Hiung-nu: Revizyonlar arasındaki fark
| [kontrol edilmemiş revizyon] | [kontrol edilmemiş revizyon] |
tmz |
Değişiklik özeti yok |
||
| 1. satır: | 1. satır: | ||
[[Resim:Hiung-nu kemer bağı.jpg|thumb|200px|Hiung-nu halkından kalma altın kemer kilidi. (M.Ö. 3. ila 2. yüzyıl)]] |
|||
{{taraflı}} |
|||
[[Resim:Streitende-Reiche2.jpg|thumb|200px|M.Ö. 500-221 arasında farklı Çin hakanları birbirleri ile iç savaşlar sürdürürken, kuzeydeki Hiung-nu toprakları genişlemeye devam ediyordu.]] |
|||
:''Bu madde Asya'da faaliyeti göstermiş Hiung-nu hakkındadır. Avrupa'da faaliyeti göstermiş "Hunlar" için [[Hun İmparatorluğu]] maddesine ve "Hunlar" kavramı için [[Hunlar]] maddesine bakabilirsiniz.'' |
|||
{{Büyük Hun İmparatorluğu}} |
|||
'''Hiung-nu''' ([[Çince]]: '''匈奴'''; [[pinyin]], Xiōngnú; [[Wade-Giles]]: Hsiung-nu, [[Türkiye Cumhuriyeti]]'nin literatüründe '''Büyük Hun İmparatorluğu'''), [[M.Ö 4. yüzyıl]]dan [[4. yüzyıl|M.S. 4. yüzyıla]] kadar [[Orta Asya]]'nın önemli bir bölümünü ele geçirip bir imparatorluk kurmuş olan [[Öntürkler|Ön Türk]] ile Moğolların karma topluluğuna verilmiş olan Çince isimdir. '''Asya Hunlarının''', Avrupa'ya hücum etmiş olan Avrupa Hunlarından ayırt edebilmek için bu bu Çince isimleri ile tanımlanırlar. |
|||
'''Büyük Hun İmparatorluğu''' ([[Çince]]: 東匈奴, anlamı: Doğu Hiung-nu), [[M.Ö. 220]] yılında [[Hunlar]] tarafından kurulan ilk imparatorluktur. (En yaygın teze göre), [[Türk]] ve [[Moğol]] boylarından oluşturulmuştur. |
|||
Hiung-nu (Hun) adına ilk olarak M.Ö. 318 yılında Çin ile yapılan Kuzey Şansi Savaşı'nda ve bunun sonucunda yapılan anlaşmada rastlanmaktadır. [[Hiung-nu]]lar günümüzün [[Moğolistan]] bölgesinde; [[Çin]]'in kuzeybatısında yaşamlarını sürdürmekteydiler.Bilinen ilk imparatorları Teoman(Tuman)'dır. En büyük imparatorları Mete Kağan (Oğuz Kağan)'dır. Çinliler önüne geçemedikleri Hunlarin saldırıları ardından "Büyük Çin Duvarı" ([[Çin Seddi]])'ni inşa etmek zorunda kalmıştır. ([[M.Ö. 214]]) Bu yapı günümüzde halen bir dünya harikası olarak kabul edilmektedir. [[Ming Hanedanı]] döneminde de yenilenen büyük duvarın birçok kısmı sağlamlığı ile günümüzde hala ayakta kalmıştır.En parlak dönemini Mete Kağan zamanında yaşamıştır. Mete Kağan orduyu onluk, yüzlük (Bölük), binlik ve onbinlik (Tümen) birimlere ayırmıştır. Bu sistem günümüzde de uygulanmaktadır. Öyle ki Kara Kuvvetlerinin kuruluş tarihi olarak (M.Ö. 209) Mete Kağan’ın tahta çıkış tarihi kullanılmaktadır. |
|||
Çoğu batılı bilimciler Hiung-nu halkını, [[Avrupa]]'ya kadar gelmiş olan [[Hunlar]]ın asıl çekirdeği olarak görürler. Bir başka deyişle, batıya hareketleri ile başka milletlerle karışmış olmadan önceki halleriyle gerçek Proto-Hun halkı olarak kabul ederler. Günümüzde varlığını sürdüren [[Türk halkları]], Hiung-nu'ları en eski ataları olarak görürler; ama bugüne kadar ne Avrupa'ya gelen Hunların ne de Türk halklarının atası oldukları kesin olarak kanıtlanabilmiştir. Hiung-nu'ların bir sürü küçük göçebe kavimden oluşmuş bir topluluk oldukları ve siyasi duruma göre sık sık dağılıp tekrar yeniden şekillenmiş oldukları düşünülür. |
|||
== Bozkırların İmparatorluğu == |
|||
== Hunların kökleri == |
|||
Kuruluşu hakkında kesin bilgiler yoktur. M. Ö. 220 yılında Teoman tarafından kurulduğu kabul edilir. Teomandan sonra devleti büyük bir imparatorluk haline getiren Mete Kağan (Mo-dun)'dır. Hun, Türk ve Moğol boylarını bir çatı altında toplayan Mete, İpek yoluna egemen olmak için Çin ile savaşmıştır. [[M.Ö. 200]] yıllarında Çin'i yenilgiye uğratarak vergiye bağlamıştır. M.Ö. 187 yılında Çin İmparatorluk ordusunu, ki başında Ka-o-ti bulunmaktadır, Pa-i-Teng sefereinde 10 bin kişilik disiplinli ve düzenli ordusuyla yenilgiye uğratmıştır. Bu çin ordusunun sayısının bazı kaynaklarda 200 bin bazı kaynaklarda ise 35 Tümen yani 350 bin olduğu yazmaktadır. Mete Kağan devrinde Sibirya, Çin Denizi, Japon denizi ve Hazar Denizi arasında kalan tüm topraklara hakim olunmuştur. |
|||
=== Farklı isimlendirmeler === |
|||
Metenin Çin'i topraklarına bağlamayıp, vergi almak suretiyle yönetmesi sebebi, Çin yerleşik hayatı ve siyasi etkisinden uzak durma olarak yorumlanır. Bunun yanında Çin'in kalabalık nüfusu altında Hunluk özelliklerini kaybetmek istememiştir. |
|||
[[Resim:Hunlar.PNG|thumb|left|300px|Büyük Hun İmparatorluğunun en geniş sınırları, Sarı renk: Günümüzde Turki halklarin yaşadığı yerler]] |
|||
[[Resim:Hunlardan.jpg|left|thumb|Hunlardan kalan bir kemer tokası]] |
|||
Metenin ölümünden sonra bir süre daha gücünü koruyan devlet, Çinli prenseslerle evlenme geleneği ile Çinli prenseslerin casusluk faaliyetleri, Hun boyları arasındaki iktidar kavgaları, Çinin İpek yolu üzerinde gittikçe siyasi nüfuzunu arttırması gibi nedenlerle M.Ö. 46 yılında Hunlar Doğu Hunları ve Batı Hunları olmak üzere ikiye ayrıldı. Bu ikiye ayrılışın nedenlerinden birisi de Büyük Hun Devleti'nin başında bulunan Ho-han-ye' nin ekonomik sıkıntıları da neden göstererek Çin egemenliğine girmek istemesidir ki, bu düşünceyi kardeşi Çiçi, "atalarına saygısızlık" olarak kabul edip esaret altına girmeyi reddetmiştir. |
|||
Bugün bilinenlere göre [[Turuklar]], Hiung-nu'lar ve [[Hunlar]], bugün [[Moğolistan]]'a ait olan Altay ve Sayan Dağları arasındaki bölgeden gelmişlerdir. Bu üç halk birbirleriyle en azından akraba olduğu ve ya hatta aynı halk oldukları düşünülür, ama farklı kaynaklarda farklı isimlerle tanımlanmalarından ötürü günümüzün tarih bilimcileri tarafından bu isimler farklı tarihi dönemleri için kullanılır. |
|||
Batı Hunları Çiçi yönetiminde [[Talas]]'ın batısına egemen oldular. Akhunların ve Avrupa Hunlarının kurulmasında etkin rol oynadılar. Batı Hunluları'nın başında bulunan Çiçi'nin Çin'e karşı verdiği mücadelede kısa bir süre sonra başarısız olduğu görülmüştür. Zira Çiçi, Çin ile mücadelede eski Hun savaş taktiklerini bırakarak bir şehir kurup burayı kale haline getirerek savunma savaşı yapmayı yeğlemiştir. Bu kendisinin birinci hatasıdır. Yenilgisinde etkili olan diğer hata ise emri altında bulunan askerlere çok sert davranmasıdır. |
|||
*Çin kaynaklarının aktardığı isimle söylemek gerekirse; "Hiung-nu" [[Mete|Mao-Tun]]'un (Mete Han/Oğuz Han) kurduğu devletin de ismidir. Modern tarihçiler tarafındansa Hunların doğudaki çekik gözlü, tipik Türk-Moğol kökleri için kullanılır. |
|||
Doğu Hunları Ho-Han-ye yönetiminde Talas'ın doğusunda M.S 48 yılına kadar hüküm sürdü. Çin'in siyasi hareketleri sonucu, [[48|M.S. 48]] yılında Güney ve Kuzey Hunları olmak üzere ikiye ayrıldı. Kuzey hunları hakan Pi yönetiminde Moğol ve Sibirya stepleri çevresinde 156 yılına kadar devam etti. Güney Hunları Panhu yönetiminde Uygur havzasında ve Çine yakın bölgelerde 216 yılına kadar devam etti. |
|||
*Hunlar, Hiung-nu'ların batıya giderek [[Hint-Avrupa halkları]] ile karışan kolu için kullanılır. "Hunlar" isimi, çoğunlukla sırf [[Atilla]] ve Avrupa'ya getirdiği halklar topluluğu ile bağlantıya getirilsede, bazı tarihçiler Hiung-nu ismini Avrupa Hunları için de kullanırlar. |
|||
Doğu Hunlarının kuzey ve güney olarak ikiye ayrılmasının sebebi; Panhu yönetimindeki Türkler'in Çin'in siyasi üstünlüğünü kabul etmesine rağmen, yeğeni Pi yönetimindeki kuzey Türklerin'in Çin üstünlüğünü kabul etmeyişidir. (Güney Hunları: [[Batı Hun İmparatorluğu]]) |
|||
Hiung-nu halkı farklı kaynaklarda farklı isimlerle adlandırılmaktadırlar. En yaygın isimler şunlardır: |
|||
Güney Hunlarının yıkılması sonunda Çin siyasi egemenliği çerçevesinde Çin ülkesine tampon maksatlı birçok küçük Hun devleti kurulmuştur. Bu Hun devletleri Göktürk siyasi üstünlüğüne kadar devam etmiştir. |
|||
* Hun |
|||
=== Tanhuları (Şenyuları) === |
|||
* Huna |
|||
* Hunlar |
|||
* Khuni |
|||
* Hiung-nu |
|||
* Hsiung-nu |
|||
* Xun-nu |
|||
* Xiong-nu |
|||
* Xiyon |
|||
=== Tarihleri === |
|||
[[Resim:Hunların bölünmesi.PNG|thumb|right|300px|M.Ö. 46 Büyük Hun İmparatorluğunun Doğu ve Batı olmak üzere birinci bölünüşü, Çiçi yönetimindeki Batı Hunları kısa sürede dağılmışlar ve çevre ülkelere göçmüşler, Avrupa Hunları'nın ve Akhunların oluşmasını sağlamışlardır. Doğu Hunları ise Ho-Han-Ye idaresinde Büyük Hun olarak sürmüştür. Sarı renk: Günümüzde Türklerin yaşadığı yerler]] |
|||
[[Resim:Great Wall of China.jpeg|thumb|250px|Çin seddi]] |
|||
Hiung-nu halkının, kendileri ile bağlantılı olan [[Hunlar]] gibi [[Altaylar|Altay]] ve [[Sayan]] boylarının birleşmesinden oluşmuş olduğu kabul edilmektedir. Ayrıca bu topluluğa yüzyıllar boyunca [[Saklar]] ve [[Sarmatlar]] gibi birçok Hint-Avrupa kavimleri, Moğol kavimleri ve Çin'den sürülmüş olan bazı çoban halklarının karışmış olması gerektiği düşünülür. Mesela m.ö. 349 yılından kalma bazı Çin yazılarında Hiung-nu halk birikiminin 19 boyundan biri olduğu belirtilen, Çiğ kavmi (Asya Türkleri için tipik olmayan) uzun burunları ve uzun sakalları ile Çinlerin dikkatini çekmişlerdir. |
|||
Hiung-nu halkı hakkındaki bilgiler, özellikle atların üzerinde savaşan bir halk olarak olduğu konusundadır, ancak M.Ö. 8. yüzyıldan kalan bazı Çin yazılarında [[Altay bölgesi]]nde yaşayan ve at koşturmayı bilmeyen halklardan da bahsedilir. Çinliler bunlara farklı zamanlarda farklı adlar verirler; ''Yung'', ''Ti'', ''Huy'' veya ''Hiy-yun''. Çinliler mesela ''Ti''-halkı hakkında m.ö. 714 ve m.ö. 541 yıllarından kalma yazılarda, onları mağlup ettiklerini ve bu halkın yaya olarak savaştığını kayıt etmişlerdir. Bu üstte sayılan halklarında Hiung-nu'larla mutlaka bağlantıları olmuş olması gerektiği düşünülür. |
|||
*Yabgu Tou-Man (Teoman Tovuman) (?-M.Ö. 209) |
|||
*Mete Bagatır (M.Ö. 209 - Ö. 174) |
|||
*Lao - Şang (M.Ö. 174 - 161) |
|||
*Çun - Çen Yabgu (Kün) (M.Ö. 161 - 126) |
|||
*İ-Çin-Hsien (İçihise) Yabgu (M.Ö.126 -114) |
|||
*Wu-Weri (Uvey) Yabgu (M.Ö. 114 - 105) |
|||
*Wu-Şih-Lu-Erh (U-Su-Liu-Usilu) Yabgu (M.Ö. 105 - 102) |
|||
*Çü-Li-Hu (Hiü-Li-Hu-Güylihu) Yabgu (M.Ö. 102 - 101) |
|||
*Çü-Ti-Hu (Tsie-Ti-Heu-Tsüydiheu) Yabgu (M.Ö. 101 - 96) |
|||
*Hu-Lu-Ku-(Hu-Lo-Ku = Hulugu) Yabgu (M.Ö. 96 - 85) |
|||
*Khuandi Yabgu (M.Ö. 85 - 68) |
|||
*Khuyluy Yabgu (M.Ö. 68 - 60) |
|||
*Uven-Güydi Yabgu (M.Ö. 60 - 58) |
|||
*Khukhasie Yabgu (M.Ö. 58 - 56) |
|||
*Çiçi Yabgu (M.Ö. 56 - 46) [[Çiçi ve oğulları Batı Türkistan'a çekilmiş ve Talas'ın batısını yönetmiştir. Avrupa Hunları ile Akhunların temelini oluştururlar.]] |
|||
*Ho-Han-Ye (M.Ö. 56 - 31) |
|||
*Joti Yabgu (M.Ö. 31 - 20) |
|||
*Seuse - Joti Yabgu (M.Ö. 20 - 12) |
|||
*Çeya - Joti Yabgu (M.Ö. 12 - 8) |
|||
*Üçjolu - Joti Yabgu (M.Ö. 8 - M.S. 13) |
|||
*Uluyjoti Yabgu (13 - 18) |
|||
*Şikao-Joti Yabgu (18 - 46) |
|||
*Vutatiho Yabgu (46) |
|||
[[M.Ö. 1800]] yılından kalan kanıtlarda Hiung-nu'ların en büyük ataları olarak hükümdar Çungvi'nin adı geçer. M.Ö. 1766'da, Çinlilerin [[Şia-dönemi]]nde yazılmış olan yazılarda, Çungvi'nin soyundan olan Kiya adındaki 17. hükümdarın tahttan indirildiği yazmaktadır. Ayrıca bu kaynakta, Kiya'nın oğlu olan Sunni'nin kendi boyundan 500 kişi ile birlikte ''Huyi''-boyunu kurduğu yazmaktadır. Türk tarihçilerine göre bu Huyi-halkı, Hiung-nu halkının ve sonraki Hunların başlangıcıdır. Sunni ''Tukyu''-boyunu da kurmuş olabilir. Ondan sonraki Hiung-nu hükümdarları soylarının Tukyu-boyundan kaynaklandığını vurgulamışlardır. Tukyu-boyu, [[Asena boyu]] ile çok yakın akrabadır ve onlardan sonra gelen Göktürk hükümdarları soylarının Asena-boyundan kaynaklandığını daima belirtmişlerdir. |
|||
=== Egemenlik Alanı === |
|||
M.Ö. 350 ile M.Ö. 290 yılları arasında Çin topraklarının kuzeyinde, [[Çin Seddi]]'nin ilk başlangıcı olarak Çin'in kuzey sınırını sağlamlaştırmak ve korumak amacıyla ilk savunma yapıları inşa edilmiştir. Hiung-nu halkının saldırılarına karşı daha etkili olabilmek için, Çin'in [[Zu-dönemi]]'nin M.Ö. 325 - M.Ö. 298 yılları arasında hükümdarı olan Wu-ling ordularına ata binmeyi ve ok atmayı öğretmiştir. Ve hatta onları Hiung-nu'lar gibi giyindirmiştir. Bu tedbirler sayesinde hükümdarlığının 26. yılında Orman-hiung-nu'larını yenilgiye uğratmıştır. |
|||
M.Ö. 318 yılında Hiung-nu'ların ve Çinlerin arasında sınırların kabul edilmesi ile ilgili antlaşması imzalanmıştir. |
|||
Orta Asya steplerindeki tüm Türk boyları, Moğol kabileleri, Moğol Tatarları, Tunguzlar, Yüeçiler (Kuşhanlar), Çin Hanedanlığı, İpek Yolu. Kapladığı alan: Kuzeyde Sibirya; güneyde Tibet, Keşmir; doğuda Büyük Okyanus; batıda Hazar Denizi (18.000.001 km2). {{fact}} |
|||
== Hiung-nu'lar == |
|||
=== |
=== Ülkelerinin kuruluşu === |
||
'''Hunlar''' kendi belgelerini bırakmadığı için arkeolojik deliller dışında Çin kaynaklarına bakılmaktan çare yoktur. Hunların özelliklerinden bir kaç örnek: <br> |
|||
M.ö. 300 yıllarında Hiung-nu topluluğunu oluşturan Bozkır göçebeleri "Hun" ismini benimsemeye başlamışlardır ve bu isimden daha eski olan isimleri "Turuk" artık sadece hükümdarın soyunun ismi olarak kullanılmaya devam etmiştir. Dönemin Çinliler Hiung-nu'lara dört boyun adını vermişlerdir: Hiung-nu'larının hükümdarı olan [[Tanhu]]'nun, ''Xu-la, Lan, Hiu-bu ve Siu-lin'' boylarının üzerinde hüküm sürdüğü aktarılmıştır. |
|||
* Gençlerin önemsenmesi ve yaşlıları önemsenmemesi |
|||
* Reisi vefat edince, yerine oturan oğlunun kendi anası dışındaki babasının kadınlarını alması |
|||
Ancak bu özellikler sadece Hunlar değil, diğer [[göçebe]] kabileler için de geçerlidir. |
|||
Ayrıca bunların Çin medeniyetin [[ahlak]] anlayış ve [[mantık|mantığı]]na aykırı olduğu için Çin kaynaklarında Hunların gelenek ve göreneklerinden bahsedilken eleştiri içerikli cümleler kullanılmıştır. <br> |
|||
'''Hunlar''''ın dini, [[Şamanizm]] ve Tanrı (Tengri) inancı olup, yılda üç kez büyük ayinî bayram düzenliyordu. <br> |
|||
Alkeolojik kazıların sonucuyla Hunların başkentinin [[Ulan Batur]] (Moğolca: Улаанбаатар; Ulaanbaatar)'un kuzeyinde bulunan [[Noin-Ula]] [[kurgan]]ında olduğu saptanmaktadır. Ve kurganlarından kazılan '''Hunlar'''ın [[tekstil]]lerin eski [[Fars]] ve [[Yunan]] kültürünün etkisi tespit edilmektedir. Şimdiye kadar elde edilen delillerden, '''Hunlar''''ın hem doğu medeniyet hem de Batı medeniyetin etkisi altında olduğu anlaşılmaktadır. |
|||
Hiung-nu'lar, [[Qin Hanedanı]]'nın [[Qin Shi Huangdi|Shi Huangdi]] (秦始皇; pinyin: Qín Shǐ Huáng, taht M.Ö. 247 - M.Ö. 210) döneminde Çin seddi güçlendirilmişti ve M.Ö. 215'te General [[Meng Tian]] (蒙恬 měng tián) komutasındaki 300.000 kişilik ordu tarafından yenilerek kuzeye püskürtülmüştü. |
|||
=== Çiçi'nin Çin kayıtlarındaki sözleri === |
|||
Çin elçisinin Çiçi ile ilgili düştüğü bir kayıt şöyledir: |
|||
''" Boyun eğmeyeceğiz. Zira öteden beri Türkler kuvveti takdir eder, tabi olmayı hakir görürler. Savaşçı süvari hayatımız sayesinde adı yabancıları titreten bir millet olduk. Biz ölsek de, kahramanlığımızın şöhreti kalacak, çocuklarımız ve torunlarımız diğer kavimlerin efendisi olacaktır."'' |
|||
M.Ö. 3. yüzyılda [[Toman (Tanhu)|Toman]], (Teoman, 頭曼單于 tóumàn dānyú; taht ? - M.Ö. 209) ve oğlu [[Motun (Tanhu)|Motun]] (Mete, 冒頓單于 mào dùn dān yú; taht M.Ö. 209 - M.Ö. 174), Çinlilerin [[Han Hanedanı|Han]] döneminde bulunan ülkelerini çok kez korku icinde bırakan bir ülke kurmuştur. Bu "[[Büyük Hun İmparatorluğu]]" ve diğer isimlerle tanımlanan ülkenin yüz ölçümü 18 milyon km²'yi bulmuştur. Ülkenin yönetimi bugünkü Moğolistan'ın batısında, yani Altay bölgesinin [[Moğolistan]]'da kalan Gool Mod adlı bölümünde ve Moğolistan'ın merkezinde kalan [[Ötüken]] bölgesinin Noyol-Uul (bugün ''Noin Ula'') adlı kısımında bulunmuştur. |
|||
=== Devlet Yönetimi === |
|||
Bu zamanlarda Hiung-nu'ların baş rakibi, kendileri gibi göçebe bir yaşam sürdüren ve bugünkü Kansu bölgesinde yaşamış olan [[Yü-Çi]] (月氏) halkıdır. Bu halk çok kez Çinliler için para karşılığında savaşmışlardır. M.Ö. 176 yılında Hiung-nu'lar Motun (Mete) emiri altındaki Yü-Çi'leri ve onların etrafında yaşayan diğer halkları mağlub etmiştir ve Motun bunu Çinlilerin Han-Hükümdarına saygılı bir şekilde bildirmiştir: |
|||
Hun devleti başında bulunan kişi " tan-hu" ya da "şen-yu" olarak anılıyordu. [[Tanhu]] sözcüğü bir ünvan olarak " sonsuz genişlik" anlamına gelmektedir. Hükümdarlık da kut anlayışı egemendi. Hükümdarlığın tanrıdan geçtiği görüşü vardı. Ülke, töre hükümlerine göre yönetilirdi. Şenyunun görevi, ülkede dirliği sağlamak, adaleti gerçekleştirmek, orduya komuta etmek, meclisi yönetmek olarak sıralanabilir. Hükümdarlık babadan oğla geçmektedir. Ülke oğullar arasında doğu, batı, merkez olarak miras bırakılmaktadır. Türk devleti hükümdarı eşine "ka-tun"(hatun) denirdi. Yönetimde söz sahibiydi. Büyük Hun Devleti'nde üç meclis bulunuyordu. |
|||
:''[[Tengri]]'nin (Göktanrının) taht'a oturtduğu Hiung-nu'ların büyük Şan-yü'sü, Çin Hükümdarının herhangi bir sıkıntısı var mı, bilmek ister.. [...] sonra Lö-lan, U-sun ve Ho-k'ut halklarını ve bunların etraflarında bulunan diğer 25 ülkeyi mağlub edip hepsini Hiung-nu yapmıştır. Böylece bütün yay gerip ok atan halklar birleşip büyük bir aile olmuştur.'' |
|||
*1. Meclis: Dini nitelikte konular tartışılır. Yılın ilk aylarında toplanırdı. |
|||
*2. Meclis: Haziran ayında toplanır ve devlet işleri görüşülürdü. |
|||
*3. Meclis: Sonbaharda toplanılır ve askeri işler görüşülürdü. |
|||
Mete döneminde Hiung-nu'ların, kırmızı ya da altın renkli ve ortasında bir ejderha kafası resmi bulunan bayraklarını Çinlilerden aldıkları düşünülür. Henüz devlet kurmadan önce Hiung-nu kavimlerinin, beyaz renkli ve ortasında altın renkli bir kurt kafası bulunan ortak bir bayrak kullandıkları bilinmektedir. |
|||
Devamlı devleti yöneten " seçkinler meclisi" vardı. Bu meclise " toy |
|||
" denilmekteydi. |
|||
Erken zamanlarında iyi gelişmiş devlet yapıları ile dikkat çeken Hiung-nu'ların çoğu konuda genel yasaları ve cezaları vardır. Mete'nin devamlı olarak kısa süre içinde harekete geçmeye hazır büyük bir ordusu, devletin ve ordunun sorumluluğunu farklı rütbelere sahip farklı kişiler arasında paylaştırılmış bir düzeni olmuştur. Bu düzen özellike Mete'nin oğlu Ki-ok döneminde (Laoşang Tanhu, M.Ö. 174 - M.Ö. 161) geliştirilmiştir. Ayrıca Ki-ok halkından vergi toplamaya başlamıştır. |
|||
Hiung-nu hükümdarları Tükyu kavmine bağlı "Süylyanti" kavminden gelmektedirler ve kendilerinden sonra gelecek olan tüm bozkır imparatorluklarının da devam ettirecek ve geliştirecekleri eski Türk devlet yapısı geleneğinin temelini atmışlardır. Bu şekilde yapılanmış bozkır imparatorluğu geleneği [[13. yüzyıl]]a kadar var olmuş, ama sonra [[Cengiz Han]] tarafından sona erdirilmişdir. |
|||
=== Ordu === |
|||
Hiung-nu'nun Tükyu ve Aşina hükümdarları, mağlup ettikleri kavimlerin üzerinde sadece simgesel olarak hüküm sürmüşlerdir ve bu kavimlerin başındaki aileyi sadece başka bir aileyle değiştirmekle yetinmişlerdir. Çin yazılarına göre Hiung-nu topluluğu 4 milletten ve toplam 24 kavimden oluşuyordu. Bunlardan en önemlileri Süylyanti Kuyan, Lan, Suybü, Tsülin, Tayçi, Uytı ve Tsetszuy kavmileridir. |
|||
*a. Hun ordusu ücretli değildi. |
|||
*b. Hun ordusunda kadın-erkek asker sayılır, her an savaşa hazır bulunurdu. (ordu-millet anlayışı) |
|||
*c. Hun ordusunun temeli atlı askerlere dayanırdı. |
|||
*d. Ordu tümen sistemine göre teşkilatlanmıştır. (10.000 kişi) |
|||
*e. Kullanılan araçlar: ok ve yaydı. Yakın dövüşte kılıç, kargı kullanılırdı. |
|||
*f. Savaş stratejisi; keşif seferleri ve yıpratma savaşları olarak ikiye ayrılıyordu. |
|||
*g. Sahte geri çekilme ve turan taktiği teknikleri kullanıldığı Çin kayıtlarından öğrenilmektedir.{{fact}} |
|||
=== En güçlü dönemleri === |
|||
== Mete'nin bir mektubu== |
|||
[[Resim:hiung-nu.jpg|thumb|250px|Büyük Hun İmparatorluğunun en geniş sınırları]] |
|||
Metenin Çin İmparatoruna yazdığı mektup: <br> |
|||
Han dönemindeki Çinliler, Hiung-nu halkını "güçlü, savaşçı ama zayıf bir kültüre sahip olan bir halk" olarak tarif etmişlerdir. Fakat çok yüksek ve gelişmiş olan savaşma sanaatlarını özellikle ok atıp ata binme yeteneklerini met etmişlerdir. |
|||
====Yue-Çi ile mücadele==== |
|||
''Yay çekebilen ve kullanabilen tüm kavimler Hun olarak bir tek aile halinde birleştirildiler. Artık Hun ülkesinde küçükler büyümeleri için gerekli çevreyi elde edecekler; yaşlılar ve büyükler ise kendi yurtlarında sessiz ve rahat yaşayacaklardır. Nesillerden nesillere bütün Hunlar barış ve mutluluk içinde kalacaktır. Tanrı'nın lütuf ve inayeti ile subay ve askerlerimin üstün yetenek ve erdemleri ile dayanıklı atlarımın üstün gücü ile Kuşhanları ezerek yendi. Çin sınırındaki bütün küçük devletler ile, bütün Orta Asya halkları düzene kavuşturuldu. Bunların hepsi artık Hun oldular.'' {{fact}} |
|||
[[Motun (Tanhu)|Motun]] (Mete; Çince: 冒頓單于 mào dùn dān yú; taht M.Ö. 209 - M.Ö. 174), M.Ö. 174 yılında vefat etmiş ve böylece devletin yönetimi oğlu Ki-ok (老上單于 lǎoshàng dānyú; M.Ö. 174 - M.Ö. 161)'a kalmışdır. Ki-ok Tanhu döneminde Hiung-nu, M.Ö. 166 yılında Çinlerin o zamanlardaki başkentlerini Çang-an'a saldırmışlardır. Ayrıca M.Ö. 160 yılında en büyük rakibi olan [[Yü-Çi]] (月氏 yuè shì)'e saldırıp onları mağlub etmişlerdir. Ancak bu savaşta Ki-ok hayatını kaybetmişdir.{{fact}} Hiung-nu'lar, Yü-Çi'leri topraklarından (bugün Çin'in Gansu il'i) kovmaları ile, büyük bir kavimler göçü harekete geçirmişlerdir. M.Ö. 141 - M.Ö. 128 yılları arasında Yü-Çi'ler ve onların peşinden gelen Saka'lar ([[İskitler]]in bir bölümü) göç edip Baktriya bölgesine yerleşmişlerdir. |
|||
====İmparator Wu ile mücadele==== |
|||
== Büyük Hunların Türk ve Dünya Tarihine katkıları == |
|||
Çin [[Han Hanedanı|Han]] imparatoru Wu-ti (Vudi) (Çince: 漢武帝 pinyin: hàn wǔdì; taht M.Ö. 141 - M.Ö. 87), Hiung-nu'ları tekrar eski topraklarının sınırlarına itmeyi başarmışdır. Hiung-nu, Mete'nin torunu Yizhixie (伊稚斜單于; taht dönemi: M.Ö. 126 - M.Ö. 124) döneminde 120'li yıllarda Han Generali [[Wei Qing]] (衛青 wèi qīng) komutasındaki Han ordularıyla defalarca çatışmış ve M.Ö. 119 yılında Örgöö'de (bugün Moğolistan'in başkenti [[Ulanbatur]]) Genelal Wei Qing'in yeğeni [[Huo Qubing]] (霍去病 huò qùbìng) komutasındaki Han ordusu tarafından büyük bir yenilgiye uğramıştır. Fakat bu büyük çatışmada Çinlilerin tüm at yetiştiriciliğide hasara uğrayıp tükenmiş olduğu için, bozkırlardaki hakimiyet yine de Hiung-nu'lara kalmış ve M.Ö. 105 yılında tekrar büyük bir başarı elde etmişlerdir. |
|||
* Ordu örgütlenmesinde 10'luk sistem Mete döneminde oluşturulumuş ve günümüze kadar gelmiştir. Batı uygarlıkları bu sistemi Türkler'den almıştır. {{fact}} |
|||
Bu çatışmalarda Hiung-nu'lar için [[İpek yolu]]'nun kontrölü önem kazanmıştır. Bu yüzden Çinler Ipek yolunu M.Ö. 102/M.Ö. 101 ve 73 - 94 yılları arasında ele geçirip İpek yoluna hakim olmuşlardır. |
|||
* Hun akınlarına karşı tarihi Çin seddi yapılmıştır. |
|||
=== Hiung-nu'ların bölünmesi === |
|||
* Kavimler Göçünün başlamasında Hun devletinin yıkılışı ilk etkendir. |
|||
[[Resim:Hiung-nularinBölünmesi.jpg|thumb|right|250px|M.Ö. 46 Büyük Hun İmparatorluğunun Doğu ve Batı olmak üzere birinci bölünüşü, Çiçi yönetimindeki Batı Hunları kısa sürede dağılmışlar ve çevre ülkelere göçmüşler, Avrupa Hunları'nın ve Akhunların oluşmasını sağlamışlardır. Güney Hiung nu'lar ise Ho-Han-Ye idaresinde Büyük Hun olarak sürmüştür.]] |
|||
''Ana maddeler: [[Batı Hiung-nu]], [[Kuzey Hiung-nu]], [[Güney Hiung-nu]].'' |
|||
====Doğu ve Batı Hiung-nular==== |
|||
* Diğer Türk devletlerine intikal eden olumsuz miras ise parçalanma ve iktidar için mücadele eden Türk boyları genetiğidir. {{fact}} |
|||
M.Ö. 60 yılında Hiung-nu'ların hükümdarlar kardeşleri arasında Çinlerin desteklediği iç karmaşalar yasanmış ve sonunda Hiung-nu hükümdarlığı 5'e bölünmüştür. Kardeşlerden birisi [[Hu-han-ye (Tanhu)|Hu-han-ye]] (呼韓邪單于 hūhánxié dānyú, taht dönemi: M.Ö. 58 - M.Ö. 35) Çinlerin kralına gidip Çinlerin egemenliğini kabul etmiş ve kendi kardeşlerine karşı destek bulmuşdur. [[Çiçi (Tanhu)|Çiçi]] (郅支單于 zhìzhī dānyú) adında diğer bir kardeşleri (Çiçi hunları) Çu nehrinin kıyısında [[Alanlar]]a komşu olarak bir bölgeye yerleşmişlerdir. Ancak M.Ö. 36 yılında Çiçi, Çinler tarafından öldürülmüşdür. |
|||
Hu-han-yeh'nin oğlu Hudur-şi-dagao (taht dönemi: M.S. 18 - 45/46) hükümdarlığı altında Hiung-nu devleti yeniden doğmuşdur. Hudur-şi-dagao Çinlerin Han-hanedanlığını desteklemiş ve onlara düşmanları olan diğer Çin hanedanlığı Vang'a karşı yardımcı olmuşdur. |
|||
====Kuzey ve Güney Hiung-nular==== |
|||
[[az:Böyük Hun İmperiyası]] |
|||
M.S. 48 yılında "[[Pi (Tanhu)|Pi]]" (比 bǐ tam adı: 醢落屍逐鞮單于 hǎiluòshīzhúdī dānyú) adlı öncüleri altında Hudur'un oğlu [[Panu (Tanhu)|Panu]] (蒲奴單于 púnú dāny; taht dönemi M.S. 46 - M.S. 83)'ya karşı ayaklanmışlardır. Panu hükümdarlık zamanında Çin hakimiyetini kabul etmişdir. Bu amcaoğullarını arasındaki çatışmanın sonucu olarak [[Doğu Hiung-nu]] Pi önderliğindeki [[Güney Hiung-nu]] ile Panu önderliğindeki [[Kuzey Hiung-nu]] olmak üzere ikiye bölünmüşdür. |
|||
Han çinleri derhal [[Güney Hiung-nu]]'yu, Sien-pi, Vu-huan, Vu-sun ve Ting-ling kavimlerini [[Kuzey Hiung-nu]]'ya karşı kışkırtıp onlarla birlikte Kuzey Hiung-nu'yu mağlub etmişlerdir. 87 yılında bir proto-Moğol halk olan Sien-pi'ler, Yu-liu halkının tanhusunu öldürmüşlerdir. 89 ve 91 yıllarında da 2 çin generali Çila dağlarında ve Altay bölgesinde büyük başarılar elde etmiş ve bu yenilgiye uğramış tanhuyu I-li ovasına kadar sürmüşlerdir. Bu hükümdarı kovduktan sonra onun yerine kardeşi Yu-çu-kien'i koymuşlardır, ama kardeşide 93 yılında Sien-pi'ler tarafından öldürülmüş ve böylece bozkırlar üzerindeki hakimiyet Sien-pi'lere kalmıştır. |
|||
Tan-şi-huai 156 – 181 yıllarında [[Sien-pi]]'leri en güçlü dönemlerine varmalarını sağlarken, Kuzey Hiung-nu "Doğu Türkistan" üzerine hakimiyet özleminden vazgeçmis bir şekilde 158 yılında [[Aral gölü]]'nün kuzeyine yerleşmişlerdir. |
|||
====Çin'de Hiung-nu hakimiyeti==== |
|||
Güney Hiung-nu uzun süre Çin settinin bitişiğinde tutsak gibi yaşamış, Hu-çu-ç'üan döneminde (195-216) hala Han Hanedanı ile birlik olarak giddikçe daha çok güneye doğru hareket etmişlerdir. 300 yıllarında [[Beş Barbar Onaltı Krallık]] döneminde Çin'in kuzey kesminde [[Han Zhao (16 Krallık)|Han Zhao]] başta olmak üzere bir kaç hanedanı kurmuş ve [[Jin Hanedanı]]'na ait başkentleri tekrar ele geçirmeyi başarmışlardır. Ama 352 yılında peşlerinden gelen Sien-pi'ler tarafından tekrar yenilgiye uğratılmışlardır. |
|||
Hiung-nu'lar tarihlerinde çok kez Hint-Avrupa halklarla karışmış ve zamanla onların kültürlerinden etkilenmişlerdir. Böylece kentler inşa edip, yabancı ülkelerle ticaret yapmaya başlamışlardır. Hiung-nu'lar tarafından kurulmuş olduğu bilinen bazı kentler; [[Ordu Balık]], Kara Balagasum, Kuz Ordu'dur. Ipek yolunun üzerinde bulunan bazıları Kara Hoço, [[Kaşgar]] ve [[Yarkand]]'dır. |
|||
=== Kazılar === |
|||
1957 yılında Gool Mod'da tesadüfen Hiung-nu'ların büyük bir yerleşim yerlerine ve mezarlarına rastlanılmışdır. Mezarların arasında 37 yılında vafat ettiği bilinen 20'nci Şan-yü'lerinin mezarıda bulunmuşdur. Bu mezar 2001 ve 2002 yıllarında fransız ve moğol bilimcilerinden oluşan bir heyet tarafından açılmışdır. Bu kazının neticesi olarak Hiung-nu'ların o zamana kadar inanıldığı gibi kültürsüz olmadıkları, ve gelişmiş bir kültüre sahib oldukları kabul edilmişdir. Bu mezarların yapılmalarından kısa süre sonra Avarlar tarafından açılıp soyulmuş olmalarına rağmen 250 civarında eşyalar gün ışığına çıkarılmışdır; Ince işlenmiş altından, hayvanlı motifli süs eşyaları. |
|||
Hiung-nu'lara ait diğer bir mezarlık kısa süre evvel "Noin ula" (ya da Noyon Uul) da bulunmuşdur. Hiung-nu'lara ait kurganlar: |
|||
*[[Pazırık Kurganı]] |
|||
*[[Noin-Ula Kurganı]] |
|||
*[[Esik Kurganı]] |
|||
== Hiung-nu ve Hunların etnik kategorileri hakkında tartışma == |
|||
Hiung-nu'ların ve Avrupaya göç etmiş olan Hunların aynı halk olduklarında şüpheler vardır. Aynı halk olduklarının kanıtı olarak görülebilecek özellikleri şunlardır: |
|||
* Iki halk'da [[Türk dilleri|Eski Türkçe]] konuşuluyordu. (Ayrıca bakınız: [[Hunca]] ) |
|||
* Iki halk da düşmancıl komşuları tarafından aynı hakaretler ile tanımlanmışlardır. (''Köpekkafalılar, Iki ayakla yürüyen köpekler'' vs.) |
|||
* 180 yıl haricinde, doğudan batıya göçleri kanıtlarla belgelenebilmektedir. |
|||
* Alman tarihçi Altheim'ın yazdıklarına göre, 4'ncü yüzyıldan bulunan [[Soğdlar]]a ait mektuplarda "Hiung-nu" ve "Hunlar" kelimeleri aynı halkı tarif etmek için kullanılmıştır. |
|||
Bu kanıtlara rağmen başka açıklamaların aranması devam etmektedir; örneğin eski çin yazıların birisinde "Hun" halkı Sien-pi halkına bağlı olan bir kavim olarak tarif edilmektedir. Buna göre avrupaya hucum eden Hunlar bu Sien-pi adlı Türk-moğol topluluğundan türemiş olabilirler. [[Önbulgarlar]]dan kalma kral listelerinde [[Atilla]]'nın mensubu oldugu açıklanan Tul-ok ve On-ok kavimlerinin de Mao-tun (Mete) ve Hiung-nu halkı ile herhangi bir bağlantısı olduğu kanıtlanılamamışdır. |
|||
=== Hun dili ile akrabalığı === |
|||
Dillerinin dikkate alındığında günümüzde yaygın olan görüşlere göre Turuklar, Hiung-nu'lar ve Hunlar Altay bölgesi, Sayan bölgesi ve Moğolistan civarından gelmişlerdir. Bu yüzden Ruslar Türk-, Moğol- ve Tunguz halklarını günümüze kadar hala "Hun halklar" diye bir ortak ad ile tanımlarlar. Ama bilinen Hun kelimeleri arasında Tunguzcadan kaynaklanmış olanları bulunmadığı için daha çok Türklerin ve Moğolların eski Hunların torunları olarak görülmesi gerektiği düşünülür. |
|||
{| border="1" cellpadding="5" cellspacing="0" align="center" |
|||
|+'''Dil benzerliklerini karşılaştıran tabela...'''{{fact}} |
|||
|- |
|||
! style="background:#CFCFCF;" | ''Turuk-Huncası'' |
|||
! style="background:#CFCFCF;" | ''Göktürkçe'' |
|||
! style="background:#CFCFCF;" | ''Türkçe'' |
|||
! style="background:#CFCFCF;" | ''Moğolca'' |
|||
|- |
|||
|hun ||hun || halk ||hün |
|||
|- |
|||
|ulus, ölös ||ulus, ölös ||ulus ||uls, öls |
|||
|- |
|||
|tengri, tangrı, tanrı ||tengri, tangrı, tanrı ||tanrı ||tengir (ayrıca eski Türkçeden alınmış Tengri) |
|||
|- |
|||
|kok, qoq ||kök, qök ||kök, gök ||höh (ayrıca eski Türkçeden alınmış: gök) |
|||
|- |
|||
|tengeriz, dengiz ||tengis ||deniz ||tengis |
|||
|- |
|||
|han, kaan ||han, kaan ||han, kağan, hakan ||haan, kaan |
|||
|- |
|||
|kağan, hagan ||kağan, hagan ||kağan, hakan, kaan ||haan, xaan (eski moğolca: ''hagan''; ve eski Türkçeden alınmış: ''kağan'') |
|||
|- |
|||
|hanum, kanum, hatun || hanum, kanum, hatun ||kadın, hanım, hatun || hatun |
|||
|- |
|||
|ordu, urda ||ordu/orda ||ordu ||ördö |
|||
|- |
|||
|ortag ||orta ||orta ||örtö |
|||
|- |
|||
|altan, altın ||altun, altın ||altın ||altan |
|||
|- |
|||
|su ||su ||su ||us (ayrıca eski türkçe: ''sub'') |
|||
|- |
|||
|akh, aq ||ak, aq ||ak ||aq |
|||
|- |
|||
|khara, qara ||kara, qara ||kara ||har (ayrıca eski türkçe: ''qara'') |
|||
|} |
|||
Bu tabelanin gösterdigi gibi Turuk-Huncası (Hiung-nu'ların dili) dil mirasını [[Eski Türkçe]]ye teslim etmişdir. |
|||
Günümüzün en büyük [[Türk dilleri]] Islam'a geçişlerinde (9'ncu-10'ncu yüzyıl) Arabçadan ve Farsçadan etkilenmişlerdir, ama bu dillerden daha az etkilenmiş olan Tatarca, Kazakça ve Kırgızca, ve neredeyse hiç etkilenmemiş olan Altayca ve Sibirya Türkçesi incelendiğinde Hiung-nu halkının dili ile net bir akrabalık tespit etmek mümkündür. |
|||
Hunların önemli kollarını oluşturmuş olan ama sonradan Avrupada zamanla eriyip kaybolmus olan antik Türk halkları [[On-oklar]] ve [[Ön bulgarlar]]ın dilleri neredeyse tamamen kaybolmuş, sadece Balkan halklarının dillerinde az sayıda izler bırakmıştır. Modern Bulgarcadan (Slav dili) bazı örnekler: |
|||
* Tangra (Тангра) – Tanrı (Ön bulgarların ve diğer eski Türklerin tanrısı [[Tengri]]) |
|||
* Khan, Han, Kgahan (xaн, хаган) – Bulgarların hristiyanlığı kabul etmelerinden önce kullandıkları hükümdar ünvani. |
|||
* Orda (орда) – Ordu |
|||
* Ortak (ортак) – Arkadaş |
|||
* Altan (алтън) – büyük altın bir para |
|||
[[Kategori:Büyük Hun İmparatorluğu]] |
|||
[[Kategori:Tarihteki Türk devletleri]] |
|||
[[Kategori:Türk tarihi]] |
|||
== Hiung-nu Soyağacı == |
== Hiung-nu Soyağacı == |
||
{{bakınız|Hiung-nu tanhular listesi}} |
{{bakınız|Hiung-nu tanhular listesi}} |
||
{{Hiung-nu soyağacı}} |
{{Hiung-nu soyağacı}} |
||
== Ayrıca bakınız == |
|||
{{türk tarihi}} |
|||
*[[Batı Hiung-nu]] (Çiçi) |
|||
*[[Kuzey Hiung-nu]] (Panu) |
|||
*[[Güney Hiung-nu]] (Pi, "Batı Hun İmparatorluğu") |
|||
*[[Han Zhao (16 Krallık)|Han Zhao]] (Beş Barbar Onaltı Krallık) |
|||
*[[Hou Zhao (16 Krallık)|Hou Zhao]] (Beş Barbar Onaltı Krallık) |
|||
*[[Xia (16 Krallık)|Xia]] (Beş Barbar Onaltı Krallık) |
|||
*[[Bei Liang (16 Krallık)|Bei Liang]] (Beş Barbar Onaltı Krallık) |
|||
*[[Hun İmparatorluğu|Hunlar]] ("Avrupa Hun İmparatorluğu") |
|||
*[[Eftalitler]] (Akhunlar, "Ak Hun İmparatorluğu") |
|||
== Kitaplar == |
|||
* Rene Grousset: ''Die Steppenvölker.'' Essen 1975 |
|||
* Denis Sinor: ''The Cambridge History of Early Inner Asia.'' Cambridge 1990 |
|||
* Parker, Edward: ''A thousand years of the Tartars.'' London 1996 |
|||
* Elcin Kürsat-Ahlers: ''Zur frühen Staatenbildung von Steppenvölkern.'' Berlin 1994 |
|||
* Altheim, Franz: ''Attila und die Hunnen.'' Baden-Baden 1951 |
|||
* Altheim, Franz: ''Geschichte der Hunnen.'' Band 1, Berlin [?] |
|||
* [[Burchard Brentjes]]: ''Die Ahnen Dschingis-Chans.'' Berlin 1988 |
|||
* Denis Twitchett: ''The Cambridge History of China.'' Cambridge [?] |
|||
* Autorenkollektiv: ''Fischer Weltgeschichte Zentralasien.'' Frankfurt/M. 1991 |
|||
* Maenchen-Helfen, Otto: ''Die Welt der Hunnen.'' Wiesbaden 1997 |
|||
* Wirth, Gerhard: ''Attila.'' Stuttgart u.a. 1999 |
|||
=== Çince kaynakları === |
|||
*[http://www.hoolulu.com/zh/25shi/01shiji/t-110.htm Sima Qian, ''"Büyük Vak'a-Nüvis" Kitabı'', C.110, "Hiung-nu" 50 司馬遷, 史記 (太史公書) 卷一百十 匈奴列傳第五十] |
|||
*[http://www.hoolulu.co/zh/25shi/02qianhanshu/t-094.htm Gan Gu, ''"Qian Han" Kibabı'', C.94 "Hiung-nu" 64 班固, 前漢書 卷九十四 匈奴傳第六十四] |
|||
*[http://www.hoolulu.com/zh/25shi/03houhanshu/t-119.htm Fan Ye, ''"Hou Han" Kitabı'', C.89, "Güney Hiung-nu" 79 范曄, 後漢書 卷八十九 南匈奴列傳第七十九] |
|||
== Dış bağlantılar == |
|||
*[http://www.csen.org/BAR%20Book/06%20Part%204%20(0.4)Iron.Int.pdf Hiung nu sanati] |
|||
[[Kategori:Tarihteki Türk halkları]] |
|||
[[Kategori:Türk tarihi]] |
|||
[[Kategori:Orta Asya tarihi]] |
|||
[[Kategori:Hiung-nu]] |
|||
[[Kategori:Büyük Hun İmparatorluğu]] |
|||
[[bg:Хунну]] |
|||
[[ca:Xiongnu]] |
|||
[[de:Xiongnu]] |
|||
[[en:Xiongnu]] |
|||
[[es:Xiongnu]] |
|||
[[fr:Xiongnu]] |
|||
[[hu:Hsziungnuk]] |
|||
[[it:Xiongnu]] |
|||
[[ja:匈奴]] |
|||
[[ko:흉노]] |
|||
[[la:Hsiung-nu]] |
|||
[[nl:Xiong Nu]] |
|||
[[pl:Xiongnu]] |
|||
[[pt:Xiongnu]] |
|||
[[ro:Xiongnu]] |
|||
[[sv:Xiongnu]] |
|||
[[vi:Hung Nô]] |
|||
[[zh:匈奴]] |
|||
[[zh-classical:匈奴]] |
|||
Sayfanın 17.47, 26 Nisan 2008 tarihindeki hâli
- Bu madde Asya'da faaliyeti göstermiş Hiung-nu hakkındadır. Avrupa'da faaliyeti göstermiş "Hunlar" için Hun İmparatorluğu maddesine ve "Hunlar" kavramı için Hunlar maddesine bakabilirsiniz.
Hiung-nu (Çince: 匈奴; pinyin, Xiōngnú; Wade-Giles: Hsiung-nu, Türkiye Cumhuriyeti'nin literatüründe Büyük Hun İmparatorluğu), M.Ö 4. yüzyıldan M.S. 4. yüzyıla kadar Orta Asya'nın önemli bir bölümünü ele geçirip bir imparatorluk kurmuş olan Ön Türk ile Moğolların karma topluluğuna verilmiş olan Çince isimdir. Asya Hunlarının, Avrupa'ya hücum etmiş olan Avrupa Hunlarından ayırt edebilmek için bu bu Çince isimleri ile tanımlanırlar.
Çoğu batılı bilimciler Hiung-nu halkını, Avrupa'ya kadar gelmiş olan Hunların asıl çekirdeği olarak görürler. Bir başka deyişle, batıya hareketleri ile başka milletlerle karışmış olmadan önceki halleriyle gerçek Proto-Hun halkı olarak kabul ederler. Günümüzde varlığını sürdüren Türk halkları, Hiung-nu'ları en eski ataları olarak görürler; ama bugüne kadar ne Avrupa'ya gelen Hunların ne de Türk halklarının atası oldukları kesin olarak kanıtlanabilmiştir. Hiung-nu'ların bir sürü küçük göçebe kavimden oluşmuş bir topluluk oldukları ve siyasi duruma göre sık sık dağılıp tekrar yeniden şekillenmiş oldukları düşünülür.
Hunların kökleri
Farklı isimlendirmeler
Bugün bilinenlere göre Turuklar, Hiung-nu'lar ve Hunlar, bugün Moğolistan'a ait olan Altay ve Sayan Dağları arasındaki bölgeden gelmişlerdir. Bu üç halk birbirleriyle en azından akraba olduğu ve ya hatta aynı halk oldukları düşünülür, ama farklı kaynaklarda farklı isimlerle tanımlanmalarından ötürü günümüzün tarih bilimcileri tarafından bu isimler farklı tarihi dönemleri için kullanılır.
- Çin kaynaklarının aktardığı isimle söylemek gerekirse; "Hiung-nu" Mao-Tun'un (Mete Han/Oğuz Han) kurduğu devletin de ismidir. Modern tarihçiler tarafındansa Hunların doğudaki çekik gözlü, tipik Türk-Moğol kökleri için kullanılır.
- Hunlar, Hiung-nu'ların batıya giderek Hint-Avrupa halkları ile karışan kolu için kullanılır. "Hunlar" isimi, çoğunlukla sırf Atilla ve Avrupa'ya getirdiği halklar topluluğu ile bağlantıya getirilsede, bazı tarihçiler Hiung-nu ismini Avrupa Hunları için de kullanırlar.
Hiung-nu halkı farklı kaynaklarda farklı isimlerle adlandırılmaktadırlar. En yaygın isimler şunlardır:
- Hun
- Huna
- Hunlar
- Khuni
- Hiung-nu
- Hsiung-nu
- Xun-nu
- Xiong-nu
- Xiyon
Tarihleri
Hiung-nu halkının, kendileri ile bağlantılı olan Hunlar gibi Altay ve Sayan boylarının birleşmesinden oluşmuş olduğu kabul edilmektedir. Ayrıca bu topluluğa yüzyıllar boyunca Saklar ve Sarmatlar gibi birçok Hint-Avrupa kavimleri, Moğol kavimleri ve Çin'den sürülmüş olan bazı çoban halklarının karışmış olması gerektiği düşünülür. Mesela m.ö. 349 yılından kalma bazı Çin yazılarında Hiung-nu halk birikiminin 19 boyundan biri olduğu belirtilen, Çiğ kavmi (Asya Türkleri için tipik olmayan) uzun burunları ve uzun sakalları ile Çinlerin dikkatini çekmişlerdir.
Hiung-nu halkı hakkındaki bilgiler, özellikle atların üzerinde savaşan bir halk olarak olduğu konusundadır, ancak M.Ö. 8. yüzyıldan kalan bazı Çin yazılarında Altay bölgesinde yaşayan ve at koşturmayı bilmeyen halklardan da bahsedilir. Çinliler bunlara farklı zamanlarda farklı adlar verirler; Yung, Ti, Huy veya Hiy-yun. Çinliler mesela Ti-halkı hakkında m.ö. 714 ve m.ö. 541 yıllarından kalma yazılarda, onları mağlup ettiklerini ve bu halkın yaya olarak savaştığını kayıt etmişlerdir. Bu üstte sayılan halklarında Hiung-nu'larla mutlaka bağlantıları olmuş olması gerektiği düşünülür.
M.Ö. 1800 yılından kalan kanıtlarda Hiung-nu'ların en büyük ataları olarak hükümdar Çungvi'nin adı geçer. M.Ö. 1766'da, Çinlilerin Şia-döneminde yazılmış olan yazılarda, Çungvi'nin soyundan olan Kiya adındaki 17. hükümdarın tahttan indirildiği yazmaktadır. Ayrıca bu kaynakta, Kiya'nın oğlu olan Sunni'nin kendi boyundan 500 kişi ile birlikte Huyi-boyunu kurduğu yazmaktadır. Türk tarihçilerine göre bu Huyi-halkı, Hiung-nu halkının ve sonraki Hunların başlangıcıdır. Sunni Tukyu-boyunu da kurmuş olabilir. Ondan sonraki Hiung-nu hükümdarları soylarının Tukyu-boyundan kaynaklandığını vurgulamışlardır. Tukyu-boyu, Asena boyu ile çok yakın akrabadır ve onlardan sonra gelen Göktürk hükümdarları soylarının Asena-boyundan kaynaklandığını daima belirtmişlerdir.
M.Ö. 350 ile M.Ö. 290 yılları arasında Çin topraklarının kuzeyinde, Çin Seddi'nin ilk başlangıcı olarak Çin'in kuzey sınırını sağlamlaştırmak ve korumak amacıyla ilk savunma yapıları inşa edilmiştir. Hiung-nu halkının saldırılarına karşı daha etkili olabilmek için, Çin'in Zu-dönemi'nin M.Ö. 325 - M.Ö. 298 yılları arasında hükümdarı olan Wu-ling ordularına ata binmeyi ve ok atmayı öğretmiştir. Ve hatta onları Hiung-nu'lar gibi giyindirmiştir. Bu tedbirler sayesinde hükümdarlığının 26. yılında Orman-hiung-nu'larını yenilgiye uğratmıştır.
M.Ö. 318 yılında Hiung-nu'ların ve Çinlerin arasında sınırların kabul edilmesi ile ilgili antlaşması imzalanmıştir.
Hiung-nu'lar
Ülkelerinin kuruluşu
M.ö. 300 yıllarında Hiung-nu topluluğunu oluşturan Bozkır göçebeleri "Hun" ismini benimsemeye başlamışlardır ve bu isimden daha eski olan isimleri "Turuk" artık sadece hükümdarın soyunun ismi olarak kullanılmaya devam etmiştir. Dönemin Çinliler Hiung-nu'lara dört boyun adını vermişlerdir: Hiung-nu'larının hükümdarı olan Tanhu'nun, Xu-la, Lan, Hiu-bu ve Siu-lin boylarının üzerinde hüküm sürdüğü aktarılmıştır.
Hiung-nu'lar, Qin Hanedanı'nın Shi Huangdi (秦始皇; pinyin: Qín Shǐ Huáng, taht M.Ö. 247 - M.Ö. 210) döneminde Çin seddi güçlendirilmişti ve M.Ö. 215'te General Meng Tian (蒙恬 měng tián) komutasındaki 300.000 kişilik ordu tarafından yenilerek kuzeye püskürtülmüştü.
M.Ö. 3. yüzyılda Toman, (Teoman, 頭曼單于 tóumàn dānyú; taht ? - M.Ö. 209) ve oğlu Motun (Mete, 冒頓單于 mào dùn dān yú; taht M.Ö. 209 - M.Ö. 174), Çinlilerin Han döneminde bulunan ülkelerini çok kez korku icinde bırakan bir ülke kurmuştur. Bu "Büyük Hun İmparatorluğu" ve diğer isimlerle tanımlanan ülkenin yüz ölçümü 18 milyon km²'yi bulmuştur. Ülkenin yönetimi bugünkü Moğolistan'ın batısında, yani Altay bölgesinin Moğolistan'da kalan Gool Mod adlı bölümünde ve Moğolistan'ın merkezinde kalan Ötüken bölgesinin Noyol-Uul (bugün Noin Ula) adlı kısımında bulunmuştur.
Bu zamanlarda Hiung-nu'ların baş rakibi, kendileri gibi göçebe bir yaşam sürdüren ve bugünkü Kansu bölgesinde yaşamış olan Yü-Çi (月氏) halkıdır. Bu halk çok kez Çinliler için para karşılığında savaşmışlardır. M.Ö. 176 yılında Hiung-nu'lar Motun (Mete) emiri altındaki Yü-Çi'leri ve onların etrafında yaşayan diğer halkları mağlub etmiştir ve Motun bunu Çinlilerin Han-Hükümdarına saygılı bir şekilde bildirmiştir:
- Tengri'nin (Göktanrının) taht'a oturtduğu Hiung-nu'ların büyük Şan-yü'sü, Çin Hükümdarının herhangi bir sıkıntısı var mı, bilmek ister.. [...] sonra Lö-lan, U-sun ve Ho-k'ut halklarını ve bunların etraflarında bulunan diğer 25 ülkeyi mağlub edip hepsini Hiung-nu yapmıştır. Böylece bütün yay gerip ok atan halklar birleşip büyük bir aile olmuştur.
Mete döneminde Hiung-nu'ların, kırmızı ya da altın renkli ve ortasında bir ejderha kafası resmi bulunan bayraklarını Çinlilerden aldıkları düşünülür. Henüz devlet kurmadan önce Hiung-nu kavimlerinin, beyaz renkli ve ortasında altın renkli bir kurt kafası bulunan ortak bir bayrak kullandıkları bilinmektedir.
Erken zamanlarında iyi gelişmiş devlet yapıları ile dikkat çeken Hiung-nu'ların çoğu konuda genel yasaları ve cezaları vardır. Mete'nin devamlı olarak kısa süre içinde harekete geçmeye hazır büyük bir ordusu, devletin ve ordunun sorumluluğunu farklı rütbelere sahip farklı kişiler arasında paylaştırılmış bir düzeni olmuştur. Bu düzen özellike Mete'nin oğlu Ki-ok döneminde (Laoşang Tanhu, M.Ö. 174 - M.Ö. 161) geliştirilmiştir. Ayrıca Ki-ok halkından vergi toplamaya başlamıştır.
Hiung-nu hükümdarları Tükyu kavmine bağlı "Süylyanti" kavminden gelmektedirler ve kendilerinden sonra gelecek olan tüm bozkır imparatorluklarının da devam ettirecek ve geliştirecekleri eski Türk devlet yapısı geleneğinin temelini atmışlardır. Bu şekilde yapılanmış bozkır imparatorluğu geleneği 13. yüzyıla kadar var olmuş, ama sonra Cengiz Han tarafından sona erdirilmişdir.
Hiung-nu'nun Tükyu ve Aşina hükümdarları, mağlup ettikleri kavimlerin üzerinde sadece simgesel olarak hüküm sürmüşlerdir ve bu kavimlerin başındaki aileyi sadece başka bir aileyle değiştirmekle yetinmişlerdir. Çin yazılarına göre Hiung-nu topluluğu 4 milletten ve toplam 24 kavimden oluşuyordu. Bunlardan en önemlileri Süylyanti Kuyan, Lan, Suybü, Tsülin, Tayçi, Uytı ve Tsetszuy kavmileridir.
En güçlü dönemleri
Han dönemindeki Çinliler, Hiung-nu halkını "güçlü, savaşçı ama zayıf bir kültüre sahip olan bir halk" olarak tarif etmişlerdir. Fakat çok yüksek ve gelişmiş olan savaşma sanaatlarını özellikle ok atıp ata binme yeteneklerini met etmişlerdir.
Yue-Çi ile mücadele
Motun (Mete; Çince: 冒頓單于 mào dùn dān yú; taht M.Ö. 209 - M.Ö. 174), M.Ö. 174 yılında vefat etmiş ve böylece devletin yönetimi oğlu Ki-ok (老上單于 lǎoshàng dānyú; M.Ö. 174 - M.Ö. 161)'a kalmışdır. Ki-ok Tanhu döneminde Hiung-nu, M.Ö. 166 yılında Çinlerin o zamanlardaki başkentlerini Çang-an'a saldırmışlardır. Ayrıca M.Ö. 160 yılında en büyük rakibi olan Yü-Çi (月氏 yuè shì)'e saldırıp onları mağlub etmişlerdir. Ancak bu savaşta Ki-ok hayatını kaybetmişdir.[kaynak belirtilmeli] Hiung-nu'lar, Yü-Çi'leri topraklarından (bugün Çin'in Gansu il'i) kovmaları ile, büyük bir kavimler göçü harekete geçirmişlerdir. M.Ö. 141 - M.Ö. 128 yılları arasında Yü-Çi'ler ve onların peşinden gelen Saka'lar (İskitlerin bir bölümü) göç edip Baktriya bölgesine yerleşmişlerdir.
İmparator Wu ile mücadele
Çin Han imparatoru Wu-ti (Vudi) (Çince: 漢武帝 pinyin: hàn wǔdì; taht M.Ö. 141 - M.Ö. 87), Hiung-nu'ları tekrar eski topraklarının sınırlarına itmeyi başarmışdır. Hiung-nu, Mete'nin torunu Yizhixie (伊稚斜單于; taht dönemi: M.Ö. 126 - M.Ö. 124) döneminde 120'li yıllarda Han Generali Wei Qing (衛青 wèi qīng) komutasındaki Han ordularıyla defalarca çatışmış ve M.Ö. 119 yılında Örgöö'de (bugün Moğolistan'in başkenti Ulanbatur) Genelal Wei Qing'in yeğeni Huo Qubing (霍去病 huò qùbìng) komutasındaki Han ordusu tarafından büyük bir yenilgiye uğramıştır. Fakat bu büyük çatışmada Çinlilerin tüm at yetiştiriciliğide hasara uğrayıp tükenmiş olduğu için, bozkırlardaki hakimiyet yine de Hiung-nu'lara kalmış ve M.Ö. 105 yılında tekrar büyük bir başarı elde etmişlerdir.
Bu çatışmalarda Hiung-nu'lar için İpek yolu'nun kontrölü önem kazanmıştır. Bu yüzden Çinler Ipek yolunu M.Ö. 102/M.Ö. 101 ve 73 - 94 yılları arasında ele geçirip İpek yoluna hakim olmuşlardır.
Hiung-nu'ların bölünmesi
Ana maddeler: Batı Hiung-nu, Kuzey Hiung-nu, Güney Hiung-nu.
Doğu ve Batı Hiung-nular
M.Ö. 60 yılında Hiung-nu'ların hükümdarlar kardeşleri arasında Çinlerin desteklediği iç karmaşalar yasanmış ve sonunda Hiung-nu hükümdarlığı 5'e bölünmüştür. Kardeşlerden birisi Hu-han-ye (呼韓邪單于 hūhánxié dānyú, taht dönemi: M.Ö. 58 - M.Ö. 35) Çinlerin kralına gidip Çinlerin egemenliğini kabul etmiş ve kendi kardeşlerine karşı destek bulmuşdur. Çiçi (郅支單于 zhìzhī dānyú) adında diğer bir kardeşleri (Çiçi hunları) Çu nehrinin kıyısında Alanlara komşu olarak bir bölgeye yerleşmişlerdir. Ancak M.Ö. 36 yılında Çiçi, Çinler tarafından öldürülmüşdür.
Hu-han-yeh'nin oğlu Hudur-şi-dagao (taht dönemi: M.S. 18 - 45/46) hükümdarlığı altında Hiung-nu devleti yeniden doğmuşdur. Hudur-şi-dagao Çinlerin Han-hanedanlığını desteklemiş ve onlara düşmanları olan diğer Çin hanedanlığı Vang'a karşı yardımcı olmuşdur.
Kuzey ve Güney Hiung-nular
M.S. 48 yılında "Pi" (比 bǐ tam adı: 醢落屍逐鞮單于 hǎiluòshīzhúdī dānyú) adlı öncüleri altında Hudur'un oğlu Panu (蒲奴單于 púnú dāny; taht dönemi M.S. 46 - M.S. 83)'ya karşı ayaklanmışlardır. Panu hükümdarlık zamanında Çin hakimiyetini kabul etmişdir. Bu amcaoğullarını arasındaki çatışmanın sonucu olarak Doğu Hiung-nu Pi önderliğindeki Güney Hiung-nu ile Panu önderliğindeki Kuzey Hiung-nu olmak üzere ikiye bölünmüşdür.
Han çinleri derhal Güney Hiung-nu'yu, Sien-pi, Vu-huan, Vu-sun ve Ting-ling kavimlerini Kuzey Hiung-nu'ya karşı kışkırtıp onlarla birlikte Kuzey Hiung-nu'yu mağlub etmişlerdir. 87 yılında bir proto-Moğol halk olan Sien-pi'ler, Yu-liu halkının tanhusunu öldürmüşlerdir. 89 ve 91 yıllarında da 2 çin generali Çila dağlarında ve Altay bölgesinde büyük başarılar elde etmiş ve bu yenilgiye uğramış tanhuyu I-li ovasına kadar sürmüşlerdir. Bu hükümdarı kovduktan sonra onun yerine kardeşi Yu-çu-kien'i koymuşlardır, ama kardeşide 93 yılında Sien-pi'ler tarafından öldürülmüş ve böylece bozkırlar üzerindeki hakimiyet Sien-pi'lere kalmıştır.
Tan-şi-huai 156 – 181 yıllarında Sien-pi'leri en güçlü dönemlerine varmalarını sağlarken, Kuzey Hiung-nu "Doğu Türkistan" üzerine hakimiyet özleminden vazgeçmis bir şekilde 158 yılında Aral gölü'nün kuzeyine yerleşmişlerdir.
Çin'de Hiung-nu hakimiyeti
Güney Hiung-nu uzun süre Çin settinin bitişiğinde tutsak gibi yaşamış, Hu-çu-ç'üan döneminde (195-216) hala Han Hanedanı ile birlik olarak giddikçe daha çok güneye doğru hareket etmişlerdir. 300 yıllarında Beş Barbar Onaltı Krallık döneminde Çin'in kuzey kesminde Han Zhao başta olmak üzere bir kaç hanedanı kurmuş ve Jin Hanedanı'na ait başkentleri tekrar ele geçirmeyi başarmışlardır. Ama 352 yılında peşlerinden gelen Sien-pi'ler tarafından tekrar yenilgiye uğratılmışlardır.
Hiung-nu'lar tarihlerinde çok kez Hint-Avrupa halklarla karışmış ve zamanla onların kültürlerinden etkilenmişlerdir. Böylece kentler inşa edip, yabancı ülkelerle ticaret yapmaya başlamışlardır. Hiung-nu'lar tarafından kurulmuş olduğu bilinen bazı kentler; Ordu Balık, Kara Balagasum, Kuz Ordu'dur. Ipek yolunun üzerinde bulunan bazıları Kara Hoço, Kaşgar ve Yarkand'dır.
Kazılar
1957 yılında Gool Mod'da tesadüfen Hiung-nu'ların büyük bir yerleşim yerlerine ve mezarlarına rastlanılmışdır. Mezarların arasında 37 yılında vafat ettiği bilinen 20'nci Şan-yü'lerinin mezarıda bulunmuşdur. Bu mezar 2001 ve 2002 yıllarında fransız ve moğol bilimcilerinden oluşan bir heyet tarafından açılmışdır. Bu kazının neticesi olarak Hiung-nu'ların o zamana kadar inanıldığı gibi kültürsüz olmadıkları, ve gelişmiş bir kültüre sahib oldukları kabul edilmişdir. Bu mezarların yapılmalarından kısa süre sonra Avarlar tarafından açılıp soyulmuş olmalarına rağmen 250 civarında eşyalar gün ışığına çıkarılmışdır; Ince işlenmiş altından, hayvanlı motifli süs eşyaları.
Hiung-nu'lara ait diğer bir mezarlık kısa süre evvel "Noin ula" (ya da Noyon Uul) da bulunmuşdur. Hiung-nu'lara ait kurganlar:
Hiung-nu ve Hunların etnik kategorileri hakkında tartışma
Hiung-nu'ların ve Avrupaya göç etmiş olan Hunların aynı halk olduklarında şüpheler vardır. Aynı halk olduklarının kanıtı olarak görülebilecek özellikleri şunlardır:
- Iki halk'da Eski Türkçe konuşuluyordu. (Ayrıca bakınız: Hunca )
- Iki halk da düşmancıl komşuları tarafından aynı hakaretler ile tanımlanmışlardır. (Köpekkafalılar, Iki ayakla yürüyen köpekler vs.)
- 180 yıl haricinde, doğudan batıya göçleri kanıtlarla belgelenebilmektedir.
- Alman tarihçi Altheim'ın yazdıklarına göre, 4'ncü yüzyıldan bulunan Soğdlara ait mektuplarda "Hiung-nu" ve "Hunlar" kelimeleri aynı halkı tarif etmek için kullanılmıştır.
Bu kanıtlara rağmen başka açıklamaların aranması devam etmektedir; örneğin eski çin yazıların birisinde "Hun" halkı Sien-pi halkına bağlı olan bir kavim olarak tarif edilmektedir. Buna göre avrupaya hucum eden Hunlar bu Sien-pi adlı Türk-moğol topluluğundan türemiş olabilirler. Önbulgarlardan kalma kral listelerinde Atilla'nın mensubu oldugu açıklanan Tul-ok ve On-ok kavimlerinin de Mao-tun (Mete) ve Hiung-nu halkı ile herhangi bir bağlantısı olduğu kanıtlanılamamışdır.
Hun dili ile akrabalığı
Dillerinin dikkate alındığında günümüzde yaygın olan görüşlere göre Turuklar, Hiung-nu'lar ve Hunlar Altay bölgesi, Sayan bölgesi ve Moğolistan civarından gelmişlerdir. Bu yüzden Ruslar Türk-, Moğol- ve Tunguz halklarını günümüze kadar hala "Hun halklar" diye bir ortak ad ile tanımlarlar. Ama bilinen Hun kelimeleri arasında Tunguzcadan kaynaklanmış olanları bulunmadığı için daha çok Türklerin ve Moğolların eski Hunların torunları olarak görülmesi gerektiği düşünülür.
| Turuk-Huncası | Göktürkçe | Türkçe | Moğolca |
|---|---|---|---|
| hun | hun | halk | hün |
| ulus, ölös | ulus, ölös | ulus | uls, öls |
| tengri, tangrı, tanrı | tengri, tangrı, tanrı | tanrı | tengir (ayrıca eski Türkçeden alınmış Tengri) |
| kok, qoq | kök, qök | kök, gök | höh (ayrıca eski Türkçeden alınmış: gök) |
| tengeriz, dengiz | tengis | deniz | tengis |
| han, kaan | han, kaan | han, kağan, hakan | haan, kaan |
| kağan, hagan | kağan, hagan | kağan, hakan, kaan | haan, xaan (eski moğolca: hagan; ve eski Türkçeden alınmış: kağan) |
| hanum, kanum, hatun | hanum, kanum, hatun | kadın, hanım, hatun | hatun |
| ordu, urda | ordu/orda | ordu | ördö |
| ortag | orta | orta | örtö |
| altan, altın | altun, altın | altın | altan |
| su | su | su | us (ayrıca eski türkçe: sub) |
| akh, aq | ak, aq | ak | aq |
| khara, qara | kara, qara | kara | har (ayrıca eski türkçe: qara) |
Bu tabelanin gösterdigi gibi Turuk-Huncası (Hiung-nu'ların dili) dil mirasını Eski Türkçeye teslim etmişdir.
Günümüzün en büyük Türk dilleri Islam'a geçişlerinde (9'ncu-10'ncu yüzyıl) Arabçadan ve Farsçadan etkilenmişlerdir, ama bu dillerden daha az etkilenmiş olan Tatarca, Kazakça ve Kırgızca, ve neredeyse hiç etkilenmemiş olan Altayca ve Sibirya Türkçesi incelendiğinde Hiung-nu halkının dili ile net bir akrabalık tespit etmek mümkündür.
Hunların önemli kollarını oluşturmuş olan ama sonradan Avrupada zamanla eriyip kaybolmus olan antik Türk halkları On-oklar ve Ön bulgarların dilleri neredeyse tamamen kaybolmuş, sadece Balkan halklarının dillerinde az sayıda izler bırakmıştır. Modern Bulgarcadan (Slav dili) bazı örnekler:
- Tangra (Тангра) – Tanrı (Ön bulgarların ve diğer eski Türklerin tanrısı Tengri)
- Khan, Han, Kgahan (xaн, хаган) – Bulgarların hristiyanlığı kabul etmelerinden önce kullandıkları hükümdar ünvani.
- Orda (орда) – Ordu
- Ortak (ортак) – Arkadaş
- Altan (алтън) – büyük altın bir para
Hiung-nu Soyağacı
| Hiung-nu'lar | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Büyük Hun İmparatorluğu Hiung-nu (Toman, Motun) (MÖ220 - MÖ46) | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Batı Hiung-nu (Çi-Çi (Tangu)) (MÖ46-MÖ36) | Hiung-nu (Ho-han-ye) (MÖ46 - MS48) | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Kuzey Hiung-nu (Panu) (MS48 - 156) | Güney Hiung-nu (Pi) (MS48 - MS216) | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Hun İmparatorluğu (tartışmalı) | Ak Hun İmparatorluğu (tartışmalı) | Beş Hu On Altı Krallık (MS309 - MS439) | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Ayrıca bakınız
| Makale serilerinden |
 |
- Batı Hiung-nu (Çiçi)
- Kuzey Hiung-nu (Panu)
- Güney Hiung-nu (Pi, "Batı Hun İmparatorluğu")
- Han Zhao (Beş Barbar Onaltı Krallık)
- Hou Zhao (Beş Barbar Onaltı Krallık)
- Xia (Beş Barbar Onaltı Krallık)
- Bei Liang (Beş Barbar Onaltı Krallık)
- Hunlar ("Avrupa Hun İmparatorluğu")
- Eftalitler (Akhunlar, "Ak Hun İmparatorluğu")
Kitaplar
- Rene Grousset: Die Steppenvölker. Essen 1975
- Denis Sinor: The Cambridge History of Early Inner Asia. Cambridge 1990
- Parker, Edward: A thousand years of the Tartars. London 1996
- Elcin Kürsat-Ahlers: Zur frühen Staatenbildung von Steppenvölkern. Berlin 1994
- Altheim, Franz: Attila und die Hunnen. Baden-Baden 1951
- Altheim, Franz: Geschichte der Hunnen. Band 1, Berlin [?]
- Burchard Brentjes: Die Ahnen Dschingis-Chans. Berlin 1988
- Denis Twitchett: The Cambridge History of China. Cambridge [?]
- Autorenkollektiv: Fischer Weltgeschichte Zentralasien. Frankfurt/M. 1991
- Maenchen-Helfen, Otto: Die Welt der Hunnen. Wiesbaden 1997
- Wirth, Gerhard: Attila. Stuttgart u.a. 1999
Çince kaynakları
- Sima Qian, "Büyük Vak'a-Nüvis" Kitabı, C.110, "Hiung-nu" 50 司馬遷, 史記 (太史公書) 卷一百十 匈奴列傳第五十
- Gan Gu, "Qian Han" Kibabı, C.94 "Hiung-nu" 64 班固, 前漢書 卷九十四 匈奴傳第六十四
- Fan Ye, "Hou Han" Kitabı, C.89, "Güney Hiung-nu" 79 范曄, 後漢書 卷八十九 南匈奴列傳第七十九