Haman (Yahudilik)

Vikipedi, özgür ansiklopedi
Ayrıca bakınız: Haman (anlam ayrımı)
Hâmân (İslam) ile karıştırılmamalıdır.
Rembrandt tarafından resmedilen Haman Ester'in Merhametini Diliyor isimli eser

Yahudilikte Haman (İbranice: הָמָן Hāmān; Agagite Haman olarak da bilinir),İbranice Kitabı Mukaddes'e göre, genellikle I. Serhas (MÖ 465'te öldü) olarak tanımlanan ancak geleneksel olarak I. Artaserhas veya II. Artaserhas ile eşit tutulan Kral Ahaşveroş yönetimindeki Pers İmparatorluğu'nun sarayında Ester Kitabı'ndaki ana düşmandır.[1] Hristiyan ve Yahudilikte yer alsa da İslami kaynaklarda böyle biri yer almaz. Bunun yerine Musa dönemindeki onlarda olmayan başka bir Haman'a yer verilir. Eski Pers kaynaklarında ise kraliçe Ester doğrudan yer alsa da, Haman'ın varlığına ve bu olaylara ilişkin bir belgeye rastlanmamaktadır. Yahudilikte, Agagite lakabından da anlaşılacağı gibi, Yahudi dini metinlerinin bazılarına göre Haman Amalekliler'in kralı Agag'ın soyundan geliyordu. Ancak bazı yorumcular, benzer kişiliği nedeniyle bu soy iddiasını sembolik bir benzetme olarak yorumlarlar.[2][3]

Ester Kitabı'nda anlatılanlara göre, Haman gururlu ve hırslı bir adamdı ve herkesin bir saygı göstergesi olarak kendisine boyun eğmesini istiyordu. Ancak, Mordekay adında bir Yahudi ona boyun eğmeyi reddetmiş ve bu da Haman'ı öfkelendirmiştir. İntikam almak isteyen Haman, kralı Pers imparatorluğundaki tüm Yahudilerin öldürülmesi için bir kralı ferman yayınlamaya ikna etti. Haman'ın planı, kendisi de Yahudi olan ve kimliğini Kral'dan gizleyen Kraliçe Ester tarafından bozuldu. Ester, Haman'ın planını Ahaşveroş'a açıklar ve halkını bağışlaması için ona yalvarır. Kral, Haman'ın ihanetine öfkelenir ve Yahudilerin öldürülmesini değil, Haman'ın idam edilmesini emreder.

İsmin etimolojisi ve anlamı[değiştir | kaynağı değiştir]

Bu isim Yunan tarihçiler tarafından kaydedilen Farsça Omanes [4](Eski Farsça: 𐎡𐎶𐎴𐎡𐏁, Imāniš) ismiyle eşleştirilmiştir. Bu kelime için çeşitli etimolojiler öne sürülmüştür: Farsça "şanlı" anlamına gelen Hamayun kelimesiyle[4] (isimlendirme sözlükleri genellikle "muhteşem" anlamına geldiğini belirtir); kutsal içecek Haoma ile;[4] veya "iyi düşünceler" anlamına gelen Farsça Vohuman ismiyle ilişkilendirilmiştir. 19. yüzyıl İncil eleştirmeni Jensen bu ismi Elam tanrısı Humban ile ilişkilendirmiş, ancak bu görüş daha sonraki akademisyenler tarafından reddedilmiştir. [5] Zerdüşt yıkım ruhu Ahriman da bir etimon olarak önerilmiştir.[kaynak belirtilmeli] Hoschander, Haman'ın özel bir isim değil, bir rahip unvanı olduğunu öne sürmektedir.[6]

İbranice İncil'de Haman[değiştir | kaynağı değiştir]

Ester Kitabı'nda anlatıldığı gibi, Haman Agagalı Hammedatha'nın oğluydu. Haman, kral Ahaşveroş'un baş bakanı olarak atandıktan sonra, kralın tüm hizmetkârlarının Haman'a boyun eğmesi gerekiyordu, ancak Mordekay bunu reddetti. Buna öfkelenen ve Mordekay'ın Yahudi olduğunu bilen Haman, Ahaşveroş'u Pers imparatorluğundaki tüm Yahudileri öldürtmesine izin vermesi için ikna eder.[7]

Komplo, kendisi de bir Yahudi olan kralın yeni karısı Kraliçe Ester tarafından engellendi. Ester, Haman'ı ve kralı iki ziyafete davet etti. İkinci ziyafette krala, Haman'ın kendisini (ve diğer Yahudileri) öldürmeyi planladığını söyledi. Bu durum kralı öfkelendirir ve (kısa bir süre odadan ayrılıp geri döndükten sonra) Haman'ın Ester'den merhamet dilenmek niyetiyle Ester'in kanepesine uzandığını görür, kral bunu kraliçeye karşı cinsel bir sarkıntılık olarak yorumlar daha da öfkelenir.[8]

Kralın emriyle Haman, karısı Zereş'in tavsiyesi üzerine Mordekay'ı asmak için Haman'ın kendisi tarafından inşa edilen 50 kübit yüksekliğindeki darağacına asıldı.[9] Kurallar gereği Yahudilere karşı verilmiş fetva geri alınamamaktır fakat Kral, Yahudilerin kendilerini savunmasına bu yönde gerekli tüm karşılığı vermelerine izin verir ve mallarının yağmalanmayacağını da ayrıca belirtir. Sonuç olarak 13 Adar'da Haman'ın on oğlu Şuşan'da öldürülür, Pers saldırganlardan 75.000 kişi Yahudilerce savunma sırasında öldürülür. Ahaşveroş tüm kudretiyle iktidarda kalmaya devam ederken Mordekay'a sarayda kalıcı bir görev verilir. Haman'ın on oğlunun hatta karısının cesetleri de Yahudilere karşı savaşta öldükten sonra asılmıştır.[10][11]

Bu alışılmadık derecede yüksek darağacının görünürdeki amacı Suşa'ın coğrafyasından anlaşılabilir: Haman'ın evi (direğin bulunduğu yer) muhtemelen Susa şehrinde (düz bir alan), kraliyet kalesi ve sarayı ise şehirden yaklaşık 15 metre daha yüksek bir tepede bulunuyordu. Planları istediği gibi işleseydi, böylesine uzun bir direk Haman'ın kraliyet sarayında yemek yerken Mordekay'ın cesedini görmesine izin verecekti.[12]

Diğer kaynaklarda Haman[değiştir | kaynağı değiştir]

Midraş[değiştir | kaynağı değiştir]

Ana madde: Haham literatüründe Haman

Ḥanan b. Rava'ya göre annesi, görünüşe göre büyük bir Nehardean evinin reisi olan ʿÔrebtî'nin (ayrıca ʿÔrǝbtāʾ she-raven) soyundan gelen ʾĂmatlaʾy idi.[13][14]

TgEsth1 ve TgEsth3 onu "Amaleq oğlu Agag'ın soyundan gelen Hamedatha oğlu Haman" olarak adlandırır. Targum Şeni, Haman'ın soyunu şu şekilde verir: "Agaglı Hammedatha oğlu Haman, Khada oğlu,[a] Kuza oğlu,[b] Alipilot oğlu,[c] Dios oğlu, Diosos oğlu,[d] Peros oğlu, Ma'dan oğlu[e], Bala'qan oğlu,[f] Antimiros oğlu[g] , Hadrus oğlu,[h] Shegar oğlu, Negar oğlu,[i] Parmashta oğlu, Vaizatha oğlu, Agag oğlu, Sumqar oğlu, Amalek oğlu, Esav oğlu Eliphaz'ın cariyesinin oğlu".[15][16] Görünüşe göre, Kral Saul zamanında peygamber Samuel tarafından idam edilen Agag ile birkaç yüz yıl önce yaşamış olan Amalek arasında birkaç nesil atlanmıştır.[kaynak belirtilmeli] Midraş Abba Gorion'a göre, Haman "cezalandırılmaya mahkûm" olduğu için Memucan olarak da adlandırılmıştır.[17]

Rabbinik gelenekte Haman, kötülüğün ve Yahudilere zulmetmenin bir arketipi olarak kabul edilir. Pers Yahudilerini yok etmeye kalkışan ve kendisini onların en büyük düşmanı haline getiren Haman, doğal olarak birçok Talmudik efsanenin merkezi haline gelmiştir. Bir zamanlar son derece fakir olduğu için kendini Mordekay'a köle olarak sattı.[18] Yirmi iki yıl boyunca Kefar Karzum'da berberlik yaptı.[19] Haman'ın giysilerine putperest bir resim işlenmişti, öyle ki kralın emriyle önünde eğilenler bu resme de eğiliyorlardı.[20]

Haman aynı zamanda bir astrologdu ve Yahudileri soykırıma uğratacağı zamanı belirlemek üzereyken, önce bu amaç için haftanın en uğurlu gününün hangisi olduğunu tespit etmek için kura çekti.[3] Ancak her günün Yahudilerin lehine bir etkisi olduğu ortaya çıktı.[3] Daha sonra ayı saptamaya çalıştı, ama her ay için aynı şeyin geçerli olduğunu gördü; böylece Nisan, Fısıh Kurbanı nedeniyle Yahudiler için elverişliydi; İyyar, küçük Fısıh nedeniyle...[3] Ama Adar'a vardığında burcunun Balık olduğunu gördü ve "Şimdi onları birbirini yutan balıklar gibi yutabileceğim" dedi (Ester Rabbah 7; Targum Şeni 3).

Haman'ın 365 danışmanı vardı, ama hiçbirinin öğüdü karısı Zereş'inki kadar iyi değildi.[3] Zereş, Haman'ı Mordekay için bir darağacı kurmaya ikna etti ve düşmanına karşı galip gelmenin tek yolunun bu olduğunu, çünkü şimdiye kadar adil olanların her türlü ölümden kurtulduğunu söyledi.[3] Tanrı, Haman'ın kendisinin darağacında asılacağını öngördüğü için, hangi ağacın ölüm aracı olarak hizmet etmeye gönüllü olacağını sordu. Her ağaç, kutsal bir amaç için kullanıldığını söyleyerek, Haman'ın kirli bedeni tarafından kirletilmeye itiraz etti. Sadece diken ağacı hiçbir mazeret bulamadı ve bu nedenle kendisini darağacı olarak sundu (Ester Rabbah 9; Midraş Abba Gorion 7 (ed. Buber, Wilna, 1886); Targum Şeni'de bu biraz farklı anlatılır).

Targum Şeni'ye göre, Ahaşveroş'un saltanatına kadar yaşamayı başaran peygamber Danyal'i öldürmüştür (Ester üzerine Targum Şeni, 4, 11).

Kur'an[değiştir | kaynağı değiştir]

Ana madde: Haman

Kur'an'da (İslam'ın birincil kutsal kitabı) Haman (Arapça: هامان, romanize edilmiş hali: Hāmān) özel bir isim değil, çıkış dönemindeki Firavun Amun'un saray görevlisi ve Baş Rahibi'nin unvanıdır ve Musa peygamber zamanında sarayında onunla ilişkilendirilir. McAuliffe's Encyclopaedia of the Qur'an diğer kaynakların yanı sıra "Haman" kelimesinin Mısır dilindeki "Ha-Amana" kelimesinin Arapçalaştırılmış şekli olduğunu belirtmektedir.[21][22] Bu durum, İncil'deki o dönemde Haman adında bir Pers yetkilisine ya da Ester'in şahsına dair herhangi bir referans içermeyen Pers tarihi kayıtlarıyla da uyumludur. Muhammed Esad, "Kur'an Mesajı" adlı kitabında Haman'ın Amun'un Baş Rahibi hm.ntr unvanının ilk birkaç harfinin kısaltması olarak Ha-Amen olduğunu iddia etmektedir.[22] Ancak bazı akademisyenler bu tarihi kayıt sonucuna katılmamaktadır.[23] Diğerleri ise Kur'an'daki Haman'ın bir isim ve İncil'deki figürün kendisi yerine Mısırlı bir unvan olduğu teorisine katılmamaktadır.[24][25]

Haman Kur'an'da altı kez geçer[26] dört kez Firavun'la birlikte ve iki kez de tek başına[27] Allah Musa'yı Firavun, Haman ve halkını tevhide davet etmesi ve Haman ve Firavun'un eziyet ettiği İsraillileri koruması için göndermiştir. Musa'yı büyücü ve yalancı olarak nitelendiren Firavun, Musa'nın Tanrısı'na ibadet etme çağrısını reddetti ve İsrailli çocukları serbest bırakmayı reddetti. Firavun, Haman'ı yanmış tuğlalar kullanarak yüksek bir kule inşa etmesi için görevlendirdi, böylece Firavun yukarı çıkıp Musa'nın Tanrısı'nı görebilecekti. Firavun, Haman ve savaş arabalarıyla İsrail'in kaçan çocuklarını kovalayan orduları, yarılan suyun üzerlerine kapanmasıyla Kızıldeniz'de boğuldular. Firavun'un ölüm ve tamamen yok edilme anında Allah'a teslimiyeti reddedildi, ancak cesedi gelecek nesiller için bir ders olarak saklandı ve mumyalandı[28][29]

Pieter Lastman tarafından resmedilen Haman Ester'in Merhametini Diliyor tablosu

Josephus[değiştir | kaynağı değiştir]

Josephus, Yahudilerin Eski Eserleri (Antiquities of the Jews) adlı eserinde Haman'dan bahseder. Josephus'un hikâyeyi anlatışı Ester Kitabı'nın Septuaginta çevirisinden ve bazıları artık günümüze ulaşmamış olan diğer Yunan ve Yahudi kaynaklarından alınmıştır.

Septuaginta[değiştir | kaynağı değiştir]

LXX, Haman'ın I. Serhas tarafından "Makedonyalı" olarak adlandırıldığını söyler (bkz. Ester 16:10). Bilginler bu isimlendirme için iki farklı açıklama getirmişlerdir:

  1. Makedonyalı, "Med" kelimesinin yerine kullanılmıştır ve kendisinde Pers kanı bulunmadığını söylerken de bunu vurgular. (Pratikte Persler ve Medler bir imparatorluğu birlikte yönetiyorlardı, ancak aralarında büyük sürtüşmeler vardı).
  2. Bir başka görüşe göre ise I. Serhas ona Makedonyalı bir casus demiştir, çünkü Pers ülkesinde Yahudiler ve Persler arasında iç savaş çıkarmakta ısrar etmiştir.

Septuaginta, Ester 7:9-10'daki "asmak" (İbranice: ויתלו, lit. asmak', 'asmak') ifadesini, daha sonra Yeni Ahit'in Matta İncili'nde kullanılan aynı fiili kullanarak "çarmıha germek" veya "kazığa oturtmak" (Eski Yunanca: σταυρωθήτω, romanize: staurōthētō, lit. 'impale') (İbranice: העץ, lit. ağaç', 'odun') olarak çevrilir muğlaklık buradan gelir.[30][31]

Vulgata[değiştir | kaynağı değiştir]

Michelangelo tarafından Haman'ın Çarmıha Gerilmesi, Sistine Şapeli

Septuaginta'da olduğu gibi, Vulgata'da da Haman'ın infazı belirsizdir, hem asılmayı hem de çarmıha gerilmeyi düşündürür. Septuaginta'te xylon (Eski Yunanca: ξύλον, romanize: xulon, lit. 'tahta') olarak tanımlanan elli kübitlik nesne, benzer şekilde belirsiz bir şekilde "tahta" (Latince: lignum) olarak anılır. Ester 7:10'un Vulgata çevirisi de Haman'ın akıbetini anlatırken başka bir yerde çarmıha germedeki haç parçasını tanımlamak için kullanılan Latince:patibuluma atıfta bulunur: suspensus est itaque Aman in patibulo quod paraverat Mardocheo, 'bu nedenle Haman, Mordekay için hazırladığı patibulum üzerinde asılı kaldı'.[30] Sistine Şapeli tavanının köşesinde Michelangelo tarafından Haman'ın idamının fresk olarak tasviri yer alır; Haman, İsa'nın çarmıha gerilişinin tipik Katolik tasvirlerine benzer bir şekilde çarmıha gerilmiş olarak gösterilmiştir, ancak bacaklar ayrılmış ve aparat elli arşından daha kısa doğal bir ağacı andırmaktadır.

İngilizce çeviriler[değiştir | kaynağı değiştir]

Ester Kitabı'nda Haman'ın idamının anlatıldığı bölümün çevirilerinde konu farklı şekillerde ele alınmıştır. Wycliffe İncili hem tre (ağaç) hem de iebat'tan (gibbet/darağacı) bahsederken, Coverdale'inki galowe'u (asma tahtası) tercih etmiştir. Cenevre İncili ağaç kelimesini kullanmış ancak Kral James İncili darağacı ve asmak kelimelerini en yaygın çeviri olarak belirlemiştir; Douay-Rheims İncili daha sonra gibbet kelimesini kullanmıştır[30] Young's Literal Translation ağaç ve asmak kelimelerini kullanmıştır. New International Version, Common English Bible ve New Living Translation İbranice: ויתלו için impale ve İbranice: העץ için pole kullanmaktadır.[32][33]

Bir tanrı olarak[değiştir | kaynağı değiştir]

Jacob Hoschander, Haman'ın ve babası Hamedatha'nın adının Strabon tarafından Zile şehrinde Anahita ile birlikte tapınılan Omanus ve Anadatus olarak zikredildiğini ileri sürmüştür. Hoschander, eğer bağlantı doğruysa, Haman'ın özel bir isim değil, bir rahip unvanı olabileceğini öne sürer.[6] Strabon'un isimleri Pers metinlerinde tanrı olarak geçmez; ancak Talmud[34] ve Josephus[35] Ester 3:2'de Haman'ın önünde eğilen saray mensuplarının tasvirini tapınma olarak yorumlar. (Diğer araştırmacılar "Omanus "un Vohu Mana'ya atıfta bulunduğunu varsaymaktadır)[36][37][38]

Purim gelenekleri[değiştir | kaynağı değiştir]

Ana madde: Purim

Yahudilerin Purim bayramı, Yahudilerin kurtuluşunun ve Haman'ın yenilgisinin öyküsünü anar. O gün Ester Kitabı halka açık bir şekilde okunur ve Haman'ın adı her geçtiğinde büyük bir gürültü ve kargaşa çıkar. Megillah'ın okunması sırasında Haman'ın adını "lekeleyerek" ona yönelik küçümsemeyi ifade etmek için çeşitli ses çıkarıcılar (gragger) kullanılır. Hamentaşen (Yidiş dilinde 'Haman'ın cepleri'; İbranicede אזני המן, ozney Haman, 'Haman'ın kulakları' olarak bilinir) olarak bilinen hamur işi geleneksel olarak bu günde yenir.

Edebiyatta ve popüler kültürde[değiştir | kaynağı değiştir]

Dante'nin İlahi Komedya'sı[değiştir | kaynağı değiştir]

Haman idam edildiği anda Dante'nin İlahi Komedya (Divina Commedia)'sının Purgatorio bölümünün 17. Kantosunun başında yer alır. Bu imge, Haman'ın suçlayıcıları Ahaseurus, Ester ve Mordehay'ı haklı öfkenin sembolleri olarak tasavvur etmek amacıyla, hacı olarak Dante karakterine verilen spontane bir vizyon şeklinde ortaya çıkar. Bu ilahi esinli halüsinasyonda, hayali Dante Haman'ı "un crucifisso", yani çarmıha gerilen bir adam olarak görür.[39]

Romanlar[değiştir | kaynağı değiştir]

Margaret Mitchell'in Rüzgâr Gibi Geçti (1936) adlı romanında, hapisteki Rhett Butler'ın asılma ihtimaliyle karşı karşıya kaldığı sahnede Haman'a gönderme yapılmaktadır.

Agatha Christie'nin Ölüm Sessiz Geldi adlı romanında, bir cinayeti araştıran Poirot'nun "onu Haman kadar yükseğe asacağını" söylediği sahnede Haman'a gönderme yapılmaktadır.

Görsel medya[değiştir | kaynağı değiştir]

Haman, 1994 yapımı televizyon filmi Scooby-Doo! in Arabian Nights'ın "Aliyah-Din" bölümünde bir sultanın kötü veziri olarak karakterize edilmiştir.

South Park'ın 1999 tarihli "Jewbilee" bölümünde birincil düşman olarak yer almış ve Yahudiler üzerinde bir kez daha hüküm sürmek için ölümlü dünyaya yeniden girmeye çalışırken tasvir edilmiştir.

Karakter, James Callis tarafından canlandırılan Amerikan sinema filmi Kralla Bir Gece'de (One Night with the King) (2006) tasvir edilmiştir.

Haman'ın İncil'deki hikâyesinin anlatıldığı Amerikan çocuk televizyon animasyonları arasında The Greatest Adventure: Stories from the Bible dizisinin "Queen Esther" bölümü bulunmaktadır: Werner Klemperer tarafından seslendirildiği The Greatest Adventure: Stories from the Bible (1985-1992) dizisinin "Queen Esther" bölümü ve "Esther, the Girl who Became Queen" bölümünde "Mr. Lunt" tarafından canlandırıldığı bilgisayar yapımı VeggieTales (2000) dizisi.

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

Notlar[değiştir | kaynağı değiştir]

  1. ^ aynı zamanda 'Ada
  2. ^ aynı zamanda Bizna'i
  3. ^ aynı zamanda Aphlitus
  4. ^ varyantları Josim ve Josef
  5. ^ aynı zamanda Hamdan
  6. ^ aynı zamanda Talyon
  7. ^ aynı zamanda Atnisomos
  8. ^ aynı zamanda Harum oğlu, Harsum oğlu
  9. ^ aynı zamanda Genar

Kaynaklar[değiştir | kaynağı değiştir]

  1. ^ Hoschander, Jacob (1918). "The Book of Esther in the Light of History". The Jewish Quarterly Review. 9 (1/2): 1-41. doi:10.2307/1451208. hdl:2027/uc1.c100234370. ISSN 0021-6682. JSTOR 1451208. 
  2. ^ "Esther 3 Cambridge Bible for Schools and Colleges". Biblehub. 2 Ocak 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  3. ^ a b c d e f  Hirsch, Emil; Seligsohn, M.; Schechter, Solomon (1904). "HAMAN THE AGAGITE". Singer, Isidore (Ed.). Yahudi Ansiklopedisi. 6. New York: Funk & Wagnalls Company. s. 189–190.  Retrieved 13 February 2017
  4. ^ a b c Encyclopaedia Judaica CD-ROM Edition 1.0 1997, Haman
  5. ^ Paton 1908.
  6. ^ a b Hoschander 1918.
  7. ^ "Esther 3". www.sefaria.org. 22 Şubat 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  8. ^ "Esther 7:2". www.sefaria.org. 21 Mart 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  9. ^ "Esther 7:9". www.sefaria.org. 15 Mayıs 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Kasım 2023. 
  10. ^ "Esther 9:6". www.sefaria.org. 11 Ekim 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Kasım 2023. 
  11. ^ "Esther 9:16". www.sefaria.org. 21 Eylül 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Kasım 2023. 
  12. ^ Yehuda Landy, Purim and the Persian Empire, p. 83
  13. ^ Bava Batra 91a, Ein Yaakov
  14. ^ Qiddushin 70b
  15. ^ "The Comprehensive Aramaic Lexicon". cal.huc.edu. 20 Şubat 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Mart 2021. 
  16. ^ Paton, Lewis Bayles (1908). A Critical and Exegetical Commentary on the Book of Esther (İngilizce). Charles Scribner. ISBN 978-0-8370-6297-6. 
  17. ^ "Memuchan is Haman: Explaining a Classic Purim Medrash". 24 Mart 2016. 29 Ocak 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Kasım 2023. 
  18. ^ Megillah 15a
  19. ^ Megillah 16a
  20. ^ Esther Rabbah 7
  21. ^ A. H. Jones, "Hāmān", in J. D. McAuliffe (Ed.), Encyclopaedia Of The Qur'an, 2002, Volume II, op. cit., p. 399
  22. ^ a b Asad, Muhammad (1980). The Message of the Qur'ān. Gibraltar: Dar al-Andalus. s. 751. 
  23. ^ Gertoux, Gerard (2016). "Queen Esther wife of Xerxes: Chronological, Historical and Archaeological Evidence". academia.edu. 18 Nisan 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Kasım 2022. 
  24. ^ Silverstein, Adam "Veiling Esther, Unveiling Her Story: The Reception of a Biblical Book in Islamic Lands" Oxford University Press, 2018, p. 20-21.
  25. ^ Reynolds, Gabriel Said "The Qur'an and the Bible: Text and commentary" Yale University Press, 2018, p. 603-604.
  26. ^ Noegel, S.B.; Wheeler, B.M. (2010). "Haman". The A to Z of Prophets in Islam and Judaism. The A to Z Guide Series. Scarecrow Press. s. 131. ISBN 978-1-4617-1895-6. Erişim tarihi: 23 Eylül 2021. 
  27. ^ "Search Quran – Search haman in Quran القران الكريم in English translation by Mohsin Khan – all words". SearchTruth.com. 20 Şubat 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Kasım 2023. 
  28. ^ "Quran, Surah 10:92, note: the phrases 'we will save you' (nunajjīka نُنَجِّيكَ) & 'that you may be' (litakūna لِتَكُونَ) are all written (addressed to) in the second person singular, thus grammatically speaking there is one person addressed, namely Pharaoh, as evident in the preceding verses (Surah 10:90–91)". 11 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Kasım 2023. So today We will save you in body that you may be to those who succeed you a sign. And indeed, many among the people, of Our signs, are heedless. 
  29. ^ Kur'an Yunus Suresi (10) 92.ayet: İşte bugün senin cesedini kurtaracağız ki, senden sonra gelenler için bir ibret olsun! İnsanların pek çoğu gösterdiğimiz delillerin bilincinde değildirler. ., Kuran.diyanet.gov.tr, 5 Kasım 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 5 Kasım 2023 
  30. ^ a b "Esther 7:9–10, Apostolic Polyglot Bible English". Study Bible. 25 Şubat 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Nisan 2020. 
  31. ^ "Strong's Greek: 3586. ξύλον (xulon) – wood". biblehub.com. 8 Mart 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Nisan 2020. 
  32. ^ "Compare translations Esther 7:9". Bible Study Tools. 7 Mart 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Nisan 2020. 
  33. ^ "Compare translations Esther 7:10". Bible Study Tools. 8 Mart 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Nisan 2020. 
  34. ^ "Sanhedrin 61b". www.sefaria.org. 16 Nisan 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Şubat 2021. 
  35. ^ "Josephus: Antiquities of the Jews, Book XI". penelope.uchicago.edu. 2 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Şubat 2021. 
  36. ^ Matassa, Lidia D.; Silverman, Jason M. (2011). Text, Theology, and Trowel: New Investigations in the Biblical World (İngilizce). Wipf and Stock Publishers. ISBN 978-1-60899-942-2. 11 Kasım 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Kasım 2023. 
  37. ^ Handbuch der Orientalistik: Der Nahe und der Mittlere Osten (İngilizce). Brill. 1991. ISBN 978-90-04-09271-6. 11 Kasım 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Kasım 2023. 
  38. ^ Dhalla, Maneckji Nusservanji (1914). Zoroastrian Theology: From the Earliest Times to the Present Day (İngilizce). s.l. 11 Kasım 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Kasım 2023. 
  39. ^ Dante Alighieri, Divina Commedia, Purgatorio XVII, line 26

Dış Bağlantılar[değiştir | kaynağı değiştir]

"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Haman_(Yahudilik)&oldid=32465730" sayfasından alınmıştır