Orta Asya'nın Moğollar tarafından istilası
| Orta Asya'nın Moğollar tarafından istilası | ||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Moğol istilaları | ||||||||||
| ||||||||||
| Taraflar | ||||||||||
| Moğol İmparatorluğu | Karahıtay Devleti | Harezmşahlar Devleti | ||||||||
| Komutanlar ve liderler | ||||||||||
|
Cengiz Han Cuci Çağatay Han Ögeday Tuluy Subutay Cebe ÇelmeNoyan (esir) Mukali Kubilay Kasar Borçu (ölü) Sorhon Şira |
Kuçluk  |
Alâeddin Muhammed, Celâleddin Harezmşah, İnalcık ,Timur Melik | ||||||||
| Güçler | ||||||||||
| 100,000-150,000 | Yaklaşık 100,000 | 40,000+ | ||||||||
| Kayıplar | ||||||||||
| Yaklaşık 50,000+ | 60,000-70,000 | birçok asker öldürüldü, nüfusun %25'i katledildi (1.7 milyon kişi)[1] | ||||||||
Orta Asya'nın Moğol istilası, Moğol ve Türk kabilelerin 1206 yılında Moğol Platosu'nda birleşmesinden sonra meydana gelmiştir. Cengiz Han'ın 1221 yılında Harezmşahlar Devleti'ni fethetmesiyle tamamlanmıştır.
Karahıtaylar (1216-1218)[değiştir | kaynağı değiştir]
Güçleri karşısında Sarı Uygurlar, Karluklar ve yerel Türk halkları Moğollara boyun eğdi. Karahoca Uygur Devleti, Karahıtaylar'ın vassalıydı, ancak 1210'da Karahoca Uygur hükümdarı İdikut Barçuk, Moğollara bağlılığını bildirmek için Han'ın huzuruna çıktı[2] ve ödül olarak kızıyla evlendirildi. Uygurlar devlet işlerinde görevlendirildi. Çuy Vadisi'nin Savaş ağası, Karluk ve Buzar'ın bir lideri, tıpkı Uygurlar gibi bağlılığını bildirdi.
Karahıtaylar (Kara Kitan), Liao Hanedanlığı (907-1125) döneminde Kin Hanedanlığı'na bağlı Curçenler tarafından Çin'den sürülen Kitanlar'dı. 1124 yılında bazı Kitanlar Yelü Dashi'nin önderliğinde batıya doğru hareket ederek Yedisu bölgesi ve Çu Nehri arasında Karahıtay Hanlığı'nı (Batı Liao) kurdular. Büyük Selçuklu lideri Ahmed Sencer'i 1141 yılında Katvan Muharebesi'nde mağlup ettikten sonra 12. yüzyılda Orta Asya'ya hâkim oldular. Karahıtaylar, 1211 yılında Alâeddin Muhammed Harezmşah (1200-20) ile yaptıkları savaşı kaybetmeleri ve özellikle aynı yıl Kuçluk'un Gürhan tahtını gasp etmesiyle zayıfladılar.[3]
Kuçluk, Nayman kabilesinin önemli bir üyesiydi. Naymanlar, Cengiz Han ile yaptığı savaşı kaybedince, Kuçluk kaçtı ve Karahıtaylar'a sığındı. Yelü Zhilugu tarafından himaye edildi ve zamanla danışman olarak atandı. Zhilugu'nun damadı olduktan sonra tahtı ele geçirdi. Nestûrîlik'ten Budizm'e geçen Kuçluk, çoğunluğu Müslüman olan halkı Hristiyan ya da Budist olmaya zorladı.[4] [5] Kuçluk'un en büyük hatası, Almalık şehrine saldırmak oldu. Moğolların vassalı olan Karluklar yardım için Cengiz Han'a başvurdu.[6] 1216'da Cengiz Han, generali Cebe Noyan'ı Kuçluk'u yakalaması için gönderdi. Moğollar Balasagun'da Karahıtay'ları yenilgiye uğrattı, Kuçluk kaçmayı başardı, ancak daha sonra yakalandı ve 1218'de idam edildi.[7]
Harezmşahlar (1219-1221)[değiştir | kaynağı değiştir]
Karahıtayların yenilmesi ile Moğollar ve Harezmşahlar komşu oldular. Bu zamana kadar Moğollar, Moğolistan'daki göçebe kabilelerini ve ardından Türkmenleri az kan dökerek ve neredeyse hiç maddi kayıp vermeden birleştirmeyi başarmışlardı. Ancak Cengiz Han'ın Kin Hanedanı’ndan Curçenler ve Batı Şia Hanedanı’ndan Tangutlara karşı yürüttüğü savaşlar Moğolların ne kadar acımasız olabileceğini göstermiştir.
Başlangıçta Moğolların niyeti Harezmşahlar'ı istila etmek değildi. Cüveynî'ye göre Cengiz Han Harezmşahlar ile ticari bağlantılar kurmayı amaçlıyordu. Hükümdarları Alaaddin Muhammed'e bir mektup gönderdi ve ona komşusu olarak hitap etti: "Ben doğan güneşin topraklarının efendisiyim, sen ise batan güneşin topraklarında hüküm sürüyorsun. Sağlam bir dostluk ve barış anlaşması yapalım".[8]
Alaaddin Muhammed Cengiz Han'ın taleplerini kabul etti ve kervan ticareti başladı. Ancak bu anlaşma uzun sürmedi. Bir Harezm kenti olan Otrar'ın valisi İnalcık, tüccar ve diplomatlardan oluşan bir kervanın 500 üyesini tutukladı ve Alaaddin Muhammed'in onayı ile idam ettirdi. Haber birkaç ay sonra Cengiz Han'ın sarayına ulaştığında, Cengiz Han öfkelenir ve misilleme olarak Harezm Devletini istila etmeye karar verir. Bu Moğol istilası Harezmşahların tamamen yıkılması ve bölgedeki sivil nüfusun büyük bir kısmının katledilmesiyle sonuçlandı. Cüveynî'ye göre, Moğollar Harezm ve Maveraünnehir'e karşı sadece bir sefer düzenlediler, ancak kendilerine direnen Horasan şehirlerini sistematik olarak yok ettiler. Nüfusun büyük bir kısmını katlettiler, ardından hayatta kalanları sürgün ettiler ya da köleleştirdiler. Moğolların seferlerine damgasını vuracak olan “kana susamışlık ve vahşilik” şöhreti büyük ölçüde bu savaştan sonra yayıldı.
1219'da Maveraünnehir'in işgali sırasında Cengiz Han, ordunun büyük kısmını oluşturan Moğol süvarilerine ek olarak Çinli askerleri de kullandı. Mancınık konusunda uzmanlaşmış bu askerler, kara barut bombaları fırlatacak teknolojiye ulaşmışlardı.[9][10] Tarihçiler, Moğol istilası ile Çin'den Orta Asya'ya barutlu silahların geldiği, bu silahlardan birinin de bir Çin havanı olan "Huochong" olduğunu ileri sürmektedirler.[11]
Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]
- ^ John Man, "Genghis Khan: Life, Death, and Resurrection", February 6, 2007. Page 180.
- ^ Svatopluk Soucek (2000). "Chapter 4 - The Uighur Kingdom of Qocho". A history of Inner Asia. Cambridge University Press. ISBN 0-521-65704-0.
- ^ Biran, Michal. (2005). "Chapter 3 - The Fall: between the Khwarazm Shah and the Mongolians". The Empire of the Qara Khitai in Eurasian History: Between China and the Islamic World. Cambridge University Press. ss. 60-90. ISBN 0-521-84226-3.
- ^ Golden (2011). Central Asia in World History (İngilizce). New York City: Oxford University Press, United States. s. 82. ISBN 978-0-19-533819-5. Erişim tarihi: 20 Temmuz 2023.
- ^ Morgan (2007). The Mongols (İngilizce). Hoboken, New Jersey: Blackwell Publishing. s. 54. ISBN 978-1-4051-3539-9.
- ^ Svatopluk Soucek (2000). "Chapter 6 - Seljukids and Ghazvanids". A history of Inner Asia. Cambridge University Press. ISBN 0-521-65704-0.
- ^ Biran, Michal. (2005). The Empire of the Qara Khitai in Eurasian History: Between China and the Islamic World. Cambridge University Press. ss. 84-85. ISBN 0-521-84226-3.
- ^ Ratchnevsky, Paul. Genghis Khan: His Life and Legacy, p. 120.
- ^ Chase, Kenneth Warren (2003). Firearms: a global history to 1700 (İngilizce). Cambridge/New York: Cambridge University Press. s. 58. ISBN 0-521-82274-2. Erişim tarihi: 20 Temmuz 2023.
Chinggis Khan organized a unit of Chinese catapult specialists in 1214, and these men formed part of the first Mongol army to invade Transoania in 1219. This was not too early for true firearms, and it was nearly two centuries after catapult-thrown gunpowder bombs had been added to the Chinese arsenal. Chinese siege equipment saw action in Transoxania in 1220 and in the north Caucasus in 1239–40..
- ^ Nicolle, Richard; Hook (1998). The Mongol Warlords: Genghis Khan, Kublai Khan, Hulegu, Tamerlane (İngilizce). Brockhampton Press. s. 86. ISBN 1-86019-407-9. Erişim tarihi: 20 Temmuz 2023.
Though he was himself a Chinese, he learned his trade from his father, who had accompanied Genghis Khan on his invasion of Muslim Transoxania and Iran. Perhaps the use of gunpowder as a propellant, in other words the invention of true guns, appeared first in the Muslim Middle East, whereas the invention of gunpowder itself was a Chinese achievement
- ^ Adle, Irfan; Habib (2003). Dani, Ahmad Hasan; Adle, Chahryar; Habib, Irfan (Ed.). History of Civilizations of Central Asia : Development in contrast : from the sixteenth to the mid-nineteenth century (İngilizce). Volume 5 of History of Civilizations of Central Asia. Paris: UNESCO. s. 474. ISBN 92-3-103876-1. Erişim tarihi: 20 Temmuz 2023.
Indeed, it is possible that gunpowder devices, including Chinese mortar (huochong), had reached Central Asia through the Mongols as early as the thirteenth century.71 Yet the potential remained unexploited; even Sultan Husayn's use of cannon may have had Ottoman inspiration.