Antik İsrail ve Yahuda tarihi

Antik İsrail ve Yahuda tarihi, Geç Tunç Çağı ve Erken Demir Çağı'nda Batı Asya'nın Güney Levant bölgesinde başlar. Bir halk veya kabile konfederasyonu (bkz. İsrailliler) olarak "İsrail"den ilk kez eski Mısır'dan M.Ö. 1208'e tarihlenen bir yazıt olan Merneptah Steli'nde bahsedilir ancak halkın tarihi muhtemelen daha eskidir. Modern arkeolojiye göre eski İsrail kültürü Sami Kenanlıların bir sonucu olarak gelişti. İsrail Krallığı (Samiriye) ve Yahuda Krallığı olarak bilinen iki ilgili İsrail yönetimi Demir Çağı II'de bölgede ortaya çıktı.

İbranice İncil'e göre, M.Ö. 11. yüzyılda Tâlût, Davud ve Süleyman'ın hükümdarlıkları altında bir "Birleşik Monarşi " (İsrail ve Yahuda'dan oluşan) vardı ancak ülke daha sonra iki ayrı krallığa bölündü. Kuzeyde Şekem ve Samiriye şehirlerini içeren İsrail ve güneyde Kudüs ve Yahudi Tapınağını içeren Yahuda. Birleşik Monarşi'nin tarihselliği, fikir birliği olarak kabul edilen hiçbir arkeolojik kalıntı olmadığı için tartışmalıdır ancak tarihçiler ve arkeologlar İsrail ve Yahuda'nın sırasıyla MÖ. 900^[1] ^:169–195^[2] ve MÖ. 850 yıllarında var olduğunu kabul etmektedirler.^[3]^[4]

Bununla birlikte o dönemdeki arkeolojik kalıntılar, MÖ 930-925 civarında Levant'ı işgal eden ve birçok şehir ve yerleşimi fetheden Mısır'ın 22. Hanedanı'ndan I. Şeşonk'u göstermektedir. Birleşik Monarşi'den farklı olarak, Doğu Akdeniz'deki çeşitli yerleşim yerlerinde bu fethin arkeolojik kanıtları bulundu. Ancak 22. Hanedan, fetihten sonra Levant'ı doğrudan ilhak etmemiş ve bilinmeyen nedenlerle Levant'ı yeniden Mısır egemenliğine sokmuştur. İsrail Finkelstein'a göre, I. Şeşonk'un İsrailoğulları altında birleşik bir devlet kurulmasını önlemek için Levant'ı işgal ettiği ve böylece Yeroboam İsyanı'nın İncil'deki hikâyesinin temelini oluşturduğu teorileştirilmiştir.^[5]

İsrail Krallığı, Yeni Asur İmparatorluğu tarafından MÖ 720 civarında fethedilerek yıkıldı.^[6] Yahuda Krallığı bu süre zarfında hayatta kalırken önce Yeni Asur İmparatorluğu'nun ve ardından Yeni Babil İmparatorluğu'nun bağımlı devleti oldu. Ancak Babillilere karşı Yahudi isyanları Babil kralı II. Nebukadnezar'ın yönetimi altında MÖ 586'da Yahuda'nın yıkılmasına yol açtı. İncil hesabına göre II. Nebukadnezar'ın orduları MÖ 589-586 yılları arasında Kudüs'ü kuşattı ve Süleyman Mabedi'nin yıkılmasına ve Yahudilerin Babil'e sürülmesine yol açtı. Bu olay Babil günlükleri'nde de kaydedildi.^[7]^[8] İsrail dininin (Yahvizm) Yahudiliğin belirgin tektanrıcılığına doğru gelişimini gören sürgün dönemi, MÖ 538 civarında Babil'in Ahameniş Pers İmparatorluğu'na yenilmesiyle sona erdi. Daha sonra Pers kralı Büyük Kiros, Kiros Fermanı olarak bilinen ve sürgündeki Yahudilere İsrail Toprağına dönmeleri için yetki ve cesaret veren bir bildiri yayınladı.^[9]^[10] Kiros'un ilanı sürgünlerin Siyon'a dönüşünü başlatarak, Pers'in Yehud eyaletinde daha belirgin bir Yahudi kimliğinin geliştiği oluşum dönemini başlattı. Bu süre zarfında yıkılan Süleyman Mabedi'nin yerine İkinci Mabet yapıldı ve İkinci Mabet döneminin başlangıcı oldu.

Hellenistik dönemde Yehuda, Büyük İskender'in fetihlerini izleyen Helenistik krallıkların içinde yer aldı. M.Ö.2. yüzyıl, Seleukos İmparatorluğu'na karşı başarılı bir Yahudi isyanına ve ardından İsrail'in sözde bağımsız son krallığı olan Hasmon krallığının oluşumuna tanık oldu. Hasmon krallığı, MÖ. 63'ten itibaren Büyük Pompey döneminde bağımsızlığını yavaş yavaş kaybetmeye başladı. Sonunda Roma Cumhuriyeti'nin ve daha sonra Part İmparatorluğu'nun bir bağımlı devleti haline geldi. Herodian hanedanı altında bağımlı krallıkların kurulmasının ardından, Roma'nın Yahudiye eyaleti, Birinci Yahudi-Roma Savaşı ile sonuçlanan iç karışıklıklarla harap oldu. Yahudilerin bu çatışmada Roma İmparatorluğu tarafından yenilgiye uğratılması, MS 70'de İkinci Tapınağın yıkılmasına ve ayrıca Rabbinik Yahudiliğin ve erken Hıristiyanlığın ortaya çıkışına tanık oldu. Judaea adının (Iudaea) daha sonra Greko-Romenler tarafından kullanılmasına son verildi. MS 135'teki Bar Kohba isyanından sonra Doğu Akdeniz'deki Yahudilerin çoğu sürüldü. Ardından Yahudiler, Romalılar tarafından Suriye Filistin'i olarak yeniden adlandırıldı.^[11]^[12]^[13]

Dönemler[değiştir | kaynağı değiştir]

Demir Çağı I: 1150^[14] –950 M.Ö.^[15]
Demir Çağı II: 950^[16] –586 M.Ö.
Neo-Babil: 586–539 M.Ö.
Pers: 539–332 M.Ö.
Helenistik: 333–53 M.Ö. ^[17]

Sıklıkla kullanılan diğer akademik terimler şunlardır:

İlk Tapınak dönemi/İsrail dönemi (yaklaşık MÖ 1000–586)
İkinci Tapınak dönemi (yaklaşık MÖ 516 – MS 70)

Ayrıca bakınız[değiştir | kaynağı değiştir]

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

^ The Bible unearthed : archaeology's new vision of ancient Israel and the origin of its stories. 1st Touchstone. New York: Simon & Schuster. 2001. ISBN 978-0-684-86912-4.
^ "David, King of Judah (Not Israel)". The Bible and Interpretation. July 2014. 1 Mart 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Mayıs 2021.
^ Finkelstein, Israel, (2020). "Saul and Highlands of Benjamin Update: The Role of Jerusalem", in Joachim J. Krause, Omer Sergi, and Kristin Weingart (eds.), Saul, Benjamin, and the Emergence of Monarchy in Israel: Biblical and Archaeological Perspectives, SBL Press, Atlanta, GA, p. 48, footnote 57: "...They became territorial kingdoms later, Israel in the first half of the ninth century BCE and Judah in its second half..."
^ The Pitcher Is Broken: Memorial Essays for Gosta W. Ahlstrom, Steven W. Holloway, Lowell K. Handy, Continuum, 1 May 1995 9 Nisan 2023 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Quote: "For Israel, the description of the battle of Qarqar in the Kurkh Monolith of Shalmaneser III (mid-ninth century) and for Judah, a Tiglath-pileser III text mentioning (Jeho-) Ahaz of Judah (IIR67 = K. 3751), dated 734–733, are the earliest published to date."
^ Joachim J. Krause; Omer Sergi, (Ed.) (2020). "Saul and Highlands of Benjamin Update: The Role of Jerusalem". Saul, Benjamin, and the Emergence of Monarchy in Israel: Biblical and Archaeological Perspectives. Atlanta, GA: SBL Press. s. 48. ISBN 978-0884144519. ...Shoshenq I, the founder of the Twenty-Second Dynasty and seemingly the more assertive of the Egyptian rulers of the time, reacted to the north Israelite challenge. He campaigned into the highlands and took over the Saulide power bases in the Gibeon plateau and the area of the Jabbok River in the western Gilead. The fortified sites of Khirbet Qeiyafa, Khirbet Dawwara, et-Tell, and Gibeon were destroyed or abandoned. Shoshenq reorganized the territory of the highlands - back to the traditional situation of two city-states under his domination... (p. 48) Yazar |ad1= eksik |soyadı1= (yardım); r |ad1= eksik |soyadı1= (yardım)
^ Bread, Wine, Walls and Scrolls. Bloomsbury Publishing. 2001. s. 174. ISBN 978-1-84127-201-6. 10 Şubat 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Haziran 2023. Yazar |ad1= eksik |soyadı1= (yardım)
^ "British Museum – Cuneiform tablet with part of the Babylonian Chronicle (605–594 BCE)". 30 Ekim 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Ekim 2014.
^ "ABC 5 (Jerusalem Chronicle) – Livius". www.livius.org. 5 Mayıs 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Şubat 2022.
^ "Second Temple Period (538 BCE to 70 CE) Persian Rule". Biu.ac.il. 16 Ocak 1999 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Mart 2014.
^ Harper's Bible Dictionary, ed. by Achtemeier, etc., Harper & Row, San Francisco, 1985, p. 103
^ Ben-Sasson (1976), page 334: "In an effort to wipe out all memory of the bond between the Jews and the land, Hadrian changed the name of the province from Judaea to Syria-Palestina, a name that became common in non-Jewish literature."
^ Lewin, Ariel (2005). The archaeology of Ancient Judea and Palestine. Getty Publications, p. 33. "It seems clear that by choosing a seemingly neutral name – one juxtaposing that of a neighboring province with the revived name of an ancient geographical entity (Palestine), already known from the writings of Herodotus - Hadrian was intending to suppress any connection between the Jewish people and that land." 0-89236-800-4
^ Schäfer, Peter, (Ed.) (2003). The Bar Kokhba War Reconsidered: New Perspectives on the Second Jewish Revolt Against Rome. Texts and studies in ancient Judaism. 100. Mohr Siebeck. s. 33. ISBN 3161480767. Erişim tarihi: 24 Eylül 2021. Birden fazla |editör1= ve |editör-soyadı= kullanıldı (yardım)
^ The Lester and Sally Entin Faculty of Humanities,Megiddo. 30 Mart 2023 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. in Archaeology & History of the Land of the Bible International MA in Ancient Israel Studies, Tel Aviv University: "...Megiddo has...a fascinating picture of state-formation and social evolution in the Bronze Age (ca. 3500-1150 B.C.) and Iron Age (ca. 1150-600 B.C.)..."
^ Finkelstein, Israel, (2019).First Israel, Core Israel, United (Northern) Israel 15 Şubat 2023 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., in Near Eastern Archaeology 82.1 (2019), p. 8: "...The late Iron I system came to an end during the tenth century BCE..."
^ Finkelstein, Israel, and Eli Piasetzky, 2010. "The Iron I/IIA Transition in the Levant: A Reply to Mazar and Bronk Ramsey and a New Perspective" 31 Mayıs 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., in Radiocarbon, Vol 52, No. 4, The Arizona Board of Regents in behalf of the University of Arizona, pp. 1667 and 1674: "The Iron I/IIA transition occurred during the second half of the 10th century...We propose that the late Iron I cities came to an end in a gradual process and interpret this proposal with Bayesian Model II...The process results in a transition date of 915-898 BCE (68% range), or 927-879 BCE (95% range)..."
^ King & Stager 2001.

Ek okuma[değiştir | kaynağı değiştir]

Arnold, Bill T.; Hess, Richard S., "Eski İsrail Tarihi: Sorunlara ve Kaynaklara Giriş" (Baker, 2014) 1 Mayıs 2023 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
Brettler, Marc Z., "Eski İsrail'de Tarihin Yaratılışı" (Routledge, 1995)
Cook, Stephen L., "İncil'deki Yahwism'in sosyal kökleri" (Society of Biblical Literature, 2004)
Gün, John (ed. ), "Sürgün öncesi İsrail arayışında: Oxford Eski Ahit Semineri tutanakları" (T&T Clark International, 2004)
Frevel, Christian, "Eski İsrail Tarihi" (SBL Press, 2023) 1 Mayıs 2023 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
Hess, Richard S., "İsrail dinleri: arkeolojik ve İncille ilgili bir araştırma" (Baker, 2007)
Keimer, Kyle H.; Pierce, George A. (editörler. 16 Mayıs 2023 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. ), "Eski İsrail Dünyası" (Taylor & Francis, 2022) 16 Mayıs 2023 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
Kelle, Brad E.; Strawn, Brent A. (editörler. 13 Mayıs 2023 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. ), "İbrani İncilinin Tarihsel Kitaplarının Oxford El Kitabı" (Oxford University Press, 2020) 13 Mayıs 2023 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
Knauf, Ernst Axel; Niemann, Hermann Michael "Geschichte Israels und Judas im Altertum" (Walter de Gruyter, 2021) 26 Nisan 2023 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
Lemche, Neils Peter, "Teoloji ve tarih arasındaki Eski Ahit: eleştirel bir araştırma" (Westminster John Knox Press, 2008)
Levine, Lee I., "Kudüs: İkinci Tapınak döneminde şehrin portresi (MÖ 538 – MS 70)" (Jewish Publication Society, 2002)
Na'aman, Nadav, "Eski İsrail ve komşuları" (Eisenbrauns, 2005)
Niditch, Susan (ed. 1 Haziran 2023 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. ), "Eski İsrail'e Wiley Blackwell Companion" (John Wiley & Sons, 2016) 1 Haziran 2023 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
Sparks, Kenton L., "Antik İsrail'de etnik köken ve kimlik" (Eisenbrauns, 1998)
Vanderkam, James, "An Introduction to Early Judaism (2. baskı)" (Eerdmans, 2022) 25 Mart 2023 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.

[Finkelstein2-1] The Bible unearthed : archaeology's new vision of ancient Israel and the origin of its stories. 1st Touchstone. New York: Simon & Schuster. 2001. ISBN 978-0-684-86912-4.

[Wright-2] "David, King of Judah (Not Israel)". The Bible and Interpretation. July 2014. 1 Mart 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Mayıs 2021.

[Finkelstein,_Israel,_(2020)-3] Finkelstein, Israel, (2020). "Saul and Highlands of Benjamin Update: The Role of Jerusalem", in Joachim J. Krause, Omer Sergi, and Kristin Weingart (eds.), Saul, Benjamin, and the Emergence of Monarchy in Israel: Biblical and Archaeological Perspectives, SBL Press, Atlanta, GA, p. 48, footnote 57: "...They became territorial kingdoms later, Israel in the first half of the ninth century BCE and Judah in its second half..."

[Pitcher-4] The Pitcher Is Broken: Memorial Essays for Gosta W. Ahlstrom, Steven W. Holloway, Lowell K. Handy, Continuum, 1 May 1995 9 Nisan 2023 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Quote: "For Israel, the description of the battle of Qarqar in the Kurkh Monolith of Shalmaneser III (mid-ninth century) and for Judah, a Tiglath-pileser III text mentioning (Jeho-) Ahaz of Judah (IIR67 = K. 3751), dated 734–733, are the earliest published to date."

[Saul-5] Joachim J. Krause; Omer Sergi, (Ed.) (2020). "Saul and Highlands of Benjamin Update: The Role of Jerusalem". Saul, Benjamin, and the Emergence of Monarchy in Israel: Biblical and Archaeological Perspectives. Atlanta, GA: SBL Press. s. 48. ISBN 978-0884144519. ...Shoshenq I, the founder of the Twenty-Second Dynasty and seemingly the more assertive of the Egyptian rulers of the time, reacted to the north Israelite challenge. He campaigned into the highlands and took over the Saulide power bases in the Gibeon plateau and the area of the Jabbok River in the western Gilead. The fortified sites of Khirbet Qeiyafa, Khirbet Dawwara, et-Tell, and Gibeon were destroyed or abandoned. Shoshenq reorganized the territory of the highlands - back to the traditional situation of two city-states under his domination... (p. 48) Yazar |ad1= eksik |soyadı1= (yardım); r |ad1= eksik |soyadı1= (yardım)

[Broshi_2001_174-6] Bread, Wine, Walls and Scrolls. Bloomsbury Publishing. 2001. s. 174. ISBN 978-1-84127-201-6. 10 Şubat 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Haziran 2023. Yazar |ad1= eksik |soyadı1= (yardım)

[BabylonianChronicles-7] "British Museum – Cuneiform tablet with part of the Babylonian Chronicle (605–594 BCE)". 30 Ekim 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Ekim 2014.

[8] "ABC 5 (Jerusalem Chronicle) – Livius". www.livius.org. 5 Mayıs 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Şubat 2022.

[rennert-9] "Second Temple Period (538 BCE to 70 CE) Persian Rule". Biu.ac.il. 16 Ocak 1999 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Mart 2014.

[10] Harper's Bible Dictionary, ed. by Achtemeier, etc., Harper & Row, San Francisco, 1985, p. 103

[11] Ben-Sasson (1976), page 334: "In an effort to wipe out all memory of the bond between the Jews and the land, Hadrian changed the name of the province from Judaea to Syria-Palestina, a name that became common in non-Jewish literature."

[Lewin-12] Lewin, Ariel (2005). The archaeology of Ancient Judea and Palestine. Getty Publications, p. 33. "It seems clear that by choosing a seemingly neutral name – one juxtaposing that of a neighboring province with the revived name of an ancient geographical entity (Palestine), already known from the writings of Herodotus - Hadrian was intending to suppress any connection between the Jewish people and that land." 0-89236-800-4

[BKWar-13] Schäfer, Peter, (Ed.) (2003). The Bar Kokhba War Reconsidered: New Perspectives on the Second Jewish Revolt Against Rome. Texts and studies in ancient Judaism. 100. Mohr Siebeck. s. 33. ISBN 3161480767. Erişim tarihi: 24 Eylül 2021. Birden fazla |editör1= ve |editör-soyadı= kullanıldı (yardım)

[14] The Lester and Sally Entin Faculty of Humanities,Megiddo. 30 Mart 2023 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. in Archaeology & History of the Land of the Bible International MA in Ancient Israel Studies, Tel Aviv University: "...Megiddo has...a fascinating picture of state-formation and social evolution in the Bronze Age (ca. 3500-1150 B.C.) and Iron Age (ca. 1150-600 B.C.)..."

[15] Finkelstein, Israel, (2019).First Israel, Core Israel, United (Northern) Israel 15 Şubat 2023 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., in Near Eastern Archaeology 82.1 (2019), p. 8: "...The late Iron I system came to an end during the tenth century BCE..."

[16] Finkelstein, Israel, and Eli Piasetzky, 2010. "The Iron I/IIA Transition in the Levant: A Reply to Mazar and Bronk Ramsey and a New Perspective" 31 Mayıs 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., in Radiocarbon, Vol 52, No. 4, The Arizona Board of Regents in behalf of the University of Arizona, pp. 1667 and 1674: "The Iron I/IIA transition occurred during the second half of the 10th century...We propose that the late Iron I cities came to an end in a gradual process and interpret this proposal with Bayesian Model II...The process results in a transition date of 915-898 BCE (68% range), or 927-879 BCE (95% range)..."

[FOOTNOTEKingStager2001-17] King & Stager 2001.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]