Serbest Cumhuriyet Fırkası

Vikipedi, özgür ansiklopedi
Serbest Cumhuriyet Fırkası
Kısaltma SCF
Genel başkan Ali Fethi Okyar
Genel sekreter Mehmet Nuri Conker
Kurucu Ali Fethi Okyar
Kuruluş tarihi 12 Ağustos 1930
Kapanış tarihi 17 Kasım 1930
Öncülü Cumhuriyet Halk Fırkası
Gazete(leri) Serbes Cumhuriyet
İdeoloji Ekonomik liberalizm
Liberal Atatürkçülük[1][2]
Siyasi pozisyon Merkez sağ

Serbest Cumhuriyet Fırkası, Cumhuriyet döneminde kurulan ve çok partili siyasal yaşama geçiş yolunda ikinci deneme olan siyasi partidir.

Fethi Bey, Paris Büyükelçiliği'nden dönerken, Gazi Mustafa Kemal’in teklifi aynı zamanda kabulüyle[3] Serbest Fırka’yı kurdu. Fırka programında, cumhuriyetçilik, milliyetçilik ve laiklik prensiplerine bağlı olduğunu, yabancı servetlerin Türkiye'ye girmesinin teşviki arzu ediyor, bununla birlikte ekonomik yaşamda sürekli devletin müdahalelerine karşı çıkılıyordu.[3]

Fırka kısa vakitte çaplı bir nam kazanarak CHF iktidarını endilelendirdi.[3] Kısa vakitte bu kadar hızlı bir nam kazanma/ilerleyişinin nedeni halk içerisindeki grupların aynı anda sevgisini kazanabilmesidir. Bu konu da Kacar'ın çalışmaları göstermektedir ki CHF'li vekiller ve halk Atatürk'ün SCF'li olduğunu sanmış ve bir grup SCF'yi destekleme kararı alırken diğer grup SCF'nin kurulmasına, irticaya neden olacağı yönündd karşıt bir düşünce üretmiştir. Mürteciler bu ve diğer etkenlerle SCF'yi desteklemiştir. Komunistler ise Fethi Bey'in ekonomi alanındaki söyleminden etkilenerek destekleme kararı almıştır. Böylelikle SCF'ye büyük bir ilgi doğmuştur. Bu ilgi halk içinde siyasetten anlamayan kimselerin de SCF'yi desteklemesini sağlamış. Fethi Bey, bu büyük destekle İzmir'de büyük bir miting yapmıştır lakin burada CHF ve SCF gerginliği yaşanmış ve bu vesileyle Atatürk'e hangi partiyi desteklediği sorulmuştur. ( Gazete aracılığıyla) Atatürk, açık bir dille CHF'yi desteklediğini belirtmiştir.[4] Böylece SCF’nin yönetime ancak cumhurbaşkanıyla çatışarak gelebileceğini fark eden Fethi Bey bunun çok büyük sonuçlar yaratacağı inancında, 17 Aralık 1930 günü Dahiliye Vekâleti’ne başvurarak SCF’nin kapatıldığını açıkladı. Aynı zamanda politik yayın organı Serbes Cumhuriyet gazetesi İzmir'de kurulmuştu ve fırkanın kapanma kararı ardından yayın hayatını sonlandırdı.[5]

Kuruluşunun öncesi[değiştir | kaynağı değiştir]

Ekonomik krizde Türkiye[değiştir | kaynağı değiştir]

Türkiye'deki mevcut ekonomik kriz, elit milliyetçiler sezmedenden önce ülkeye yayılmıştı. 1927'de tarımsal mahsullerinin ederlerinin düşüşü ile doğan krizi 1929 yılındaki Büyük Buhran'dan sonra Üçüncü Dünya'ya para akışının güçsüzleşmesiyle beraber yeni bir aşamaya geçti.[6] Bu andan itibaren, Türkiye’deki ekonomik kriz çok yüzlü ve farklı toplumlar üzerinden çeşitli neticeleri olan sosyal bir olaya dönüştü.

Kısaca, çeşitli şekillerde pazara bağımlı gruplar ekonomik krize karşı kendi mücadelelerini vermek durumunda kaldılar. Buhrana ekonomik çare bulmakta burkulan Kemalistler, krizin yarattığı toplumsal memnuniyetsizliği epeyce süre görmezden gelemedi. Bu anda, Cumhurbaşkanı Mustafa Kemal kendi girişimi ile ülke çapında oluşan sosyal muhalefetin, bir yeni siyasi parti ile TBMM'ye taşınmasına karar verdi.[7]

Yükselen muhalefet[değiştir | kaynağı değiştir]

Mustafa Kemal ve dostları Kurtuluş Savaşı'ndan itibaren muhaliflerle karşılaştılar. Muhalifler, kazanımlarıyla beraber küçülse de hilâfetin ve saltanatın kaldırılması gibi sert kararların alınmasıyla yeniden yükselmişti. Bir devir Takrir-i Sükun Kanunu'yla küçülen bu muhalefet zaman zaman devasa boyutlara ulaşıyordu.[8] Bu muhalefetin potansiyel halde bulunması, iktidar açısından fazla önemli olmayabilirdi; ancak aynı potansiyelin bir kuruluş tarafından kullanılması önemli hale getirebilirdi. Öyle bir kuruluş yoktu, İzmir'deki Mustafa Kemal'e yönelik suikast girişimi, örgütlenebilecek bütün eski İttihatçıların silinmesini sağladı. Böylece sosyal muhalefeti yönlendirebilecek koşulları oluşturabilecek kişilerden kurtulundu; ama sosyal muhalefeti büyüten şartlar çok daha genişleyerek sürmekteydi. Mustafa Kemal bile sosyal muhalefetin boyutlarını gezilerde görebilmekteydi ve genel sekreter Rıza Soyak'a bunu şöyle ifade ediyordu:

“…bunalıyorum çocuk, büyük bir ıstırap içersinde bunalıyorum. Görüyorsun ya, her gittiğimiz yerde mütemadiyen dert, şikâyet dinliyoruz. Her taraf derin bir yokluk, maddî manevî perişanlık içerisinde…”[8]

Muhalefetin bir yolla ortaya çıkmasından kaygılanılıyor ve bunun bir şekilde kontrol altında tutulması gerekiliyordu. Yurttaki kontrol eksikliğini giderebilmek için ve vatandaşın isteklerini TBMM'ye getirebilmek emeliyle Gazi Mustafa Kemal, sosyal muhalefete yön verme açısından en güvenebildiği, en yakınlarından olan dostlarını vazifelendirilerek bir fırka kurulmasını istedi.[8]

Fırkanın kuruluşu[değiştir | kaynağı değiştir]

Mustafa Kemal, Fethi Okyar ve Okyar'ın kızıyla Yalova'da (13 Ağustos 1930)

Mustafa Kemal, vatandaşın umumi yatkınlıklarını yakından görmek, ayrıca halkın nabzını yoklamak istiyordu. Bu sebeple çok fırkalı yönetimin mevzilenmesini istiyordu. Eski ve şahsına bağlı arkadaşlarından, o sıralarda Paris Büyükelçisi olan Fethi Bey'i, yeni bir fırka kurmakla görevlendirmiştir. SCF'nin kurulma süreci, Fethi Bey'in Temmuz 1930'da iznini geçirmek amacıyla Türkiye'ye gelişiyle başladı. 23 Temmuz günü Mustafa Kemal'le görüşmek üzere Yalova'ya giden Fethi Bey bir süre burada kaldı.[9] İlk günlerde yeni fırka konusu açılmadı. Bunun vesilesiyle Fethi Bey, Kemal Bey'e, ülkede gördüğü umumi kriz ile ilgili detaylı bir rapor sundu ve engebeleri sıra sıra göstermeye çalıştı.[10] İsmet Paşa hükümetiyle ilgili düşüncelerini ve eleştirilerini açıkladı.[9]

Fethi Bey'in altıncı gününde, Gazi Mustafa Kemal, Fethi Bey'den muhalif fırka kurmasını istedi ve bu fırkanın adını "Serbest Cumhuriyet Fırkası" olacağını açıkladı.[9]

Ardından Fethi Bey ve Gazi Mustafa Kemal, Başbakan İsmet Paşa ile CHF Umumi Katibi Saffet Bey'in de katıldıkları bir görüşme yaptılar.[9] Fethi Bey bu fırkaya yönetimin toleranslı bakması ve sivil teşkilatın fırka üstünde herhangi bir zorlama yapmasını istemiyordu. Bu teminat verilmedikçe fırkayı kurmaya razı gelmiyordu. Mustafa Kemal'in istediği güvence ise yönetimin baş prensiplerinin korunmasıydı.[10] Bu görüşmede fırkanın kurulması ile alakalı olarak Fethi Bey, Mustafa Kemal'e, Mustafa Kemal de Fethi Bey'e bir mektup yazdı, bu mektupların basında yayımlanması kararlandı.[10] Böylece Fethi Bey bir münasebet göstererek izin istemiş ve en önemlisi parti için Cumhurbaşkanı tarafından güvence verilmiş olacaktı. Bu toplantıda, bundan başka, bazı milletvekillerinin Halk Fırkası'ndan ayrılarak Serbest Fırka' ya giriş yapmaları, yeni fırka ile CHF'nin müsavi şartlarda karşı karşıya bulunmaları amacıyla anlaşıldı.[10]

Ali Fethi Bey sonraki gün yazdığı, 11 Ağustos 1930'da gazetelerde yayımlanan mektupta,

“Cumhuriyet Halk Fırkası'nın malî, iktisadî, dahilî, haricî siyasetlerinin birçok noktalarına aykırı bulunan ayrı bir fırka ile siyasî mücadele sahnesine atılmak arzusundayım. Zât-ı Devletleri Reisicumhur olduktan maada şimdiye kadar mensup bulunduğum Cumhuriyet Halk Fırkası'nın da umumî reisi olmaları dolayısıyla işbu arzumun nazar-ı devletlerinde ne yolda kabul buyurulacağını bilmek lüzumunu hissediyorum.”

Sözlerinin söyleyerek Serbest Fırka'nın kurulması amacıyla izin istemekteydi.[9]

Mustafa Kemal, Fethi Bey ile üstünde anlaşmış bulundukları yazılı teminatı Türkiye Cumhurbaşkanı olarak mektubunda şöyle izah etti:

“…Reisicumhur bulunduğum müddetçe reisicumhurluğun üzerime verdiği yüksek ve kanunî vazifeleri, hükümette olan ve olmayan fırkalara karşı âdil şekilde ve tarafsız yapacağıma ve laik cumhuriyet esası dahilinde fırkanızın her nev’i siyasî faaliyet ve cereyanlarının bir engele uğramayacağına inanabilirsiniz.”[9]

Böylece mevcut bir ikinci fırkayı oluşturmakla vazifelendirilen Fethi Bey, 12 Ağustos 1930'da fırkanın kütüğe geçirilmesini isteyen arzuhali İstanbul Valiliği'ne iletti ve resmî işlemlerin tamam olmasıyla fırka politik hayata girmiş oldu.[9]

Fırka içindekiler[değiştir | kaynağı değiştir]

Lider kadro[değiştir | kaynağı değiştir]

Fırkanın ilk üye ve müessislerinin büyük kısmı Mustafa Kemal'in üstelemesiyle bu siyasi akıma giriş yapmışlardı. Kurucu, lider kadrosu içerisinde sayılabilecek kişilerin Mustafa Kemal'in yakın dostları ve güvendiği insanlar olması dikkat çekmektedir.[10]

Fırka umumî reisi Ali Fethi Bey[değiştir | kaynağı değiştir]

Mustafa Kemal'in Fethi Bey'i fırkayı kurmakla vazifelendirmesi, her şeyden önce aralarındaki arkadaşlığa ve güvene dayanmaktaydı. Fethi Bey'in SCF'de genel başkan (umumî reis) olarak söylemiş olduğu şu sözler ise onun Mustafa Kemal'e olan bağlılığını kanıtlar:

“…Büyük halâskârın mefkûresine karşı o kadar nihayetsiz bir hürmetim ve merbutiyetim vardır ki, beni iyi bilenler bu mefkûreye en küçük bir hizmeti ifa etmekle nasıl hayatımın sonuna kadar müftehir ve bahtiyar yaşayacağımı pek âlâ takdir ederler.”[9]

Serbest Fırka'yı kurma vazifesinin Fethi Bey'e verilmesinde onun siyasi düşüncelerinin ve yatkınlıklarının da önem taşıdığı düpedüz görünmektedir.[9]

Fethi Bey, ılımlı birisi, bir liberaldi. O, siyasi yaşama atıldığı günden beridir gerek iktisatta ve gerekse devlet yönetiminde liberal görüşün önemli bir müdafisiydi. Fethi Bey Yalova'daki Gazi Mustafa Kemal ile yaptığı görüşmelerinde, İsmet Paşa hükümetini eleştirmiş, yabancı sermaye için olağan şartlar yaratılması gerektiğini, vergilerin ağırlığı nedeniyle özel girişimcilerin sermaye birikimi elde edemediğini söylemişti.[9]

Fırka umumî kâtibi Nuri Bey[değiştir | kaynağı değiştir]

Mustafa Kemal'le Nuri Conker'in dostluğu, Fethi Bey'den de eskiydi. Nuri Bey, Mustafa Kemal'in çocukluktan beri dostuydu. Ona adıyla hitap edebilen bir kişiydi. Bütün askerî okullarda, hemen hemen bütün askerî görevlerde beraber olmuşlardı. Mustafa Kemal'in Salih Bey'e yazdığı mektubundaki şu sözler bu yakınlığı kanıtlamaktadır:

“…Benim için hatırası kalp ve vicdanımdan bir an için çıkmayacak bir öz kardeş varsa Nuri'dir…”[9]

Ağaoğlu Ahmet bey[değiştir | kaynağı değiştir]

Ağaoğlu Ahmet Bey, tıpkı Fethi Bey gibi bir liberaldi. Her ikisi SCF'de bazı olaylar dışında hep aynı fikirde olmuş, her sorunu beraber çözmeye çalışmışlardır.[9]

İktisadî ve siyasî alanda serbestliği müdafaa eden Ağaoğlu, 1926'nın 23 Temmuz günü Mustafa Kemal'e gösterdiği raporda, iktidarla ilgili düşüncelerini yazılı halde bildirmiş, tek partili sistemde denetim yokluğunun getirecekleri üzerinde durmuştu. Raporda yer alan söylemler üç noktada toplanmaktaydı: CHF'deki fedakarlık yetersizliği, fırka uyuşukluk içindeydi ve fırkada denetimsizlik bir problem olarak ortaya çıkmıştı.[9]

Ayrıca Ahmet Bey'in Mustafa Kemal'e olan sadakati ve sevgisi çok güçlüydü. Oğlu olan Samet Ağaoğlu, kendi çocuklarından birinin adını “Mustafa Kemal” koyması onun nasıl bir ailede yetiştiğinin göstergesidir.[9]

Diğer mebuslar[değiştir | kaynağı değiştir]

Ağaoğlu Ahmet ile Nuri Beyler ardından CHF mebusu iken SCF'ye giriş yapan mebuslar şunlardı:[11]

SCF'nin kuruluşunda görev alan veya CHF'yi terk ederek Serbest Fırkaya giriş yapan mebusların geneli, ortak iki özellikten oluşuyordu:[12] Mustafa Kemal'in SCF'ye girmelerini arzu ettiği mebuslar onun ya yakın arkadaşı, silah arkadaşı ya da güvenini kazanmış insanlardı. İkincil olaraksa, SCF'ye giren bütün mebuslar İsmet Paşa yönetimine muhaliftiler.

Mustafa Kemal, muhalefet fırkasının “güvenilir” insanlarla oluşmasını sağlaması, cumhuriyet yönetiminin zedelenmesi endişesinden önde geliyordu. Her şeyden önce, olan olaylar, bir muhalefet fırkası kurulurken iktidar için böyle bir teminat aranmasını gerektirmişti.

Parti üyelerinin genel yapısı[değiştir | kaynağı değiştir]

Ali Fethi Bey SCF'nin Aydın teşkilatı ile beraber (Soldan üçüncü Aydın Teşkilat Başkanı Adnan Menderes)

Gazi Mustafa Kemal'in yakın ve güvendiği dostları tarafından kurulan, ortak özellikleri itibarıyla yönetimdeki İsmet Paşa hükümetine karşı, muhalefeti temsil eden bu fırka, örgütünü büyüttükçe, daha farklı muhalif faktörleride kapsamaya başladı. Serbest Fırka'nın çatısı altındaki grupların şöyle sıralaması mümkündür:[13]

  • Temel olarak CHF'li, ancak İsmet Paşa yönetimine karşı olanlar
  • Burjuvazi ve yerel ileri gelen kişiler içerisinde CHF'nin kararlarına karşı olan, bu kararlardan çıkarları zarar görenler
  • Cumhuriyet karşıtı kişiler (bu kişiler, bu fikirlerini açıkça ortaya koymamaktaydı.)
  • Laiklik uygulamarına karşıt kişiler
  • Demokrasi özlemiyle daha sivil bir toplumun oluşumunu isteyen entelektüeller

Bütün uğraşlara karşın kısa zaman içerisinde murakabeyi yitiren fırka, kitlelerin özlemlerini gidermeye çalıştığı, iktidarı ve hatta yönetimi düpedüz tehdit eden bir akım halini aldı. Toplumun demokratikleşme özlemleri ve yoksulluktan kurtulma arzusu, bu fırkaya karşı duyulan kalabalık eğilimin en önemli ve açıklayıcı sebebidir.[13]

Serbest Fırka gelecekteki demokratikleşme uğraşlarında büyük görevler alacak kişiler için bir nevi eğitim görevi de görmüştür. Örneğin, Adnan Menderes, Ekrem Hayri Üstündağ benzeri Demokrat Parti'nin önde gelenlerinin koca bir kısmı SCF'de de bulunmuş kişilerdi.[13]

Konuyla ilgili yayınlar[değiştir | kaynağı değiştir]

  • Tunçay, M. (1999). Türkiye Cumhuriyeti'nde Tek Parti Yönetiminin Kurulması (1923-1931), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul
  • Yetkin, Ç. (1997). Atatürk'ün Başarısız Demokrasi Devrimi: Serbest Cumhuriyet Fırkası, Toplumsal Dönüşüm Yayıncılık, İstanbul
  • Emrence, C. (2006). 99 Günlük Muhalefet: Serbest Cumhuriyet Fırkası, İletişim Yayınları, İstanbul
  • Çavdar, T. (1995). "Serbest Fırka", Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi, Cilt 8. ss. 2052-2059. İletişim Yayınları, İstanbul
  • Soyak, H. R. (1973). Atatürk'ten Hatıralar Cilt II, Yapı Kredi Bankası Yayınları, İstanbul
  • Ağaoğlu, Ahmet (1969). Serbest Fırka Hatıraları. İstanbul: Baha Matbaası. 
  • Kacar, M. (2021). Belgeleriyle Serbest Cumhuriyet Fırkası'nı Anlamak, Akademisyen Kitabevi, Ankara

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

  1. ^ "Tek Partili Türkiye'de Liberal Gelişmeler". 
  2. ^ "Atatürk Döneminde Düşünürlerin Gözüyle Kemalizm ve Türk İnkılabı" (PDF). 
  3. ^ a b c AnaBritannica
  4. ^ Murat Kacar (1 Haziran 2021). Belgeleriyle Serbest Cumhuriyet Fırkası'nı Anlamak. Akademisyen Kitabevi. 
  5. ^ Uyar, Hakkı. SCF'nin Yayın Organı: Serbes Cumhuriyet Gazetesi
  6. ^ Emrence, 2006, s.73
  7. ^ Emrence, 2006, s.74
  8. ^ a b c Çavdar, 1995, s.2053
  9. ^ a b c d e f g h i j k l m n Yetkin, 1997
  10. ^ a b c d e Çavdar, 1995, s.2054
  11. ^ Yetkin, 1997, ss.62-71
  12. ^ Yetkin, 1997, ss.71-72
  13. ^ a b c Çavdar, 1995, s.2055
"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Serbest_Cumhuriyet_Fırkası&oldid=26098992" sayfasından alınmıştır