İçeriğe atla

Ortaköy, Artvin

Vikipedi, özgür ansiklopedi
Ortaköy
Köy
Harita
Artvin'in Türkiye'deki konumu
Artvin'in Türkiye'deki konumu
Artvin üzerinde Ortaköy
Ortaköy
Ortaköy
Ortaköy'ün Artvin'deki konumu
ÜlkeTürkiye Türkiye
İlArtvin
İlçeMerkez
Coğrafi bölgeKaradeniz Bölgesi
Rakım1020 m
Nüfus
 (2020)
 • Toplam1.035
Zaman dilimiUTC+03.00 (TSİ)
İl alan kodu0466
İl plaka kodu08
Posta kodu08100

Ortaköy, Artvin ilinin Merkez ilçesine bağlı bir köydür.

Tarihçe

[değiştir | kaynağı değiştir]
12. yüzyıla ait Gürcüce elyazması Berta İncili’nin kabartmalı ön ve arka kapağı.
Ortaköy'deki Berta Manastırı'nın uzaktan görünüşü. Fotoğraf: Niko Marr, 1904.

Ortaköy'ün eski adı Berta'dır. Gürcüce bir yer adı olan Berta (ბერთა), "keşiş" anlamına gelen "beri" (ბერი) kelimesinden türemiş olup "keşişler" anlamına gelir.[3][4] Türkçe ve Rusçaya da Berta (برطە / Берта) olarak girmiş olan bu yer adının Berta Manastırı'yla ilişkili olduğu anlaşılmaktadır.[5][6][7] Berta, sadece köyün ve manastırın değil, aynı zamanda bir akarsu ile köprünün adı olarak da kullanılmaktadır.

Berta, tarihsel Gürcistan'ın güneybatı kesimini oluşturan bölgelerden biri olan Klarceti'de yer alır. Klarceti, Gürcü Krallığı'nın prensliklerinden biriydi ve bu prensliğin merkezi Artanuci idi.[8] Berta'da bulunan ve 9. yüzyılda kurulmuş olan Gürcü manastırları, buranın çok eski bir yerleşme olduğunu göstermektedir.[9] Bu dinsel yapılar erken Orta Çağ'da Gürcü Krallığı zamanında inşa edilmiştir. Berta Manastırı, Berta İncilleri olarak bilinen Gürcüce elyazmaların çoğaltıldığı yer olarak da ünlüdür. 11. yüzyılda Büyük Selçukluların eline geçen köy, 1121 Didgori Savaşı'nın ardından birleşik Gürcistan Krallığı sınırları içinde yer aldı. Osmanlılar köyü, 16. yüzyılın ortalarında Gürcü atabeglerin yönettiği Samtshe-Saatabago'dan ele geçirdi. Berta önce Livane sancağına, daha sonra da Çıldır Eyaleti'ne bağlandı.

Berta, Osmanlı idaresinin askere alma ve vergi salma amacıyla 1835 yılında gerçekleştirdiği nüfus tespitinde, Çıldır Eyaleti'nin Livana sancağına bağlı bir köydü. Berta aynı zamanda, Sinkot gibi, bu sancağın nahiyelerinden biriydi. Berta ve Sinkot nahiyeleri 24 köyü kapsıyordu. Bu köylerden biri olan Berta'da 117 hanede 411 erkek tespit edilmişti. Osmanlı idaresi sadece erkek nüfus tespit ettiğinden dolayı, toplam nüfus için erkek sayısı kadar kadın eklemek gerekir. Bunun sonucunda Berta köyünde yaklaşık 822 kişinin yaşadığı ortaya çıkar. Köyün nüfusu Müslümanlardan oluşuyordu. Berta nüfus açısından bu iki nahiyeye bağlı köyler içinde en büyük yerleşmeydi. Berta ve Sinkot nahiyelerinin toplam nüfusu ise, 1.254 hanede yaşayan yaklaşık 7.550 kişiden oluşuyordu.[10]

Osmanlı Devleti'nde 19. yüzyılın ikinci yarısında vilayet sistemine geçilince, Berta köyü, Trabzon Vilayeti'nin Lazistan sancağının Livana kazasına bağlandı. 1876 tarihli Trabzon vilayeti salnamesine göre köyde 114 hanede 499 kişi yaşıyordu. Salnamede belirtilmemiş olmakla birlikte, bu tarihte de Osmanlı idaresi sadece erkek nüfusu tespit ediyordu. Erkek sayısı kadar kadın eklenince, Berta'nın toplam nüfusunun yaklaşık 998 kişiden oluştuğu ortaya çıkar. Tarımla geçinen köyde bu tarihte hayvan varlığı olarak 30 eşek, 400 öküz, 600 inek, 700 keçi ve 320 koyun tespit edilmiştir.[11] Muvahhid Zeki, 1927 yılında yayımlanan kitabında Berta köyünün tereyağının Artvin vilayetinde ünlü olduğunu yazmıştır.[12]

Berta, uzun süre Osmanlı idaresinden kaldıktan sonra, 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’nın ardından imzalanan Berlin Antlaşması uyarınca Osmanlı Devleti tarafından Rusya'ya bırakıldı. Rus idaresinde Berta, Artvin Okrugu'nun Artvin kazası (uçastok) içinde yer alıyordu. Bu kazaya bağlı Berta nahiyesinin beş köyünden biriydi. 1886 yılındaki nüfus tespitine göre Berta köyündeki 204 hanede, 783'ü erkek ve 776'sı kadın olmak üzere 1.559 kişi yaşıyordu. Nüfusun tamamı "Türk" olarak kaydedilmiştir. Bu nüfus sayımında Opiza köyü Berta'nın bir mahallesi olarak kaydedilmiştir. Berta nahiyesinin (сельское общество: kırsal topluluk) nüfusu ise, Berta köyü dışında, Daba-Cmerki, Doliskana, Porta ve Tskaltetra köylerini kapsıyordu ve nüfusu, 1.250'si erkek ve 1.236'sı kadın olmak üzere 340 hanede yaşayan 2.486 kişiden oluşuyordu. Berta nahiyesinin nüfusunun tamamı da "Türk" olarak kaydedilmiştir.[13] Oysa Rus idaresi sırasında Berta vadisinden Şile kazasına göç edip Erenler, Kömürlük, Oruçoğlu, Ulupelit ve Üvezli gibi köylere yerleşenlerin Gürcü dilini unutmuş olmalarına rağmen Gürcü kökenli oldukları bilinmektedir.[14][15][16]

Berta, Birinci Dünya Savaşı'nın sonlarında Rusların bölgeden çekilmesinin ardından Gürcistan'ın sınırları içinde kaldı. 7 Mayıs 1920 tarihinde imzalanan Moskova Antlaşması'yla Sovyet Rusya Artvin sancağını Gürcistan'ın bir parçası olarak tanıdı. Ancak Kızıl Ordu'nun Gürcistan'ı işgali sırasında Ankara Hükümeti'nin Tiflis hükûmetine verdiği ültimatom üzerine Gürcü idaresinin çekilmesinin ardından köy fiilen Türkiye'ye katıldı. Sovyet Rusya ile Ankara Hükümeti arasında 16 Mart 1921 tarihinde imzalanan Moskova Antlaşması'yla Berta köyünü de kapsayan Artvin ile Ardahan bölgeleri Türkiye'ye bırakıldı.[17]

Parehi Manastırı.

Berta, Artvin livasında 1922 yılındaki nüfus tespiti sırasında bu livanın merkez kazasının Berta nahiyesine bağlıydı. Berta nahiyesi, Berta köyü dışında, Porta, Opiza, Tskaltetra, Daba, Cmerki ve Doliskana kapsıyordu. Nahiyenin nüfusu 1.122 kişiden oluşuyordu. Berta köyünde ise, 114 hanede 759 kişi yaşıyordu.[18]

Berta Türkçe olmadığı için köyün adı 1925 yılında Ortaköy olarak değiştirildi. Berta nahiyesi de kaldırıldı. Berta köyü Artvin vilayetinin merkez kazasına bağlandı. Berta köyünde 1926 tarihli nüfus tahririne göre 521'i erkek ve 470'i kadın olmak üzere 991 kişi yaşıyordu.[19] 1928'den sonra ise Berta nahiyesi yeniden kuruldu. Nitekim 1935 genel nüfus sayımında "Orta" adıyla kaydedilmiş olan Berta, Çoruh vilayetinin merkez ilçesine bağlı Berta nahiyesinin bir köyüydü. Bu nahiyenin merkezi olan Orta köyünün nüfusu 1.274 kişiden oluşuyordu.[20] Berta Bucağı'nın adı 1960'ların başında Ortaköy Bucağı olarak değiştirildi. Nitekim 1960 genel nüfus sayımında Berta Bucağı olarak kaydedilmiş olan bucağın adı 1965 genel nüfus sayımında Ortaköy Bucağı olarak geçer. 1965 genel nüfus tespitinde Ortaköy'de 1.814 kişi yaşıyor ve bu nüfus içinde 415 kişi okuma yazma biliyordu. Ortaköy Bucağında ise, 3.107 kişi içinde sadece 855 kişi okuryazar olarak kaydedilmiştir.[21]

Berta sadece bir köyün değil, bir bölgenin de adıydı. Berta bölgesi Berta Çayı vadisi boyunca uzanıyordu. Bu bölge eskiden yaylaları, bakır madeni ve bağcılığıyla da ünlüydü. Berta Çayı üzerinde tarihi bir köprü vardı ve Berta Köprüsü olarak bilinen bu köprü bugün Deriner Barajı suları altında kalmıştır.[22][23]

Berta köyü sınırları içinde iki önemli manastır inşa edilmiştir. Bunlar Berta ve Parehi manastırlarıdır. Çeşitli yapılardan oluşan Berta Manastırı’nın 830-840’larda kurulduğu sanılır. Gürcüce elyazması İkinci Berta İncili’ne (12. yüzyıl) düşülen nota göre manastır Meryem Ana’ya adanmıştır. Berta Manastırı'nın ana kilisesi olan Berta Kilisesi, Osmanlı döneminde camiye çevrilmiş olup günümüzde bu yapı Ortaköy Kilise Camii adıyla bilinmektedir. İkinci manastır olan Parehi Manastırı’nın Berta’nın bir parçası veya şubesi olduğuna ilişkin görüşler vardır. İkinci Berta İncili’ne (12. yüzyıl) düşülen nota göre Parehi Manastırı da Meryem Ana’ya adanmıştır. Bu manastırın 9. yüzyılın ikinci yarısında kurulduğu tahmin edilmektedir. Öte yandan Parehi’nin büyüklüğüne bakarak, bir dönem Berta Manastırı’nın bir şubesi olsa da daha sonra bağımsız bir manastır olduğu kabul edilmektedir.[9][24]

Ortaköy'ün Kaşıklı mahallesinde, Parehta Manastırı'nın 500 metre güneybatısında bir kayanın ortasında mağara bulunmaktadır. Burada ayrıca duvar kalıntıları tespit edilmiştir. Köyün Dalbeşeti (დალბეშეთი) olarak bilinen mahallesinde eski bir kilisenin varlığı bilinmektedir. Kilisenin bulunduğu yer bugün "Kilise Taşı" olarak adlandırılmaktadır. Burada sadece seramik parçaları tespit edilmiştir.[25] Muvahhid Zeki ise, 1927 yılında yayımlanan kitabında Berta köyünde eski bir kilisenin cami olarak kullanıldığını, eskiden inşa edilmiş cami bulunmadığını, ziyaretgâh olan türbenin ise kime ait olduğunun bilinmediğini yazmıştır.[12]

Berta köyünde, bugün baraj suları altında kalmış olan Berta Köprüsü dışında iki köprü daha bulunmaktadır. Köyün güneyinde Berta Çayı üzerinde bulunan kemerli taş köprünün uzunluğu 12 metre, genişliği 1,7 metre ve yüksekliği 4,5 metredir. Berta Manastırı'nın yakınında, Nukari (ნუკაური) mahallesinde küçük bir dere üzerindeki kemerli taş köprü ise, 10 metre uzunlukta, 1,5 metre genişlikte ve 5 metre yüksekliktedir.[26]

Coğrafya

[değiştir | kaynağı değiştir]

Ortaköy, Artvin il merkezine 40 km uzaklıktadır.[27] Doğu Karadeniz'in Kaçkar Dağları'ndan sonraki en büyük dağ silsilesi Karçal Dağları ile Çoruh Nehri'nin kolu Berta Deresi vadisi arasındaki dağ etekleri ve derin vadilerle kaplıdır.

Nüfus

[değiştir | kaynağı değiştir]
Yıllara göre köy nüfus verileri
2019 1.035[2]
2019 1.095[2]
2018 1.182[2]
2017 1.040[2]
2016 1.056[2]
2015 1.101[2]
2014 1.122[2]
2013 1.080[2]
2012 1.253[2]
2011 1.286[2]
2010 1.288[2]
2009 1.330[2]
2008 1.349[2]
2007 1.373[2]
1990 1.928[28]
1985 1.933[29]

Kaynakça

[değiştir | kaynağı değiştir]
  1. ^ "Ortaköy, Turkey Page" (İngilizce). Fallingrain.com. 25 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Şubat 2020. 
  2. ^ a b c d e f g h i j k l m n o "Artvin Merkez Ortaköy Nüfusu". Nufusune.com. 25 Mart 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Şubat 2020. 
  3. ^ "ბერი", A Comprehensive Georgian-English Dictionary, 2006, 2 cilt 10 Aralık 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. ISBN 0-9535878-3-5.
  4. ^ Taner Artvinli, Artvin Yer Adları Sözlüğü, İstanbul, 2013, s. 76, ISBN 978-605-5708-85-6.
  5. ^ "Emrullah Alemdar, 1835 Tarihli Livane (Artvin) Sancağı 2767 Numaralı Nüfus Defterinin Değerlendirilmesi, Erzurum, 2019, s. 15". 30 Ekim 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Aralık 2021. 
  6. ^ Trabzon Vilayeti Salnamesi − 1869-1904, (Hazırlayan) Kudret Emiroğlu, Ankara, 1993-2009, 22 cilt; VIII. cilt, s. 356, ISBN 975-7871-07-9.
  7. ^ "Свод статистических данных о населении Закавказскаго края, извлеченных из посемейных списков 1886 г. (Transkafkasya Bölgesinin Nüfusuna Dair 1886 Yılı Aile Listelerinden Edinilmiş istatistik Verilerin Özeti), Tiflis, 1893, Sıra no: 1313". 11 Aralık 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Eylül 2022. 
  8. ^ "Roland Topçişvili, Gürcülerin Etnik Tarihi ve Gürcistan'ın Tarihsel-Etnografik Bölgeleri (Gürcüce), 2002, s. 66-67". 16 Ekim 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Aralık 2021. 
  9. ^ a b Tao-Klarceti - Tarihsel ve Kültürel Anıtlar Kataloğu (Gürcüce), (Editör) Buba Kudava, (Yazarlar) Nestan Bagauri, Zurab Batiaşvili, İrma Beridze, Buba Kudava, Nikoloz Jğenti, Goça Saitidze, Natia Hizanişvili, 2018, Tiflis, s. 20, 39, ISBN 9789941478178.
  10. ^ "Emrullah Alemdar, 1835 Tarihli Livane (Artvin) Sancağı 2767 Numaralı Nüfus Defterinin Değerlendirilmesi, Erzurum, 2019, s. 15, 26-39". 30 Ekim 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Aralık 2021. 
  11. ^ Trabzon Vilayeti Salnamesi − 1869-1904, (Hazırlayan) Kudret Emiroğlu, Ankara, 1993-2009, 22 cilt; VIII. cilt, s. 357, ISBN 975-7871-07-9.
  12. ^ a b Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumat-ı Umumiye, 2010 (Birinci baskı 1927), s. 170, ISBN 978-9944-197-52-6.
  13. ^ "Свод статистических данных о населении Закавказскаго края, извлеченных из посемейных списков 1886 г. (Transkafkasya Bölgesinin Nüfusuna Dair 1886 Yılı Aile Listelerinden Edinilmiş istatistik Verilerin Özeti), Tiflis, 1893, Sıra no: 1313-1317". 11 Aralık 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Eylül 2022. 
  14. ^ "Şile kazasının Erenlermezarlığı karyesinde sakin Gürcü Şerif Efendi ile Dursun nam şahsın mezaliminden şikayet edilmesi üzerine tahkikat yapılması. (Dahiliye)". Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi. 1904. 13 Mart 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Mart 2023. 
  15. ^ Malhaz Çoharadze, Gürcü Dilinin Türkiye'deki Coğrafyası (Gürcüce "ქართული ენის გეოგრაფია თურქეთ") Batum, 2016, s. 57. 3 Kasım 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. ISBN 978-9941-462-24-5
  16. ^ Kasar, Nazire (1987). Şile İlçesi'nin Turizm Potansiyelinin İncelenmesi (PDF) (Yüksek Lisans Tezi). İstanbul Üniversitesi. s. 17. 16 Mart 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 16 Mart 2023. İlçede yaşayan halk, dört etkin gruptan meydana gelmiştir. Nüfusun% 87'sini Türkmenler, % 10'unu Gürcüler, % 2'sini Çerkezler,% 1'ini diğerleri teşkil eder. Bu etnik gruplar köyler halinde toplanmışlardır. Bu toplu yaşama, her grubun kendi geleneksel yapısını sürdürmeye imkan sağlamıştır. 
  17. ^ "Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, İstanbul, 1969, 3 Cilt, 2. cilt s. 489". 8 Ekim 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Aralık 2021. 
  18. ^ "Nurşen Gök, "Artvin Livası'nın Anavatan'a Katılışı Sırasındaki Durumuna İlişkin Belgeler", Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, Sayı: 41, Mayıs 2008, s. 89-104" (PDF). 26 Haziran 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 10 Aralık 2021. 
  19. ^ Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumat-ı Umumiye, 2010 (Birinci baskı 1927), s. 141, ISBN 978-9944-197-52-6.
  20. ^ "1935 Genel Nüfus Sayımı, İstanbul, 1937, s. 298" (PDF). 16 Ocak 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 10 Aralık 2021. 
  21. ^ 1965 Genel Nüfus Sayımı, Ankara, 1968, s. 86.
  22. ^ Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumat-ı Umumiye, 2010 (Birinci baskı 1927), s. 21, 39, 45, ISBN 978-9944-197-52-6.
  23. ^ 2016 Yılı Tao-Klarceti Tarihi Eserleri Araştırma Gezisi Sonuçları (Gürcüce), Tiflis, 2017, s. 47 17 Nisan 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. ISBN 978-9941-9470-8-7
  24. ^ 2016 Yılı Tao-Klarceti Tarihi Eserleri Araştırma Gezisi Sonuçları (Gürcüce), Tiflis, 2017, s. 195-196 17 Nisan 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. ISBN 978-9941-9470-8-7
  25. ^ 2016 Yılı Tao-Klarceti Tarihi Eserleri Araştırma Gezisi Sonuçları (Gürcüce), Tiflis, 2017, s. 44-46 17 Nisan 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. ISBN 978-9941-9470-8-7
  26. ^ 2016 Yılı Tao-Klarceti Tarihi Eserleri Araştırma Gezisi Sonuçları (Gürcüce), Tiflis, 2017, s. 46-47 17 Nisan 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. ISBN 978-9941-9470-8-7
  27. ^ "Artvin Merkez Artvin Ortaköy arası mesafe". arasikackm.com. 19 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Nisan 2022. 
  28. ^ Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü (1991). "1990 Genel Nüfus Sayımı İdari Bölünüş" (PDF). sehirhafizasi.sakarya.edu.tr. 19 Şubat 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 19 Şubat 2020. 
  29. ^ Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü (1986). "1985 Genel Nüfus Sayımı İdari Bölünüş" (PDF). sehirhafizasi.sakarya.edu.tr. 19 Şubat 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 18 Şubat 2020. 

Dış bağlantılar

[değiştir | kaynağı değiştir]
"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Ortaköy,_Artvin&oldid=33948871" sayfasından alınmıştır