Panteizm
| Tanrı |
|---|
| dizisinin bir parçası |
| Dinsizlik |
|---|
| dizisinin bir parçası |
Panteizm, gerçeklik, evren ve doğanın bir tanrılık hâliyle veya yüce bir varlıkla özdeş olduğunu savunan felsefî ve dinî inançtır.[3] Bu anlayışa göre fiziksel evren, zamanın başlangıcından beri var olan, genişlemeye ve yaratmaya devam eden aşkın olmayan bir tanrı olarak kabul edilir.[4] Panteist terimi, hem her şeyin bir bütün oluşturduğunu hem de bu birliğin, tüm varlığı kapsayan tezahür etmiş bir tanrı veya tanrıçadan meydana geldiğini savunan kişiyi ifade eder.[5][6] Bu öğretide tüm gök cisimleri, tek bir tanrısal varlığın parçaları olarak görülür.
Panteizmin bir diğer tanımı, her dinin tüm tanrılarına tapınmaktır; ancak bu kavram daha doğru bir şekilde omnizm olarak adlandırılır.[7] Panteist inanç, kişisel tanrıyı (antropomorfik ya da başka türlü) ayrı bir varlık olarak kabul etmez.[8] Bunun yerine, gerçeklik ile tanrısallık arasındaki ilişki biçimlerine göre değişen geniş bir doktrin yelpazesini tanımlar. Panteistik düşünceler binlerce yıl öncesine dayanır ve çeşitli dini geleneklerde panteistik unsurlar tespit edilmiştir. Panteizm terimi, ilk kez 1697'de matematikçi Joseph Raphson tarafından kullanılmıştır ve o tarihten bu yana farklı kişi ve organizasyonların inançlarını tanımlamak amacıyla yaygınlaşmıştır.
Panteizm, Batı kültüründe bir teoloji ve felsefe olarak, 17. yüzyıl filozofu Baruch Spinoza'nın eserleri – özellikle de Etika adlı kitabı – temelinde yaygınlık kazanmıştır.[9] 16. yüzyılda ise filozof ve kozmolog Giordano Bruno da panteist bir tutum benimsemiştir.[10]
Doğu'da, bir Hindu felsefesi okulu olan Advaita Vedanta'nın, Batı felsefesindeki panteizm ile benzerlikler taşıdığı düşünülür. Laozi ve Zhuangzi'nin erken dönem Taoizmi de bazen panteistik olarak kabul edilir, ancak daha çok panenteizme benzeyebilir. Kore'nin Joseon Hanedanlığı döneminde ortaya çıkan Çendoizm ve Won Budizmi de panteistik olarak değerlendirilir.
Etimoloji
[değiştir | kaynağı değiştir]Panteizm, Yunanca: pan ("tüm" anlamında) ve Yunanca: theos ("Tanrı" anlamında) köklerinden türetilmiştir.
Tarihçe
[değiştir | kaynağı değiştir]
Tahminen 2. veya 3. yüzyılda yayınlanan ve Hermetik bir derleme olan Asclepius (logos teleios) da “Her şey bir bütünün parçasıdır veya tek biri hepsidir” cümlesi ile karşılaşıyoruz.[11]
Felsefî bir görüş olarak panteizm, Eski Yunan felsefesinde Plotinos (205-270), Rönesans'tan sonra Giordano Bruno (1548-1600) ve Spinoza (1632-1677) tarafından ağırlıklı olarak temsil edilmiştir. Spinoza ağırlıklı panteizm algılayışına göre Tanrı her şeydir ve her şey Tanrı'dır. Tanrı-Evren-insan ayrımı yoktur, böyle bir ayrım aklın illüzyonu, yanılsamasıdır. Bilimsel olarak Tanrı, evren ve insan birdir, aynıdır.
19. yüzyılda panteizm pek çok önde gelen yazar ve filozofun teolojik bakış açısı oldu. Britanya'da William Wordsworth ve Samuel Taylor Coleridge; Almanya'da Johann Gottlieb Fichte, Friedrich Wilhelm Joseph Schelling ve Georg Wilhelm Friedrich Hegel; Amerika Birleşik Devletleri'nde Walt Whitman, Ralph Waldo Emerson ve Henry David Thoreau panteist yaklaşıma sahip kişilerdir.
Albert Einstein birçok yazısında panteist eğilimler sergiler, kişileştirilmiş bir tanrıya inanmadığını belirten "Asla doğaya bir amaç ya da hedef ya da insanmerkezci (antroposantris) olarak anlaşılabilecek herhangi bir şey yüklemedim" sözü,[12] Spinoza hayranlığını belirttiği yazısı "Evren'in harikulade düzenlenmiş olduğunu ve belli yasalara uygun hareket ettiğini görüyoruz ama bu yasaları sadece bulanık bir şekilde anlayabiliyoruz. Spinoza’nın panteizmine hayranım, ama onun modern düşünceye katkısına çok daha fazla hayranım, çünkü o ruh ve bedenî iki ayrı şey değil de bir bütünmüş gibi gören ilk filozoftur"[13] ve "Tanrıya inanıyor musun?" sorusuna verdiği cevap "Varolanların düzenli uyumunda kendini gösteren Spinoza’nın Tanrısı’na inanıyorum, insanların kaderiyle ve eylemleriyle ilgilenen bir Tanrı’ya değil."[14]
20. yüzyılın sonlarına doğru panteizm, genellikle neopaganizmin benimsediği teolojik yaklaşım olarak ilan edildi[15] ve panteistler, panteizm için özel olarak örgütler kurmaya başladı.
Sınıflandırma
[değiştir | kaynağı değiştir]![[icon]](/wiki/Dosya:Wiki_letter_w_cropped.svg){kind=small} | Bu alt başlığın genişletilmesi gerekiyor. Sayfayı düzenleyerek yardımcı olabilirsiniz. |
Yakın zamanda Paul D. Feinberg panteizmi sınıflandırmıştır; göreli monistik, akosmistik, absolutistik, immanentistic, hylozoistic, karşıtlıkların özdeşliği, neoplatonik ya da emanationistik panteizm.[16]
Örgütler
[değiştir | kaynağı değiştir]20. yüzyılın son çeyreğinde iki panteist örgüt kuruldu. Tüm çeşitli panteistlere açık olan Evrensel Panteist Derneği 1975 yılında kuruldu.[17] Dünya Panteist Hareketi bir çevreci, yazar ve eski Evrensel Panteist Derneği'nin başkan yardımcısı olan Paul Harrison tarafından yönetilmektedir. Dünya Panteist Hareketi panteizmin natüristik sürümünü teşvik amacıyla 1999 yılında kurulmuştur.[18]
Dinlerde panteizm
[değiştir | kaynağı değiştir]Dinlerde panteizmin kökeni Hint ve yerli Amerikan dinlerine kadar uzanır.[19] Bilinen en eski panteist fikirlerin Hindu dini metinlerinde yer aldığı iddia edilmektedir.[20] Alevilik panteist unsurlar içerir. Alevilik'te vahdet-i vücud olarak isimlendirilen yaklaşımda Dünya'daki bütün varlıklar ve tüm Evren, Tanrı'nın yansımaları olarak görülür. Vika gibi modern pagan dinleri panteist görüşler içermektedir.[21]
Ayrıca bakınız
[değiştir | kaynağı değiştir]Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ Pearsall, Judy (1998). The New Oxford Dictionary Of English (1. bas.). Oxford: Clarendon Press. s. 1341. ISBN 978-0-19-861263-6.
- ^ Edwards, Paul (1967). Encyclopedia of Philosophy. New York: Macmillan. s. 34 i.
- ^ "Pantheism – Definition, Meaning & Synonyms". Vocabulary.com (İngilizce). 11 Mayıs 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Mart 2023.
- ^ The New Oxford Dictionary of English. Oxford: Clarendon Press. 1998. s. 1341. ISBN 978-0-19-861263-6.
- ^ Encyclopedia of Philosophy ed. Paul Edwards. New York: Macmillan and Free Press. 1967. s. 34.
- ^ Reid-Bowen, Paul (2016). Goddess as Nature: Towards a Philosophical Thealogy. Taylor & Francis. s. 70. ISBN 978-1317126348.
- ^ "Definition of Pantheism". 28 Eylül 2023. 3 Kasım 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Nisan 2025.
- ^ Charles Taliaferro; Paul Draper; Philip L. Quinn ((Ed.)). A Companion to Philosophy of Religion. s. 340.
Tanrı'nın dünyadan 'tamamen ayrı' ya da ontolojik olarak farklı olduğunu reddederler.
- ^ Lloyd, Genevieve (1996). Routledge Philosophy GuideBook to Spinoza and The Ethics. Routledge Philosophy Guidebooks. Routledge. s. 24. ISBN 978-0-415-10782-2.
- ^ Birx, Jams H. (11 Kasım 1997). "Giordano Bruno". Mobile, AL: The Harbinger. 27 Temmuz 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Şubat 2019.
Bruno, panteist tutumu ve evrensel perspektifi nedeniyle kazıkta yakılarak idam edildi.
- ^ Ebeling, Florian; Assmann, Jan; Lorton, David (1 Eylül 2011). The Secret History of Hermes Trismegistus. Cornell University Press. ISBN 978-0-8014-6482-9.
- ^ Albert Einstein, replying to a letter in 1954 or 1955; from Albert Einstein the Human Side, Helen Dukas and Banesh Hoffman, eds., Princeton, New Jersey: Princeton University Press, 1981, p. 39.
- ^ Frankenberry, Nancy K. (2009-08-11). The Faith of Scientists: In Their Own Words. Princeton University Press. p. 153. ISBN 978-0-691-13487-1.
- ^ Autobiographical Notes (1949, p.103)
- ^ Margot Adler, Drawing Down the Moon, Beacon Press, 1986.
- ^ Evangelical Dictionary of Theology, edited by Walter A. Elwell, p. 887
- ^ "Home page". Universal Pantheist Society. 31 Temmuz 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Ağustos 2012.
- ^ World Pantheist Movement. "Naturalism and Religion: can there be a naturalistic & scientific spirituality?". 29 Nisan 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Eylül 2012.
- ^ "Arşivlenmiş kopya". 5 Kasım 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Kasım 2013.
- ^ Plumptre, Constance (1879). General sketch of the history of pantheism, Volume 2. Londra: Samuel Deacon and Co. ss. 3-5, 8, 29. ISBN 9780766155022.
- ^ Carpenter, Dennis D. (1996). "Emergent Nature Spirituality: An Examination of the Major Spiritual Contours of the Contemporary Pagan Worldview". In Lewis, James R.. Magical Religion and Modern Witchcraft. Albany: State University of New York Press. ISBN 978-0-7914-2890-0. p 50
