Yahudi-Romen dilleri

Sayfanın 5 Kasım 2020 tarihinde onaylanmış olan kontrol edilmiş bir sürümü, bu revizyonu temel almıştır.

Yahudi-Romen dilleri Romen dillerinden türemiş Yahudi dilleridir. Romen dillerinin çoğunluk tarafından konuşulduğu bölgelerde yaşayan çeşitli Yahudi toplulukları (ve nesilleri) tarafından konuşulmakta olan Romen dilleridir ve zamanla öyle bir boyuta kadar değiştirilmişlerdirki dil olarak kabul edilmeye başlanmışlardır.

Diller

Katalanik

Katalanik, veya Yahudi Katalancası Katalonya ve Balear adalarında Yahudilerin 1492 yılındaki kovulma olayından önce konuşulan bir Katalan lehçesiydi. Kovulan Yahudilerin bu tarihten ne kadar sonra bu dili konuşmayı bıraktıkları bilinmemektedir.

Yahudi İtalyancası

Yahudi İtalyancası dilleri (bazen Solomon Birnbaum tarafından 1942'de türetilmiş bir kelime İtalkiyan ile de tanımlanır) bugün 200'den daha az kişi tarafından akıcı bir şekilde konuşulmaktadır. Bu kişiler İtalya, Korfu, ve Adriatik ve İyonya Deniz'lerinin doğu kıyılarında çok çeşitleri konuşulan Yahudi İtalyancası dillerinin son kalıntılarıdır.

Yahudi Aragoncası

Yahudi Aragoncası orta kuzey İspanya'da 700'lerin ortasından İspanya'dan kovulmalarına kadar konuşulmuştur. Daha sonra ya çeşitli Yahudi İspanyolcası lehçeleri ile karışmıştır ya da İspanya'nın güneyinde, özellikle Valensiya, Murcia ve Endülüs bölgelerinde, şekillenmiş olan daha etkili Yahudi İspanyolcası lehçelerinin kullanımına başlanması ile unutulmuştur.

Yahudi Latincesi veya La‘az

Teknik olarak Vulgar Yahudi Latincesi, Yahudi Roman'dan farklı olarak Yahudi Latincesi coğrafi bir alanı kaplar ve Roma İmparatorluğu'nda yaşayan Yahudi toplulukları tarafından kabul edilmiş çeşitli Latin lehçelerini kapsar.

Yahudi Portekizcesi veya Lusitanik

Yahudi Portekizcesi Portekiz'deki gizli-Yahudi topluluğu içinde yayılmış olan dildir. Birçok Yahudi dillerinde olduğu gibi, şu an Portekizcede bulunmayan artık kullanılmayan birçok söz veya terimi korumaktadır. Günümüze gelen durumunda Portekiz'de bulunan gizli-Yahudi topluluklarının konuşmalarında ancak işlevini kaybetmiş biçimlerde kalmıştır, özellikle kuzeyde Belmonte ve Algarve'de.

Ladino

Farklı isimlerle bilinen, ve çeşitli bölgesel lehçeleri olan Ladino İspanyol Musevileri tarafından konuşulan İspanyolcanın soyundan gelen modern bir akrabasıdır. Sefaradların İspanya'dan kovulmadan önce İspanya'da büyük ve etkili bir nüfusa sahip Yahudi topluluğunun neslinden gelenlerdir.

Şuadit

Şuadit veya Yahudi Provençal dili, Yahudice'den etkilenmiş Oksitan Yahudi dilidir. Yalnız Provence'de değil, tüm Orta Çağ güney Fransa'sında konuşulmuştur. İbranice'den alınan bazı kelimelerde kendine has ses değişiklikleri sergilemektedir.

Zarphatik

Zarphatik veya Yahudi Fransızcası, kuzey Fransa'da, Nederlanden'de (Aşağı Ülkeler) ve batı Almanya'da konuşulmuş olan ölü Yahudi dilidir.

Tarihi ve gelişimi

Yahudi-Romen dillerinin tam gelişimi açık değildir. İki hakim kuram vardır, ilkine göre Yahudi Latincesi'nden türemiştir ve gelişimleri Latin dilleri ile paralel olarak olmuştur, diğer kurama göre ise kendi dil topluluklarından bağımsız olarak gelişmiş dillerdir. Diğer bir kuram ise her ikisinin bazı parçalarını alır, bazı Yahudi-Romen dilleri (çeşitli biçimlerde, Zarphatik, Şuadit, İtalkiyan and Katalanik) Yahudi Latincesi'nden türemiştir, fakat diğerleri (çeşitli biçimlerde, Zarphatik, Katalanik, Ladino, Yahudi Portekizcesi) bağımsız gelişmenin ürünleridir.

Şu anki durumu

Yahudi Latincesi, Zarphatik, Şuadit, Katalanik ve Yahudi Aragoncası dillerinin tümü şu anda ölü dillerdir. Yahudi Latincesi antik çağlardan, Zarphatik ve Yahudi Aragoncası Orta Çağlar'da ve Şuadit 1977'de son konuşanın ölümünden sonra ölü dil durumuna gelmiştir.

Yahudi Portekizcesi İber Yarımadası'nda bulunan gizli-Yahudi topluluklarının konuşmalarında sadece kalıntı olarak kalmıştır.

İtalkiyan, sadece iki nesil önce 5.000 İtalyan Yahudi tarafından konuşulmaktaydı, bugün ise birçoğu yaşlı olan 200'den daha az kişi tarafından konuşulmaktadır.

Ladino ise Mağrip'in kalan Sefarad toplulukları tarafından kuzey Afrika, Orta Doğu ve özellikle Türkiye'de yaklaşık 150.000 kişi tarafından konuşulmaktadır. Dili konuşanların büyük çoğunluğu iki dillidir.

Birçok Yahudi dilinde olduğu gibi, Yahudi-Romen dillerinin geleceği açık değildir. İbranice'nin Orta Doğu'daki Yahudi topluluklarının iletişiminde yükselen üstünlüğü, İngilizcenin artan itibarı ve yerli konuşma dillerinin (özellikle Türkçenin) ekonomik önemleri nedeniyle durum umutsuz görünmektedir.

Kaynakça

Yahudi dilleri projesi
Judeo-Aragonese: Revista de Filología Española (Cited as RFH:Hispánica?) 8.136-41 (1946) cited in Current Trends in Linguistics 9.1025