Özbekçe
| Özbekçe | |
|---|---|
| Özbek Türkçesi | |
| Oʻzbekcha, Ўзбекча, اۉزبېکچه | |
| Bölge | Orta Asya |
| Etnisite | Özbekler |
| Konuşan sayısı | 21,930,230 (2007)[1] |
| Dil ailesi | |
| Yazı sistemi | Latin Kiril alfabesi Arap alfabesi |
| Resmî durumu | |
| Resmî dil |  Özbekistan |
| Dil kodları | |
| ISO 639-1 | uz |
| ISO 639-2 | uzb |
| ISO 639-3 | uzb |
 Özbekçe'in konuşulduğu yerler. | |
Özbekçe veya Özbek Türkçesi (Özbekçe: Oʻzbekcha), Özbekistan'ın resmî dilidir. Altay dillerinin içerisinde sınıflanan Türk dillerinin Karluk grubuna bağlı bir dil ve tarihî Çağataycanın çağdaş devamı olan Türk yazı dillerinden biridir.
SSCB devrinde Özbekçe adı kullanılmaya başlamadan önce Özbekler kendi dillerini Türkçe olarak adlandırmaktaydı. Örneğin Muhammedemin Fahriddinov'un 1913 yılında okullarda okutulmak üzere yazdığı Özbekçe ders kitabının adının Turkcha Qoida olduğu kaydedilir.[2] Abdurrauf Fitrat'ın 1919 yılında yayımlanan Tilimiz başlıklı yazısında kendi dilinden Türkçe adıyla bahsettiği görülür.[3]
Özbekçe, tipolojik açıdan diğer Türk dillerinden farklı özelliklere sahiptir. Ünlü uyumunun olmaması ve bünyesinde Karluk, Kıpçak ve Oğuz lehçelerini barındıran tek Türk dili olması, bu farklılıklardan bazılarıdır.[4]
Özbekçe Orta Asya genelinde en çok konuşulan Türk dilidir. Özbekistan'ın Fergana vadisi, Taşkent ve etrafı ile Semerkant, Buhara, Karşı, Şehrisebz ve Termez şehirlerinde Karluk lehçeleri, Surhanderya, Kaşkaderya, Semerkant vilayetlerinde Kıpçak lehçeleri, Harezm vilayetinde ise Oğuz lehçeleri konuşulmasına rağmen, Özbek edebi dilinde ağırlıklı olarak Fergana ve Taşkent'te kullanılan Karluk lehçesi hâkimdir. Karluk dili Orta Çağ'da Orta Asya'nın en önemli kültür ve bilim dili olmuştur.[5]
Özbekçede diğer Türk dillerine göre Farsçanın etkisi daha fazladır. Sözlüklerinde Farsça sözlük sayısı fazla olduğu gibi sesletimde de Farsçanın etkisi açıkça görülür. Diğer Türk dillerindeki ünlü uyumu Özbekçede yoktur. Gerek Kiril alfabesinde gerekse bugün kullanılan Latin alfabesinde mevcut ünlülerin yetersiz oluşu da lehçelerdeki bu eğilimin önünde engel teşkil etmektedir.[6]
XIX. asrın ikinci yarısında Çarlık Rusyası tarafından Orta Asya'nın zaptedilmesiyle birlikte (Rus-mahallî mekteplerinin açılışı, iktisadi talancılık, siyasi hakimiyetin Rusların elinde oluşu, vb.) ve yeni gazetelerin, dergilerin neşredilişi münasebetiyle çok Rusça ve beynelmilel söz ve ibareler Özbek diline (konuşma ve yazı diline) girmeye başlamıştır. Bu cereyan özellikle 20. asrın 20'li yıllarında süratlenmiştir. Eğer 1922 yılında içtimai ve siyasi terimlerin %0.9'u Rusça-beynelmilel terimler ise, 1980'li yıllara gelince %20'sini teşkil eder. Belli bilimlerde ise Rusça-beynelmilel terimler %70-%80'e, kimya biliminde ise %90-%95'e ulaşmıştır.[7]
Özbekçe, Türkistan coğrafyasında Özbekistan dışına yayılmış olan Özbek Türkleri arasında; Kırgızistan, Kazakistan, Tacikistan, Afganistan, Türkmenistan cumhuriyetlerinde de kullanılır. Söz konusu bazı bölgelerde, Özbek dili bölgenin resmi dilinden de çok kullanılır.
Yazı sistemi
1904'ten önce, bütün Orta Asya dilleri Arap yazısı ile yazılırdı. 1924-1940 arasında resmî Özbekçe, Stalin idaresi tarafından Kiril alfabesi dayatılıncaya kadar Latin alfabesi ile yazılmıştır. Özbekistan'ın bağımsızlığından sonra, 1995 yılında Latin esaslı yeni bir alfabe resmî olarak kabul edilmiştir. Günümüzde Latin alfabesinin yanında Kiril alfabesi de hâlâ yaygın olarak kullanılmaktadır.[8]
- Kiril:
| А а | Б б | В в | Г г | Д д | Е е | Ё ё |
| Ж ж | З з | И и | Й й | К к | Л л | М м |
| Н н | О о | П п | Р р | С с | Т т | У у |
| Ф ф | Х х | Ц ц | Ч ч | Ш ш | Ъ ъ | Ь ь |
| Э э | Ю ю | Я я | Ў ў | Қ қ | Ғ ғ | Ҳ ҳ |
- Latin:
| А а | B b | D d | E e | F f | G g | H h |
| I i | J j | K k | L l | M m | N n | O o |
| P p | Q q | R r | S s | T t | U u | V v |
| X x | Y y | Z z | Oʻ oʻ | Gʻ gʻ | Sh sh | Ch ch |
| ng |
Metin örneği
| Latin | Kiril | sözcüğü sözcüğüne aktarım | Türkçe |
|---|---|---|---|
| Barcha odamlar erkin, qadr-qimmat va huquqlarda teng boʻlib tugʻiladilar. Ular aql va vijdon sohibidirlar va bir-birlari bilan birodarlarcha muomala qilishlari zarur. | Барча одамлар эркин, қадр-қиммат ва ҳуқуқларда тенг бўлиб туғиладилар. Улар ақл ва виждон соҳибидирлар ва бир-бирлари билан биродарларча муомала қилишлари зарур. | Varca adamlar erkin, kadir-kıymet ve hukuklarda denk olup doğulurlar. Onlar akıl ve vicdan sahibidirler ve bir-birleri ile biraderlerce muamele kılışları zarur. | Bütün insanlar özgür, saygınlık ve haklar bakımından eşit doğarlar. Akıl ve vicdana sahiptirler ve birbirlerine karşı kardeşlik zihniyeti ile hareket etmelidirler. |
Kaynakça
- ^ a b http://www.ethnologue.com/language/uzb
- ^ Adeeb Khalid, Printing, Publishing, and Reform in Tsarist Central Asia, International Journal of Middle East Studies, Volume 26, Issue 2, Mayıs 1994 , pp. 187-200
- ^ Ozod Sharafiddinov. Fitrat va uning ikki maqolasi («Tilimiz», «Yopishmagan gajjaklar») & Abdurauf Fitrat. Tanlangan asarlar. 1-jild
- ^ Erdem,KONUR,"ÖZBEK TÜRKÇESİNDE HÂL EKLERİ",Çukurova Üniversitesi Türkoloji Merkezi
- ^ "Özbek Alfabesi Üzerine - Dr. Suzan Tokatlı" (PDF).
- ^ "Özbekçede Ses Uyumunun Yok Edilişi - Cöre Hudayberdiyev" (PDF).
- ^ Rahmonov, Shukurov ve Mahmudov, O'zbek tilining tarixiy grammatikası (üniversiteler için ders kitabı), Taşkent, 2008, s.21-22
- ^ "Özbek Türkçesinin Latin Alfabesi Esasındaki İmlası Üzerine - Feridun Tekin" (PDF).
Dış bağlantılar
- Özbek Edebiyatı
- VikiSözlük Özbekçe Kelimeler Kategorisi
- Özbekçe<>Türkçe Sözlük (Pamukkale Üniversitesi)
- O'zbek Tilining Lug'at Boyligi (Özbek Dilinin Lügat Baylığı)
