İtalya'da faşizmin sona ermesi

İtalya'da faşizmin sona ermesi veya 25 Temmuz Olayı (İtalyanca: Venticinque Luglio) 1943 yılının bahar aylarında başlayarak birbirinden bağımsız iki ayrı koldan Kont Dino Grandi ve Kral III. Vittorio Emanuele tarafından yürütülen, sonuçta da 24-25 Temmuz 1943 tarihli Büyük Faşizm Konseyi toplantısında Başbakan Benito Mussolini'nin güvensizlik oyu alarak görevden alınmasıdır. Kararın ardından Mussolini hapse atılmış, yeni bir hükûmet kurulmuş ve İtalya Krallığı'nda 21 yıl süren İtalyan faşizmi sona ermiştir.

Arka planı[değiştir | kaynağı değiştir]

Benito Mussolini önderliğinde iktidara gelen Ulusal Faşist Parti İtalyan faşizmi adıyla tanımlanan rejimi inşa etmiştir. Bu dönemde faşizm ideolojisi çerçevesinde şekillenen iç ve dış siyasette adımlar atılmıştır. Patlak veren II. Dünya Savaşı'na gecikmeli de olsa Mihver Devletler saflarında katılan İtalya, 1943 yılında ABD öncülüğündeki Müttefik Devletlerin Kuzey Afrika'da başarıyla ilerleyişi sonun başlangıcı olur. Husky Harekâtı sonrasında Sicilya'nın Müttefiklerin eline geçmesi ise bardağı taşıran son damla olur.

Darbe planları[değiştir | kaynağı değiştir]

Müttefik Devletlerin Kuzey Afrika'daki başarılı Meşale Harekâtı'nın ardından Sicilya'nın işgal edileceği tahmin edilmekteydi. Ancak buna rağmen adadaki İtalyan birlikleri sembolik bir direniş göstermiş ve çoğu müstahkem Augusta garnizonu örneğinde olduğu gibi tek el ateş etmeden teslim olmuştur. Adanın elden çıkacağı belli olunca Dışişleri Bakanı olan Mussolini'nin yardımcısı görevinde olan ancak fiilen bakanlık yapmakta olan Giuseppe Bastianini Duçe ile durumu analiz eder. Ona göre bu durumdan iki çıkış yolu vardır. Bunlardan birincisi Hitler'in Doğu Cephesinde Sovyetler Birliğiyle ateşkes imzalaması ve buradaki birlikleri İtalya'ya kaydırmasıdır. Bu yolla Müttefik Devletler de bir ateşkes antlaşmasına ikna edilebilecektir. İkinci yol ise Mussolini'nin Hitler'i ikna edip İtalya'nın savaştan tek taraflı olarak çekilmesi ve tarafsızlığını ilan etmesidir. Ancak her iki önerinin de gerçekleşme olanağı çok zayıftır ve Mussolini'nin de Hitler'i ikna etmeye çalışacak arzusu bulunmamaktadır. Askerî durumun vahameti üzerine İtalya'nın kuzeyindeki Feltre kasabasında 19 Temmuz günü Hitler ile Mussolini, kurmay heyetleriyle beraber bir araya gelirler. Toplantıya İtalyanların işgale karşı direnmemelerinden şikayet ederek başlayan Hitler, acil önlemlerin alınmasını ister. Almanların gündeminde İtalya'nın tümünün savunulması değil sadece kuzey ve orta bölgelerinin Alman komutasında savunulması vardır. Toplantı sırasında Mussolini hem Bastianini hem de Genelkurmay Başkanı Vittorio Ambrosio'nun ısrarla savunduğu İtalya'nın tek taraflı olarak savaştan çekilme talebini dile getiremez. Üç gün sürmesi beklenen toplantı, Mütteffik Devletlerin İtalyan başkenti Roma'yı bombaladıkları haberinin alınması üzerine alelacele sona erer.^[a] Mussolini'nin Hitler ile görüşmede hiçbir şekilde harekete geçmemiş olması kendisine karşı planlanan darbe komplolarını hızlandırmıştır. Dino Grandi önderliğinde planlanan darbe, Mussolini'nin felaket kapıdayken atalet içinde olmasıyla güç kazanır.

24-25 Temmuz 1943[değiştir | kaynağı değiştir]

Mussolini tarafından toplantıya çağrılan Büyük Faşizm Konseyi 24 Temmuz 1943 günü toplanır. Konsey toplantısında kılıçlar çekilir. Konsey, İtalyan faşizmi rejiminde Mussolini'nin yetkisinin sınırlandığı, kağıt üzerinde de olsa eleştirilebildiği tek kurum olarak kalmıştır. Grandi tarafından sürdürülen darbe planları şekillenirken, kral III. Vittorio Emanuele Nazilerle yapılan görüşmelerin akıbetini sormak için Mussolini'yi çağırır. Yapılan görüşmede Mussolini askerî durumun vahametini aktarır ve kraldan süre isteyerek iki ay içinde İtalya'yı savaştan çıkaracağını, Müttefiklerle görüşmelerin başlatıldığını ancak bu duruma kamuoyunun alıştırılması için zamana ihtiyaç olduğunu belirtir. Kral Mussolini'den istifa etmesini istese de reddedilir. O zamana kadar darbe planlarını dikkate almayan kral da planlara dahil olur. Kral, Bastianini'nin Müttefik Devletlerle temas kurmaya çalıştığını bilmektedir, ayrıca Mussolini'ye karşı Nazi yanlısı Roberto Farinacci önderliğindeki radikal faşistlerin de darbe planladıklarını ve tüm İtalya'yı Nazi denetimine geçirmeyi planladıklarından haberdardı.

Bu şartlar altında toplanan konseyde Mussolini'nin askerî durumu anlatan konuşmasının ardından Dino Grandi tarafından konseyin onayı için sunulan karar taslağı gündem edilir. Karar önerisine göre iktidar krala devredilmekte ve parlementer devletin kurumları ayağa kaldırılarak vatan savunması için başkomutanlık görevi krala verilmekteydi. Karara karşı çıkan Mussolini, bu kararın onaylanmasının İtalya'da faşizmin sona ermesi anlamına geleceğini söyleyerek buna en çok Müttefik Devletler'in sevineceğini belirtir. Gece yarısını geçen saatlerde imzaya açılan karar 19 lehte 8 aleyhte ve 1 çekimser oyla kabul edilir.^[1] Mussolini ertesi gün akşama doğru evinde tutuklanır.

Sonrası[değiştir | kaynağı değiştir]

25 Temmuz 1943 günü saat 22:45'te İtalyan radyolarından Mussolini'nin görevlerinden istifa ettiği ve yerine Badoglio'nun geçtiği ilan edilir. Savaşın devam ettiği ve monarşinin iktidarının sürdüğünün belirtildiği açıklamanın ardından İtalyan halkı sokaklara çıkarak faşist sembolleri yerlerinden sökmeye ve propaganda posterlerini yırtmaya başlar. Roma'da önde gelen faşist liderler tutuklanırken, kan dökülmeksizin bir geçiş tamamlanır. Mussolini ve Ulusal Faşist Partisi'nin tek kurşun atmaksızın teslim olması ve 21 yıllık iktidarın sona ermesi çarpıcı olmuştur.

Açıklamanın ardından Hitler küplere binmiş ve derhal duruma müdahale emri vermiştir. Daha önce Mussolini tarafından engellenen Nazi birlikleri İtalyanların izni olmaksızın kuzey İtalya'dan giriş yapmaya başlar. 26 Temmuz - 8 Ağustos tarihleri arasında 8 Wehrmacht tümeni kuzey ve orta İtalya'yı işgal eder.

Kral, Mussolini'ye karşı planlanan darbe başarılı olduktan sonra atalete bürünür ve savaşın sonlandırılması veya Nazilere karşı ülkeyi savunma gibi konularda adım atmaz. Badoglio Hükûmeti de bu konularda ağır adımlar atınca ancak Eylül başlarında İtalya Müttefiklerle teslim antlaşması imzalar. Naziler tarafından kaçırılan Mussolini, İtalyan Sosyal Cumhuriyeti adlı kukla devletin başına gelse de bu girişim uzun soluklu olmayacaktır. Patlak veren iç savaş sırasında İtalyan partizanları Nazilerle ve faşizmin kılıç artıklarıyla savaşırken, Müttefik Devletler de orta ve kuzey İtalya'da Nazilerle kanlı bir mücadeleye girecektir.