Bu nedenle, Harzamiye'nin yollarını bilen bir grup Müslüman tüccar, tavsiye almak için kampında her zaman bulunuyordu.[13] Ayrıca işgalin başlamasından sonra babası ve amcası Sultan Muhammed'in emriyle öldürülen Bedireddin Omid gibi Muhammed'e düşman olan Harezm komutanlarından bazıları da Moğol ordusuna katılarak Sultan'ın sarayındaki ve yollardaki durum hakkında Cengiz'e birçok bilgi verdiler. Saldırı yönteminden, ordunun bölünmesine ve Cengiz'in diğer kararlarına bakıldığında Cengiz'in Mâverâünnehir'in coğrafi durumuna çok iyi aşina olduğu söylenebilir.name="Ashtiani1"/>(s41, 91)
Buhara, Semerkant ve Otrar'ın fethi
[değiştir | kaynağı değiştir]1220 yılında Cengiz Han, ordusunun ana kuvvetleriyle Buhara'ya saldırdı. Sultan, tamamen habersiz yakalandı. Önce Cengiz'in Semerkant'a saldıracağını, burada hem saha ordusunun hem de Buhara'da konuşlanmış garnizonun kuşatmayı hafifleteceğini tahmin etmişti. Han'ın Kızılkum'daki yürüyüşü, saha ordusunu güçsüz bırakmıştı; ne düşmanla çatışmaya girebiliyor ne de halkına yardım edebiliyordu.[14] Han, şehrin savunucularının güçlü direnişiyle karşılaştı; Fakat bu direniş uzun sürmedi. İki haftadan kısa bir sürede şehir düştü, şehrin iletişim yolları her taraftan kesildiği için direnişten kaçınılmaz olarak vazgeçtiler. Moğol işgalciler Buhara'yı ele geçirdikten sonra binlerce silahsız ve savunmasız vatandaşı öldürüp, geri kalanını da köle olarak aldılar.[3](ss34)[7](s702)[15](s133) Cengiz Han, Buhara'nın ileri gelenlerini çağırmış ve onlara onları çağırmanın amacının Sultan Muhammed'in tüccarlara sattığı malları (Otar olayı) toplamak olduğunu, çünkü bu eşyaların Moğollara ait olduğunu söylemiştir. Otrar kervanından sahip oldukları tüm malları getirip Cengiz Han'a teslim ettiler.[2](s44) Daha sonra Semerkant'a doğru yola çıktılar.
Sultan Muhammed, Semerkant'ın savunmasına büyük önem vermiş ve bu şehirde büyük bir kuvvet toplamış ve şehrin surlarını onarmıştı. Çeşitli tarihçilere göre Semerkant'ta şehri savunmak için 50.000 ila 110.000 arası asker toplanmıştı. Görünüşe göre şehir kuşatmaya birkaç yıl dayanabilirdi. Kuşatmanın üçüncü gününde şehri savunanlardan bir grup mevzilerinden çıkarak düşmana saldırdı. Moğol askerlerinin bir kısmını öldürdüler, ancak daha sonra düşman tarafından kuşatıldılar ve çoğu savaş alanında öldü. Başarısız olan bu saldırı, savunmacıların morali üzerinde kötü bir etki yaratmıştır. Şehrin nüfuz sahibi bazı kişileri teslim olmaya karar verdiler ve şehrin kadısını ve Şeyhülislam'ı teslim konusunu görüşmek üzere Cengiz Han'a gönderdiler. Sonunda şehrin kapısını düşmana açtılar ve Cengiz'in ordusu şehre girerek halkı katledip ve yağmaladılar. Saldırının ardından Semerkant şehri harabeye dönmüş ve terk edilmiştir.[7](s703)[14] Moğol askerleri kesin bir saldırının ardından Otrar şehrini ele geçirdiler ancak Atarar kalesi bir ay (bazı belgelere göre altı ay) direnmiştir. Moğollar, Otrar kalesini aldıktan sonra şehrin ve kalenin tüm savunucularını öldürdüler.[7](s702)[9](s307)
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ Abbas Eqbal Ashtiani (1931). "The strange life of one of the Abbasid caliphs (Al-Nasir al-Din Allah)" زندگانی عجیب یکی از خلفای عباسی (ناصرالدین الله). Sharq, 6.
- ^ a b c d e Abbas Eqbal Ashtiani (1985). The Mongol History تاریخ مغول. Negah Publishing House. ISBN 9789643514525.
- ^ a b Jackson, Peter (2009). "The Mongol Age in Eastern Inner Asia". The Cambridge History of Inner Asia. Cilt The Chinggisid Age. ss. 26-45. doi:10.1017/CBO9781139056045.005. ISBN 9781139056045.
- ^ a b Rafis Abazov (2008). Palgrave Concise Historical Atlas of Central Asia. Palgrave Macmillan. s. 43. ISBN 978-1403975423.
- ^ Husayngoli Sotoudeh (1974). «The role of Persian people in defending against the Mongol invasion» (Collection of speeches of the first Iranian Research Congress) 2 »نقش مردم ایران در مدافعه از تهاجم مغولان». مجموعه خطابههای نخستین کنگره تحقیقات ایرانی. ۲. University of Tehran Press. s. 406.
- ^ Abdolhossein Zarrinkoob (1996). Other periods: periods of Iran: from the end of the Sassanids to the end of the Timurids روزگاران دیگر: دنباله روزگاران ایران: از پایان ساسانیان تا پایان تیموریان. Sokhan Publications. ISBN 9789646961111.
- ^ a b c d e f g Bobojon Ghafurov (1998). "Tajiks". Ancient, ancient, medieval and modern history Book 1,2. Dushanbe.
- ^ Leo de Hartog (2004). Genghis Khan: Conqueror of the World. Tauris Parke. ss. 86-87. ISBN 1-86064-972-6.
- ^ a b c John Andrew Boyle (1968). The Cambridge History of Iran,Volume 5: The Saljuq and Mongol Periods. Cambridge University Press. ISBN 9781139054973.
- ^ Alâeddin Atâ Melik Cüveynî (c. 1260). Tarih-i Cihan Güşa تاریخ جهانگشای [History of the World Conqueror] (Farsça). 1. Andrew Boyle, John tarafından çevrildi. s. 80.
- ^ May, Timothy (2018). The Mongol Empire. Edinburgh: Edinburgh University Press. ISBN 9780748642373. JSTOR 10.3366/j.ctv1kz4g68.11. 26 Mart 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Nisan 2024.
- ^ Peter Avery (1959). "Investigating the factors of Genghis Khan's attack on Transoxiana" بررسی عوامل حمله چنگیز خان به ماوراءالنهر. Quarterly Magazine Faculty of Literature and Human Sciences, University of Tehran, 1. ss. 42-45.
- ^ "Iran – The Mongol invasion". Encyclopedia Britannica. 15 Haziran 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ a b Sverdrup, Carl (2017). The Mongol Conquests: The Military Campaigns of Genghis Khan and Sübe'etei. Helion & Company. ss. 151-153. ISBN 978-1913336059.
- ^ David O. Morgan, Anthony Reid (2008). The New Cambridge History of Islam, Volume 3: The Eastern Islamic World, Eleventh to Eighteenth Centuries. Cambridge University Press. ISBN 9780521850315.