Karakutu

Örnek bir kara kutu. Üzerinde Fransızca "kara kutudur açmayın" yazmaktadır.

Karakutu veya uçuş kayıt cihazı (İngilizce: Flight recorder), uçuş esnasında uçaktaki belli başlı verileri kaydetmeye yarayan araçtır. Hava olayları ve kazalarının soruşturulmasında kolaylık sağlaması amacıyla hava taşıtlarında bulunmaktadır. Çeşitli özelliklerine göre sınıflara ayırılır:

• Tip 1: Sadece kokpit ile yer, kokpit ile diğer hava araçları ve mürettebatın kendi arasındaki konuşmaları kaydeden kara kutu tipidir.
• Tip 2: Ses kayıtlarını es geçerek, sadece uçuş verilerini kaydeden kara kutu tipidir.
• Tip 3: Hem ses hem de uçuş verilerini kaydeden cihaz, kısaca FDR/CVR olarak da bilinen ve günümüzde en yaygın kullanılan kara kutu tipidir.

Uçaklardaki verilerin kayıt altına alınması

Kara kutular kullanıldıkları uçaklara göre farklılık gösterirler. En detaylı kayıt, büyük yolcu uçaklarında yapılabilir. Küçük bir uçakta kaydedilecek parametre sayısı ve çözünürlükleri uçağın kullanılacağı sınıfa göre değişiklik göstermektedir. 2 kişilik bir akrobasi uçağında kaydedilecek veriler 15 ile 20 arasında değişiklik gösterebilir. Bu konuya ilişkin olarak SAE AS 8039A dokümanı referans alınabilir. Büyük uçaklarda ise bu sayı, 88 temel parametreye kadar ulaşabilir. Bu parametrelerin türetilmesi ile bir uçakta toplam kaydedilecek veri belli olmuş olur. Yolcu uçaklarında bu kriter sayısı 250'ye yaklaşır. Bu veriler bir kaza olması durumunda incelemeye alınır ve kazaya sebebiyet veren etmenlere kolayca ulaşılabilir. Örneğin pilot motor gücünü arttırdığında, güç kolunun herhangi bir andaki değeri motor gücünün değeri ile eşitlenmiyorsa, güç kolu ile motor arasındaki bağlantı kopmuş demektir. Edinilen veriler, kokpit ses kayıtlarıyla desteklenir ve emin bilgilere ulaşılır. Şayet arıza fark edilmişse pilot bunu bildirmeye çalışacak, bunun sonucunda kayıt altına alınan ses kayıtları da kara kutuya aktarılacaktır.

Bu kayıtlar sadece kaza durumunda değil, aynı zamanda amatör bir öğrenci pilotun uçuş performansının değerlendirilmesinde de kullanılır.

Aşağıdaki listede verilen maddeler orta büyüklükte bir uçakta kaydedilebilecek 88 parametreden sadece bazılarıdır:

Kara kutunun iki yönlü görünüşü

1. Zaman
2. Basınç irtifası
3. Hava hızı
4. Baş doğrultusu
5. İvme (Dikey)
6. Yunuslama durumu
7. Roll durumu
8. Pilotun Telsizi açma kapamaya elle müdahalesi
9. Motor gücü
10. Otopilot çalışıyor mu?
11. Uzunlamasına ivme
12. Yunuslama Kontrol verisi
13. Lateral Kontrol verisi
14. Rudder pedal verisi
15. Asli yunuslama kontrol yüzey pozisyonu
16. Asli lateral kontrol yüzey pozisyonu
17. Asli yalpa kontrol yüzey pozisyonu
18. Lateral ivme
19. Yunuslama yüzey kontrol pozisyonu
20. Kokpittte flap yüzey seçimi, firar kenarı;
21. Kokpittte flap yüzey seçimi, hücum kenarı;
22. Dış ortam sıcaklığı
23. Otopilot durumu
24. Radyo irtifası
25. Hücum açısı
26. Hidrolik basınç
27. Yer hızı
28. Fren basıncı
29. DC elektrik dağıtıcı statüsü

Dayanıklılık

1. Kara kutu her 3 eksende de aynı anda 1000 g'lik güçte yarı dalga sinüs biçimli çarpmaya dayanıklı olmalıdır. (g=9.81 m/s²)
2. Kara kutu en zayıf olduğu eksende 6,5 milisaniye boyunca 1700 g'lik yarı dalga sinüs biçimli çarpmaya dayanıklı olmalıdır.
3. Kara kutu 0,05 inch2'lik bir alanda 250 kilogramlık ani bir baskıya dayanabilmelidir. (bozuk para büyüklüğünde, 5 ton ağırlığında olan bir nesne yere düşecek olsa, kaldırabilecek güçte olması anlamına gelir).
4. 18'inch derinliğinde kumun altında çalışabilmelidir (45 santimetre).
5. 1100 derece santigrat sıcaklıkta yarım saat çalışabilmelidir.
6. 3 metre derinliğinde suyun içerisinde 30 gün çalışabilmelidir.

Yukarıda bulunan maddeler bir kara kutunun kullanım izni alınmadan evvel geçtiği testlerin bir listesidir. Bu testleri geçemeyen bir kara kutu aracının uçakta kullanılmasına izin verilmez. Bunların dışında pek çok test uygulanmaktadır.

Standartlar

1. Büyük uçaklar için FAR Part 121 Appendix M (taşıma uçakları, minimum parametre listesi)
2. Yine Büyük uçaklar için FAR Part 125 Appendix E (12-19 kişilik yolcu uçakları, minimum parametre listesi)
3. SAE AS8039 A (Küçük Uçaklar)
4. CS23.1323, 1325, 1327. (Sertifikasyon gereksinimleri)
5. TSO 123A, fiziksel ve genel gereksinimler.
6. TSO 124A, fiziksel ve genel gereksinimler.
7. RTCA/DO 160A, Çevresel şartlar.
8. RTCA/DO 254B, Elektronik donanım şartları.

Bunun dışında kara kutular askeri ve sivil olarak 2 sınıfa ayrılır. Sivil uçakların içerisinde kesinlikle verileri silmeye yarayan herhangi bir tuş bulunmaz. Sivil uçaklarda kayıt altına alınan kara kutudaki veriler asla silinemez. Oysa askeri kara kutular yüksek önem arz eden görevlerde de kullanıldıkları için farklıdırlar. Düşman bölge üzerinde vurulan bir askeri pilot, bilgilerin düşman eline geçmemesi için kara kutudaki verileri uçakta bulunan tek bir tuşla ile silme yetkisine sahiptir. Böylece kara kutuda depolanan tüm veriler temizlenmiş olur.

Başlıca üreticiler

1. Smiths Avionics
2. BKT-enertec
3. Universal Avionics
4. SDT (Yerli bir firma olarak konu üzerinde çalışmaktadır. Yakında ilk ürününün çıkacağı ümit edilmektedir.)