İçeriğe atla

İnsan: Revizyonlar arasındaki fark

Bağlantıları değiştir
Vikipedi, özgür ansiklopedi
Etkileşimli olarak geçmişe göz at
[kontrol edilmiş revizyon][kontrol edilmiş revizyon]
← Önceki sürümle aradaki farkSonraki sürümle aradaki fark →
İçerik silindi İçerik eklendi
GörselVikimetin
Değişiklik özeti yok
Değişiklik özeti yok
122. satır: 122. satır:
[[Dosya:Da_Vinci_Vitruve_Luc_Viatour_(cropped).jpg|sol|küçükresim|358x358pik|[[Leonardo da Vinci]]'nin ''[[Vitruvius Adamı]]'' isimli eskizi, [[Rönesans]] döneminde sanat ve bilim alanlarında görülen gelişmeleri gösteriyor.]]
[[Dosya:Da_Vinci_Vitruve_Luc_Viatour_(cropped).jpg|sol|küçükresim|358x358pik|[[Leonardo da Vinci]]'nin ''[[Vitruvius Adamı]]'' isimli eskizi, [[Rönesans]] döneminde sanat ve bilim alanlarında görülen gelişmeleri gösteriyor.]]
[[Yeni Çağ]] boyunca; [[Osmanlı İmparatorluğu]] İstanbul'u [[İstanbul'un Fethi|fethedip]] [[Akdeniz Havzası]] çevresindeki toprakların çoğunu kontrolü altına aldı,<ref>{{Kitap kaynağı|başlık=Handbook of European History 1400-1600: Late Middle Ages, Renaissance and Reformation|kısım=Ottomans and Europe|kısım-url=https://brill.com/view/book/edcoll/9789004391659/BP000019.xml|tarih=1 Ocak 1994|sayfalar=589-635|yayıncı=Brill|ad=Cemal|soyadı=Kafadar|isbn=978-90-04-39165-9|doi=10.1163/9789004391659_019}}</ref> Japonya [[Edo dönemi|Edo dönemine]] girdi,<ref>{{Ansiklopedi kaynağı|ad=Robert|soyadı=Goree|tarih=19 Kasım 2020|başlık=The Culture of Travel in Edo-Period Japan|encyclopedia=Oxford Research Encyclopedia of Asian History|yayıncı=Oxford University Press|url=https://oxfordre.com/asianhistory/view/10.1093/acrefore/9780190277727.001.0001/acrefore-9780190277727-e-72|doi=10.1093/acrefore/9780190277727.013.72|dil=İngilizce|isbn=978-0-19-027772-7}}</ref> Çin'de [[Çing Hanedanı]] yükseldi<ref>{{Dergi kaynağı|url=https://search.proquest.com/openview/a516602ac28aba8955507e46ab41483e/1?pq-origsite=gscholar&cbl=25135|başlık=CHINA'S LAST EMPIRE: The Great Qing|tarih=Aralık 2010|sayı=4|çalışma=Pacific Affairs|cilt=83|ad=Matthew W.|soyadı=Mosca}}</ref> ve [[Babürlüler]] Hindistan'ın çoğuna hükmetti.<ref>{{Dergi kaynağı|url=http://journal.tarbiyahiainib.ac.id/index.php/attalim/article/view/228|başlık=Islamic Education at Mughal Kingdom in India (1526-1857)|tarih=19 Temmuz 2016|sayı=2|sayfalar=128-138|çalışma=Al-Ta Lim Journal|cilt=23|ad=Sri|soyadı=Suyanta|ad2=Silfia|soyadı2=Ikhlas|doi=10.15548/jt.v23i2.228|issn=2355-7893}}</ref> Avrupa, 15. yüzyıldan başlayarak [[Rönesans]] dönemine girdi. Bu dönem içerisinde, Kilise siyasi bir varlık olarak gücünü yitirdi.<ref>{{Kitap kaynağı|url=|başlık=The European Renaissance, 1400-1600|tarih=2002|dil=İngilizce|sayfa=1|yer=Harlow, İngiltere|ad=Robin|soyadı=Kirkpatrick|isbn=978-1-317-88646-4|oclc=893909816}}</ref> 1492'de [[Kristof Kolomb]]'un Amerika'ya ulaşmasının ardından, yeni bölgelerin keşfedilip sömürgeleştirilmesiyle [[Coğrafi keşifler|Keşifler Çağı]] başladı.<ref>{{Kitap kaynağı|başlık=The Age of Discovery, 1400-1600|tarih=2002|dil=İngilizce|sayfa=xi|yer=Londra|seri=2|ad=David|soyadı=Arnold|isbn=978-1-136-47968-7|oclc=859536800}}</ref> Avrupa kıtası, dünyadaki diğer insan toplulukları üzerinde siyasi ve kültürel bir [[Hegemonya|hakimiyet]] kurmaya başladı; [[Britanya İmparatorluğu]], [[En büyük imparatorluklar listesi|dünyanın en büyük imparatorluğu]] olmak üzere genişledi<ref>{{Dergi kaynağı|url=https://www.degruyter.com/document/doi/10.2202/1565-3404.1239/html|başlık=International Financial Centers: The British-Empire, City-States and Commercially Oriented Politics|tarih=14 Ocak 2010|sayı=1|dil=İngilizce|çalışma=Theoretical Inquiries in Law|cilt=11|ad=Ronen|soyadı=Palan|doi=10.2202/1565-3404.1239|issn=1565-3404|s2cid=56216309}}</ref> ve [[Amerikan kolonileri|Amerika Avrupalılar tarafından sömürgeleştirildi]].<ref>{{Dergi kaynağı|url=|başlık=Human colonization of the Americas: timing, technology and process|tarih=Ocak 2001|sayı=1-3|dil=İngilizce|sayfalar=277-299|çalışma=Quaternary Science Reviews|cilt=20|ad=E. James|soyadı=Dixon|bibcode=2001QSRv...20..277J|doi=10.1016/S0277-3791(00)00116-5}}</ref> Diğer tarafta ise, bu gelişmeler [[Atlas Okyanusu'ndaki köle ticareti|Trans-Atlantik köle ticareti]]<ref>{{Dergi kaynağı|url=|başlık=The Impact of the Atlantic Slave Trade on Africa: A Review of the Literature|tarih=1989|sayı=3|dil=İngilizce|sayfalar=365-394|çalışma=The Journal of African History|cilt=30|ad=Paul E.|soyadı=Lovejoy|doi=10.1017/S0021853700024439|issn=0021-8537|jstor=182914}}</ref> ve [[Kızılderili soykırımları|Amerikan yerlilerinin soykırımına]]<ref>{{Kitap kaynağı|başlık=The Historiography of Genocide|kısım=Genocide in the Americas|tarih=2008|dil=İngilizce|sayfalar=273-295|yer=Londra|yayıncı=Palgrave Macmillan UK|ad=Alfred A.|soyadı=Cave|isbn=978-0-230-29778-4|doi=10.1057/9780230297784_11}}</ref> sebep oldu. Bu zaman zarfı aynı zamanda matematik, [[mekanik]], astronomi ve fizyolojide gerçekleşen büyük ilerlemeler ile [[Bilimsel devrim|Bilimsel Devrim]]'e de damgasını vurdu.<ref>{{Dergi kaynağı|url=|başlık=Can a revolution hide another one? Charles Darwin and the Scientific Revolution|tarih=Eylül 2014|sayı=3-4|dil=İngilizce|sayfalar=157-158|çalışma=Endeavour|cilt=38|ad=Richard G.|soyadı=Delisle|doi=10.1016/j.endeavour.2014.10.001|pmid=25457642}}</ref>
[[Yeni Çağ]] boyunca; [[Osmanlı İmparatorluğu]] İstanbul'u [[İstanbul'un Fethi|fethedip]] [[Akdeniz Havzası]] çevresindeki toprakların çoğunu kontrolü altına aldı,<ref>{{Kitap kaynağı|başlık=Handbook of European History 1400-1600: Late Middle Ages, Renaissance and Reformation|kısım=Ottomans and Europe|kısım-url=https://brill.com/view/book/edcoll/9789004391659/BP000019.xml|tarih=1 Ocak 1994|sayfalar=589-635|yayıncı=Brill|ad=Cemal|soyadı=Kafadar|isbn=978-90-04-39165-9|doi=10.1163/9789004391659_019}}</ref> Japonya [[Edo dönemi|Edo dönemine]] girdi,<ref>{{Ansiklopedi kaynağı|ad=Robert|soyadı=Goree|tarih=19 Kasım 2020|başlık=The Culture of Travel in Edo-Period Japan|encyclopedia=Oxford Research Encyclopedia of Asian History|yayıncı=Oxford University Press|url=https://oxfordre.com/asianhistory/view/10.1093/acrefore/9780190277727.001.0001/acrefore-9780190277727-e-72|doi=10.1093/acrefore/9780190277727.013.72|dil=İngilizce|isbn=978-0-19-027772-7}}</ref> Çin'de [[Çing Hanedanı]] yükseldi<ref>{{Dergi kaynağı|url=https://search.proquest.com/openview/a516602ac28aba8955507e46ab41483e/1?pq-origsite=gscholar&cbl=25135|başlık=CHINA'S LAST EMPIRE: The Great Qing|tarih=Aralık 2010|sayı=4|çalışma=Pacific Affairs|cilt=83|ad=Matthew W.|soyadı=Mosca}}</ref> ve [[Babürlüler]] Hindistan'ın çoğuna hükmetti.<ref>{{Dergi kaynağı|url=http://journal.tarbiyahiainib.ac.id/index.php/attalim/article/view/228|başlık=Islamic Education at Mughal Kingdom in India (1526-1857)|tarih=19 Temmuz 2016|sayı=2|sayfalar=128-138|çalışma=Al-Ta Lim Journal|cilt=23|ad=Sri|soyadı=Suyanta|ad2=Silfia|soyadı2=Ikhlas|doi=10.15548/jt.v23i2.228|issn=2355-7893}}</ref> Avrupa, 15. yüzyıldan başlayarak [[Rönesans]] dönemine girdi. Bu dönem içerisinde, Kilise siyasi bir varlık olarak gücünü yitirdi.<ref>{{Kitap kaynağı|url=|başlık=The European Renaissance, 1400-1600|tarih=2002|dil=İngilizce|sayfa=1|yer=Harlow, İngiltere|ad=Robin|soyadı=Kirkpatrick|isbn=978-1-317-88646-4|oclc=893909816}}</ref> 1492'de [[Kristof Kolomb]]'un Amerika'ya ulaşmasının ardından, yeni bölgelerin keşfedilip sömürgeleştirilmesiyle [[Coğrafi keşifler|Keşifler Çağı]] başladı.<ref>{{Kitap kaynağı|başlık=The Age of Discovery, 1400-1600|tarih=2002|dil=İngilizce|sayfa=xi|yer=Londra|seri=2|ad=David|soyadı=Arnold|isbn=978-1-136-47968-7|oclc=859536800}}</ref> Avrupa kıtası, dünyadaki diğer insan toplulukları üzerinde siyasi ve kültürel bir [[Hegemonya|hakimiyet]] kurmaya başladı; [[Britanya İmparatorluğu]], [[En büyük imparatorluklar listesi|dünyanın en büyük imparatorluğu]] olmak üzere genişledi<ref>{{Dergi kaynağı|url=https://www.degruyter.com/document/doi/10.2202/1565-3404.1239/html|başlık=International Financial Centers: The British-Empire, City-States and Commercially Oriented Politics|tarih=14 Ocak 2010|sayı=1|dil=İngilizce|çalışma=Theoretical Inquiries in Law|cilt=11|ad=Ronen|soyadı=Palan|doi=10.2202/1565-3404.1239|issn=1565-3404|s2cid=56216309}}</ref> ve [[Amerikan kolonileri|Amerika Avrupalılar tarafından sömürgeleştirildi]].<ref>{{Dergi kaynağı|url=|başlık=Human colonization of the Americas: timing, technology and process|tarih=Ocak 2001|sayı=1-3|dil=İngilizce|sayfalar=277-299|çalışma=Quaternary Science Reviews|cilt=20|ad=E. James|soyadı=Dixon|bibcode=2001QSRv...20..277J|doi=10.1016/S0277-3791(00)00116-5}}</ref> Diğer tarafta ise, bu gelişmeler [[Atlas Okyanusu'ndaki köle ticareti|Trans-Atlantik köle ticareti]]<ref>{{Dergi kaynağı|url=|başlık=The Impact of the Atlantic Slave Trade on Africa: A Review of the Literature|tarih=1989|sayı=3|dil=İngilizce|sayfalar=365-394|çalışma=The Journal of African History|cilt=30|ad=Paul E.|soyadı=Lovejoy|doi=10.1017/S0021853700024439|issn=0021-8537|jstor=182914}}</ref> ve [[Kızılderili soykırımları|Amerikan yerlilerinin soykırımına]]<ref>{{Kitap kaynağı|başlık=The Historiography of Genocide|kısım=Genocide in the Americas|tarih=2008|dil=İngilizce|sayfalar=273-295|yer=Londra|yayıncı=Palgrave Macmillan UK|ad=Alfred A.|soyadı=Cave|isbn=978-0-230-29778-4|doi=10.1057/9780230297784_11}}</ref> sebep oldu. Bu zaman zarfı aynı zamanda matematik, [[mekanik]], astronomi ve fizyolojide gerçekleşen büyük ilerlemeler ile [[Bilimsel devrim|Bilimsel Devrim]]'e de damgasını vurdu.<ref>{{Dergi kaynağı|url=|başlık=Can a revolution hide another one? Charles Darwin and the Scientific Revolution|tarih=Eylül 2014|sayı=3-4|dil=İngilizce|sayfalar=157-158|çalışma=Endeavour|cilt=38|ad=Richard G.|soyadı=Delisle|doi=10.1016/j.endeavour.2014.10.001|pmid=25457642}}</ref>

[[Yakın Çağ]] sırasında gerçekleşen [[Sanayi Devrimi]] ve [[İkinci Sanayi Devrimi|Teknolojik Devrim]]; görüntü teknolojisi, ulaşım alanındaki önemli yenilikler ve [[enerji gelişimi]] gibi yeni keşifleri ve ilerlemeleri sağladı.<ref>{{Web kaynağı|url=http://www.greatachievements.org/|başlık=Greatest Engineering Achievements of the 20th Century|arşivtarihi=6 Nisan 2015|arşivurl=https://web.archive.org/web/20150406160644/http://greatachievements.org/|dil=İngilizce|çalışma=[[Ulusal Mühendislik Akademisi]]}}</ref> 18. yüzyılda ortaya çıkan ve [[Aydınlanma Çağı]] olarak bilinen kültürel hareket, genel olarak Avrupa'nın zihniyetini önemli derecede şekillendirdi ve kıtanın [[Sekülerizasyon|sekülerizasyonuna]] katkıda bulundu.<ref>{{Kitap kaynağı|url=https://books.google.com.tr/books?id=bR8UyegNBEMC|başlık=The Enlightenment and Its Effects on Modern Society|tarih=2010|dil=İngilizce|sayfa=144|yayıncı=Springer Science & Business Media|ad=Milan|soyadı=Zafirovski|isbn=9781441973870}}</ref> [[Amerika Birleşik Devletleri]] (ABD), bir grup küçük sömürgeden zamanla küresel [[Süper güç|süper güçlerden]] biri hâline gelerek büyük bir değişim geçirdi.<ref>{{Kitap kaynağı|başlık=From colony to superpower : U.S. foreign relations since 1776|tarih=2008|dil=İngilizce|sayfa=1|yer=New York|yayıncı=Oxford University Press|ad=George C.|soyadı=Herring|isbn=978-0-19-972343-0|oclc=299054528}}</ref> [[Napolyon Savaşları]] 1800'lerin başlarında Avrupa'yı kasıp kavurdu,<ref>{{Dergi kaynağı|url=|başlık=The worldwide economic impact of the French Revolutionary and Napoleonic Wars, 1793–1815|tarih=13 Mart 2006|sayı=1|dil=İngilizce|sayfalar=123-149|yayıncı=[[Cambridge University Press]]|cilt=1|ad=Kevin H.|soyadı=O’Rourke|doi=10.1017/S1740022806000076|issn=1740-0228}}</ref> İspanya [[Yeni Dünya]] sömürgelerinin çoğunu kaybetti<ref>{{Dergi kaynağı|url=|başlık=Spain and Its Colonies, 1808-1820|tarih=Kasım 1931|sayı=4|dil=İngilizce|sayfalar=439-463|çalışma=The Hispanic American Historical Review|cilt=11|ad=A. F.|soyadı=Zimmerman|doi=10.2307/2506251|jstor=2506251}}</ref> ve Avrupalıların genişlemesi Okyanusya<ref>{{Dergi kaynağı|url=|başlık=The Australian Frontier Wars, 1788-1838 (review)|tarih=Temmuz 2004|sayı=3|dil=İngilizce|sayfalar=957-959|çalışma=The Journal of Military History|cilt=68|ad=George K.|soyadı=Raudzens|doi=10.1353/jmh.2004.0138|issn=1543-7795|s2cid=162259092}}</ref> ile [[Afrika Talanı|Afrika]]'ya doğru devam etti; öyle ki, Avrupalıların kontrol ettiği toprakların toplam topraklara oranı, Afrika'da 50 yıldan daha kısa bir sürede %10'dan neredeyse %90'a çıktı.<ref>{{Haber kaynağı|url=http://www.bbc.co.uk/history/british/abolition/scramble_for_africa_article_01.shtml|başlık=Slavery and the 'Scramble for Africa'|arşivtarihi=8 Mart 2021|arşivurl=https://web.archive.org/web/20210308061508/https://www.bbc.co.uk/history/british/abolition/scramble_for_africa_article_01.shtml|tarih=17 Şubat 2011|dil=İngilizce|çalışma=[[BBC]]|ad=Saul|soyadı=David}}</ref> Avrupa milletleri arasında kurulmuş olan zayıf güç dengesi, [[Ölü sayısına göre savaşlar listesi|insanlık tarihindeki en ölümcül çatışmalardan biri]] olan [[I. Dünya Savaşı]]'nın patlak vermesiyle 1914'te çöktü.<ref>{{Kitap kaynağı|başlık=The sleepwalkers : how Europe went to war in 1914|kısım=Polarization of Europe, 1887-1907|tarih=2012|dil=İngilizce|yer=Londra|yayıncı=Allen Lane|ad=Christopher M.|soyadı=Clark|isbn=978-0-7139-9942-6|oclc=794136314}}</ref> 1918'de savaşın bitmesinden sonra kurulan [[Milletler Cemiyeti]], anlaşmazlıkları barışçıl bir şekilde çözmek için kurulan ilk büyük uluslararası kuruluş oldu.<ref>{{Kitap kaynağı|url=https://books.google.com.tr/books?id=iz55RRayP34C|başlık=The United Nations at Age Fifty: A Legal Perspective|tarih=1995|dil=İngilizce|sayfa=77|yayıncı=Martinus Nijhoff Publishers|ad=Tomuschat|soyadı=Christian|isbn=9789041101457}}</ref>


== İnsan davranışları ==
== İnsan davranışları ==

Sayfanın 21.16, 26 Ağustos 2021 tarihindeki hâli

Bu madde insan türünün binomiyal ismi Homo sapiens hakkındadır. Diğer türler için Homo sayfasına bakınız.
Başlığın diğer anlamları için İnsan (anlam ayrımı) sayfasına bakınız.
İnsan[1]
Yaşadığı dönem aralığı: 0,35-0 myö
Çibanyen-Günümüz 
Yetişkin birer dişi (sol) ve eril insan (Mali, 2008)
Korunma durumu

Asgari endişe altında (IUCN 3.1)[2]
Biyolojik sınıflandırma Bu sınıflandırmayı düzenle
Âlem: Animalia
Şube: Chordata
Sınıf: Mammalia
Takım: Primates
Alt takım: Haplorhini
İnfra takım: Simiiformes
Familya: Hominidae
Alt familya: Homininae
Oymak: Hominini
Cins: Homo
Tür: H. sapiens
İkili adlandırma
Homo sapiens
(Linnaeus, 1758)
Homo Sapiens nüfusunun dağılımı
Sinonimler
Tür sinonimleri[3]
  • aethiopicus
    Bory de St. Vincent, 1825
  • americanus
    Bory de St. Vincent, 1825
  • arabicus
    Bory de St. Vincent, 1825
  • aurignacensis
    Klaatsch & Hauser, 1910
  • australasicus
    Bory de St. Vincent, 1825
  • cafer
    Bory de St. Vincent, 1825
  • capensis
    Broom, 1917
  • columbicus
    Bory de St. Vincent, 1825
  • cro-magnonensis
    Gregory, 1921
  • drennani
    Kleinschmidt, 1931
  • eurafricanus
    (Sergi, 1911)
  • grimaldiensis
    Gregory, 1921
  • grimaldii
    Lapouge, 1906
  • hottentotus
    Bory de St. Vincent, 1825
  • hyperboreus
    Bory de St. Vincent, 1825
  • indicus
    Bory de St. Vincent, 1825
  • japeticus
    Bory de St. Vincent, 1825
  • melaninus
    Bory de St. Vincent, 1825
  • monstrosus
    Linnaeus, 1758
  • neptunianus
    Bory de St. Vincent, 1825
  • palestinus
    McCown & Keith, 1932
  • patagonus
    Bory de St. Vincent, 1825
  • priscus
    Lapouge, 1899
  • proto-aethiopicus
    Giuffrida-Ruggeri, 1915
  • scythicus
    Bory de St. Vincent, 1825
  • sinicus
    Bory de St. Vincent, 1825
  • spelaeus
    Lapouge, 1899
  • troglodytes
    Linnaeus, 1758
  • wadjakensis
    Dubois, 1921

İnsan (Homo sapiens lit. "bilen insan"); gelişmiş aletlerin, kültürün ve dilin gelişimini sağlamış büyük ve karmaşık beyinleri ile öne çıkarak yeryüzündeki en baskın tür hâline gelmiş, bipedal bir primat ve günümüzde Homo cinsinin hayatta olan tek türü. İnsanlar son derece sosyal varlıklardır ve aileler ile akrabalık bağlarından devletlere kadar örnekleri sayılabilecek, işbirliği yapan ve rekabet eden çok sayıda gruptan oluşan toplumsal yapılarda yaşama eğilimindedirler. İnsanlar arasındaki sosyal etkileşim, çok çeşitli ve farklı farklı değerler, sosyal normlar ve ritüellerin türemesine sebep olmuştur; ve bunlar da insan toplumunu yapılandırmıştır. Merak ve insanın çevreyi anlama ve etkileme, fenomenleri açıklama ve değiştirme arzusu, insanlığın bilim, felsefe, mitoloji, din ve bilginin diğer alanlarında gelişmesini sağlamıştır.

Bazı bilim insanları Homo cinsinin tüm türlerini insan olarak tanımlasa da, genel kullanımda insan denilirken yalnızca Homo sapiens'ten bahsedilir. H. sapiens yaklaşık 300.000 yıl önce Homo heidelbergensis'ten evrilerek ortaya çıktı ve Afrika'dan dünyanın diğer kısımlarına göç etti, bu sırada yavaş yavaş gittiği yerlerdeki Arkaik sapiens popülasyonlarının yerini aldı. Tarihin büyük çoğunluğunda insanlar göçebe avcı-toplayıcılar olarak varlıklarını sürdürdüler. Yaklaşık 13.000 yıl önce Güneybatı Asya'da başlayan Neolitik Devrim ile tarım ve yerleşik insan yerleşimleri ilk kez ortaya çıktı. Nüfuslar büyüyüp yoğunlaştıkça, hem topluluklar içinde hem de arasında çeşitli yönetim biçimleri gelişti ve bir dizi uygarlık yükseldi ve yıkıldı. İnsanlar yayılmaya devam etti, ve Ağustos 2021 itibariyle nüfusları 7.8 milyarı aştı.

Genler ve çevre; dış görünüş, fizyoloji, hastalıklara yakalanmaya yatkınlık, zihinsel yetenek ve beceriler, vücut ölçüleri ve yaşam süresini bireyden bireye farklı şekilde etkileyerek insanın biyolojik varyasyonlarının var olmasını sağlar. İnsanlar birçok özellikte (genetik yatkınlıklar ve fiziksel özellikler gibi) bireyden bireye farklılık gösterse de, iki farklı birey ortalama olarak %99'un üzerinde genetik benzerliğe sahiptir, ve genetik olarak en çeşitli popülasyonlar Afrika'da yer alır. En büyük genetik farklar eril ve dişi bireyler arasında mevcuttur. Ortalama olarak, erkeklerin bedensel gücü daha yüksektir ve kadınlar genellikle daha yüksek bir vücut yağ oranına sahiptir. Dişiler 50 yaş civarında menopoza girer ve kısırlaşırlar. Buna ek olarak, hemen hemen her popülasyonda dişilerin ortalama olarak daha uzun bir yaşam süresi vardır. Dişi ve eril bireylerin cinsiyet rollerinin doğası tarih boyunca değişiklik gösterdi, ve ağır basan cinsiyet normlarına karşı çıkan kültürler birçok toplumda yer edindi.

İnsanlar, hem bitkisel hem de hayvansal besinlerin içerisinde bulunduğu, çok çeşitli besinlerle beslenen hepçillerdir, ve H. erectus zamanlarından beri yemek hazırlamak ve pişirmek için ateşi ve diğer şekillerde ısıyı kullanmışlardır. Yiyecek tüketmeden sekiz haftaya kadar ve susuz bir şekilde üç veya dört güne kadar hayatta kalabilirler. İnsanlar genellikle gündüzcüldür ve günde ortalama yedi ila dokuz saat uyurlar. Doğum, komplikasyonların ve ölüm riskinin yüksekliği nedeniyle tehlikelidir. Çoğu zaman, ebeveynler doğumdan sonra aciz olan çocuklarına, belli bir olgunluğa ulaşmalarına kadar bakar.

İnsanların büyük ve oldukça gelişmiş bir prefrontal korteksi (beynin yüksek bilişsellikle ilişkili bölgesi) vardır. Zeki varlıklardır; epizodik belleğe, esnek mimiklere, öz farkındalığa ve zihin kuramına sahiplerdir. İnsan zihni; içgözlem yapma, şahsi düşünceler edinme, hayal etme, set, ve varoluş üzerine görüşler geliştirme yeteneğine sahiptir. Bu durum, bilginin gelecek nesillere aktarılması ve akıl yoluyla mümkün olan büyük teknolojik ilerlemeleri ve karmaşık araçların geliştirilmelerini sağlamıştır. Dil, sanat ve ticaret, insanı tanımlayan özelliklerdir. Uzun ticaret yolları, farklı coğrafyalardaki insanların birbirine bağlanmasını sağlayarak kültür patlamalarına ve kaynakların dünya çapında dağılmasına sebep açmıştır.

Tarihçe

Evrim

Ana maddeler: İnsan evrimi, İnsan evriminin fosil listesi ve İnsan evrimi zaman çizelgesi
Bulunan ilk Australopithecus afarensis iskeleti Lucy, eksikleri restore edilmiş bir şekilde

İnsanlar, insansılar (Hominoidea) üst ailesinin bir parçasıdır.[4] Gibonlar (Hylobatidae ailesi) ve orangutanlar (Pongo türü), bu aileden ayrılan ilk canlı grupları oldu; onları goriller (Gorilla türü) ve son olarak şempanzeler (Pan türü) takip etti. Afrika'da yaşamış küçük bir insansı türü, izleri hem insanların hem de onların en yakın akrabaları olan şempanzelerin soyunda bulunacak olan son canlıydı; onun ardından, insan ile şempanze cinslerini oluşturacak atalar iki alt oymağa ayrıldı. Ayrılmanın tarihinin 4 ila 8 milyon yıl önce, Miyosen devrinin sonlarına doğru olduğu düşünülür[3][5][6] ancak daha kesin tahminler de mevcuttur; bazı genetikçiler 7 ila 8 milyon yıl önce gibi daha dar bir aralığı öne sürer,[7] Richard Dawkins ise son ortak atanın 6 milyon yıl önce yaşadığını tahmin eder.[8] Bu ayrılmayla ve kısa süre sonrasında, insanların soyağacını şempanzelerinkinden ayıracak bazı keskin değişiklikler gerçekleşti: İki farklı kromozomun, ayrılma sırasında meydana gelen füzyonu sonucu kromozom 2 oluştu ve böylece, 24 kromozoma sahip olan diğer insansıların aksine, insanlarda 23 çift kromozom kaldı.[9] Ayrılmadan kısa süre sonra ise, günümüzde hâlâ anlaşılamamış sebepler ile insanların soyağacındaki insansılar iki bacak üzerinde yürüyebilmeye başladı.[8]

Hominoidea (hominoidler, insansılar)
 

Hylobatidae (gibonlar)

 
Hominidae (hominoidler, büyük insansı maymunlar)
Ponginae
Pongo (orangutanlar)
 

Pongo abelii

 
 
 

Pongo tapanuliensis

 
 

Pongo pygmaeus

 
 
 
 
Homininae (hominineler)
Gorillini
Gorilla (goriller)
 

Gorilla gorilla

 
 

Gorilla beringei

 
 
 
Hominini (homininiler)
Panina
Pan (şempanzeler)
 

Pan troglodytes

 
 

Pan paniscus

 
 
 
 
Hominina (homininanlar)

Homo sapiens (insanlar)

 
 
 
 
 
 

Beyin büyüklüğü ve karmaşıklığı hızlı bir şekilde artmaya devam etti[10] ve 2 ila 3 milyon yıl kadar önce, Homo cinsi, Australopithecus'tan evrildi. Homo'nun kaydedilmiş en eski örneği, Etiyopya'da bulunmuş 2.8 milyon yaşındaki LD 350-1'dir, ve adı konulmuş en eski türleri 2.3 milyon yıl önce evrilmiş olan Homo habilis ile Homo rudolfensis'dir. Cinsin ortaya çıkışı, taş aletlerin ilk kez imal edilip kullanılmaya başlandığı döneme denk gelir.[11] Evrim bütün yaşam formlarında eşzamanlı olarak devam ettiği için, aynı dönemde diğer alt oymakta da önemli değişiklikler gerçekleşti: Alt oymak, bayağı şempanzelerin ataları ile bonoboların atalarını oluşturacak iki farklı infra oymağa ayrıldı.[8] H. erectus (Afrika varyantı H. ergaster olarak adlandırılır) 2 milyon yıl önce evrildi ve Afrika'dan ayrılıp Avrasya boyunca yayılan ilk arkaik sapiens türü oldu.[12] H. erectus ayrıca tipik bir insan vücut planı geliştiren ilk türdü. Ateşi kontrol etmeye ve kullanmaya büyük ihtimalle ilk kez H. erectus, muhtemelen 790.000 yıl önce[13] ve belki de 1.5 milyon yıl önce kadar erken bir tarihte[8] başladı. Bunun yanında, ateşin keşfi ve kontrolü H. erectus'tan önce bile gelmiş olabilir; bazı araştırmacılar, H. habilis'in veya Paranthropus gibi diğer güçlü homininaların ateşi kullanmış olabileceğini belirtmiştir.[14]

Fosil verileri ile hazırlanmış, insanlık tarihinin bir grafiği[15]

Dilin kökenini ve ne zaman ortaya çıktığını belirlemek daha da zordur; ilk olarak H. erectus'un mu konuşma yetisine sahip olduğu veya dilin H. sapiens'e kadar mı doğmadığı belirsizdir.[8] Beynin boyutu büyüdükçe, başları pelvisten geçemeyecek hâle gelmeden doğumun gerçekleştirilmesi için bebekler daha erken doğmaya başladı. Sonuç olarak insanlar daha üstün bir nöral plastisite sergileyip daha yüksek bir öğrenme kapasitesine sahip oldu, aynı zamanda da daha erken gerçekleşen doğumlar, çocukların doğumdan sonra aciz oldukları dönemin uzamasına neden oldu. Tüm bunlar sosyal becerilerin ve dilin daha karmaşık, aletlerin ise daha ayrıntılı ve kullanışlı hâle gelmesini sağladı. Böylece zihinsel gelişim ve bireyler arasındaki işbirliği önemli derecede ilerledi.[16]

Modern insanlar, yani Homo sapiens, Afrika'da kalan H. erectus'ların torunları olan H. heidelbergensis veya H. rhodesiensis'ten yaklaşık 300.000 yıl önce evrildi.[17][18] H. sapiens zamanla kıtanın dışına göç etti ve yerleştiği yerlerdeki arkaik sapiens popülasyonlarının yerini aldı.[19][20][21][22] Afrika'nın dışına göç, ilki 130.000 ila 100.000, ikincisi ise 70.000 ila 50.000 yıl önce olmak üzere iki farklı dalga hâlinde gerçekleşti.[23][24] H. sapiens diğer kıtalara ve daha büyük adalara yerleşmeye başladı: Avrasya'ya 60.000 yıl önce,[25][26] Avustralya'ya 65.000 yıl önce,[27] Amerika'ya 15.000 yıl önce, Hawaii, Paskalya Adası, Madagaskar ile Yeni Zelanda gibi daha izole adalara ise M.S 300 ila 1280 yılları arasında yerleşti.[28][29] İnsanlar, 11.000 yıl önce Güney Amerika'nın güney uçlarına yerleşerek, 1820'ye kadar keşfedilmeyecek olan Antarktika dışındaki tüm kıtalara ulaştı.[30] Bu dönemde insanlarda dinin inançlar da ortaya çıkmaya başladı. Ruhaniliğin izlerine ilk olarak Neandertallerde rastlanmıştı: Genellikle yanında yiyecek veya alet olmadan, yani adak adamadan, ölülerini gömerlerdi. Ancak, muhtemelen büyüye yönelik inançlarla veya dinle alakalı olan mağara resimleri gibi,[31] karmaşık, ayrıntılı ve tanrıyı içeren inançların kanıtları 32.000 yıl öncesine kadar ortaya çıkmadı.[32] Bu dönemde yaşayan insanlar ayrıca Willendorf Venüsü gibi, dini inançları simgeleyen taş figürinleri de geride bıraktı.[31]

İnsan evrimi, basit bir doğrusal veya bölümlere ayrılarak ilerleyen bir süreç değildi ve akraba türler arasındaki melezleşme ile birlikte ilerledi.[33][34][35] Genomik araştırmalar, önemli derecede farklı soyların arasında gerçekleşen melezleşmenin, insanın evrilme sürecinde oldukça yaygın olduğunu öne sürmüştür.[36] DNA kanıtları; Afrika dışındaki tüm popülasyonlarda Neandertal kökenli birkaç genin günümüzde hâlâ mevcut olduğunu, ve Neandertaller'in yanı sıra Denisovalar gibi diğer homininlerin genomlarının %6 kadarının günümüz insanlarına ulaşmış olabileceğini göstermiştir.[3][37][38]

Uygarlıklar

Ana maddeler: İnsan tarihi ve Uygarlığın beşiği
Daha fazla bilgi: Afrika tarihi, Amerika tarihi, Antarktika tarihi, Asya tarihi ve Avrupa tarihi
Tarımın yükselişi ve hayvanların evcilleştirilmesi, yerleşik insan yerleşimlerinin ortaya çıkmasını sağladı.
Sanayi Devrimi, nüfusta ve yaşam standartlarında daha önce görülmemiş bir yükselişin yolunu açtı.

Richard Dawkins tarafından ortaya atılan bir teoriye göre; dil daha karmaşık hâle geldikçe, elde edilen bilgileri hatırlama ve iletme yeteneği yeni bir kültürel iletim birimi ile sonuçlandı: Mem.[39] Böylece fikirler hızlı bir şekilde ve nesiller boyunca aktarıldı. Kültürel evrim, hızlıca biyolojik evrimden daha büyük bir faktör hâline geldi ve tarih gerçek anlamda başladı.[40] Yaklaşık 12.000 yıl öncesine dek, yani tarihinin %90'ından fazlası boyunca, insanlar avcı-toplayıcı göçebeler olarak küçük gruplar hâlinde yaşıyordu.[41] Neolitik Devrim (insan topluluklarının ilk kez tarım yapması) ilk olarak Güneybatı Asya'daki Bereketli Hilal'de başladı ve sonraki milenyum boyunca Eski Dünya'nın geniş bölgelerine yayıldı.[42] Devrim ayrıca Mezoamerika'da (6.000 yıl önce),[43] Çin'de,[44][45] Papua Yeni Gine'de,[46] Sahel'de ve Batı Afrika'nın savana bölgelerinde de bağımsız olarak gerçekleşti.[47][48][49] Tarımın bir sonucu olarak insanların ilk kez ihtiyaç duyduklarından fazla gıdaya erişim sağlamaları, yerleşik insan yerleşimlerinin ortaya çıkmasını, hayvanların evcilleştirilmesini ve tarihte ilk kez metal aletlerin kullanılmaya başlanmasını sağladı. Tarım ve yerleşik hayat, ilk uygarlık olan Sümerlerin, ve daha sonra diğerlerinin ortaya çıkmasına sebep oldu.[50][51][52] Ancak dünya üzerindeki tüm toplumlar, özellikle de Avustralya gibi izole ve ekilebilir bitki türleri bakımından fakir bölgeler göçebe yaşam tarzını terk etmedi.[53]

Şehir devletlerinin, özellikle de Mezopotamya'da yer alan Sümer şehirlerinin gelişmesiyle M.Ö 4. milenyumda bir şehir devrimi gerçekleşti.[54] Yazının en eski hâli olan çivi yazısı, bu şehirlerde, M.Ö 3.000 civarlarında ortaya çıktı.[55] Bu zamanlarda gelişecek olan diğer büyük uygarlıklar ise İndus Vadisi Uygarlığı ve Antik Mısır idi.[56] Zamanla birbirleriyle ticaret yapmaya başladılar ve tekerlek, saban ve yelken gibi teknolojiler geliştirdiler.[57][58][59][60] Astronomi ve matematik alanlarında da önemli gelişmeler katedildi ve Keops Piramidi inşa edildi.[61][62][63] Günümüzde mevcut olan kanıtların gösterdiği üzere, bu uygarlıkların gerilemesine sebep olmuş olabilecek yaklaşık yüz yıl süren şiddetli bir kuraklık gerçekleşti,[64] ve bunun sonrasında yeni uygarlıklar ortaya çıktı. Babiller Mezopotamya üzerinde hüküm sürdü;[65] Poverty Point kültürleri, Minoslar ve Shang Hanedanı gibi diğerleri ise kendi bölgelerinde öne çıktı.[66][67][68] İndus Vadisi Uygarlığı'nda ise Vedalar olarak bilinen ve Hindu inanışının temelini oluşturan metinler ilk kez ortaya çıktı.[69] M.Ö 1.200 civarında Bronz Çağı aniden çöktü, bu, bir dizi uygarlığın varlığının sonlanmasına ve Yunan Karanlık Çağı'nın başlamasına sebep oldu.[70][71] Bu dönemde, demir tuncun yerini almaya başladı ve bu Demir Çağı'nın başlamasına yol açtı.[72]

M.Ö 5. yüzyılda, tarihi kaydetmek bir disiplin hâline geldi, ve bu o zamanlarda hayatın nasıl olduğuna dair çok daha net verilerin var olmasını sağladı.[73] M.Ö 8. ve 6. yüzyıllar arasında Avrupa Klasik Antik Çağ'a girdi; tarihin ilk demokratik hükûmetini kuran ve felsefe ve bilim alanında önemli gelişmeler kateden antik Yunanistan ile hukuk, hükûmet ve mühendislik alanlarında gelişmeler gerçekleştiren antik Roma da bu dönem içerisinde gelişti.[74][75] Bu uygarlıklar, Batı kültürünün temellerini büyük oranda şekillendirdi.[76] Bu zaman zarfında dünyanın başka bölgelerinde farklı uygarlıklar da yükseldi. Maya uygarlığı şehirler inşa etmeye başladı ve karmaşık takvimler oluşturdu.[77][78] Afrika'da Aksum Krallığı, düşüş döneminde olan Kuş Krallığı'nın yerini aldı ve Hindistan ile Akdeniz arasındaki ticareti kolaylaştırarak sıklaştırdı.[79] Batı Asya'da, Ahameniş İmparatorluğu'nun merkezi yönetim sistemi, kendisinden sonra gelen birçok imparatorluğa örnek oldu,[80] Hindistan'daki Gupta İmparatorluğu ve Çin'deki Han Hanedanı ise kendi hükmettikleri bölgelerin altın çağlarını yaşamasını sağladı.[81][82]

Roma İmparatorluğu 4. yüzyılın başlarında I. Konstantin tarafından Hristiyanlaştırıldı ve imparatorluğun Batı tarafının 476'daki çöküşünün ardından Avrupa Orta Çağ'a girdi.[83] 7. yüzyılda Avrupa'nın Hristiyanlaştırılmasının başlaması ile, Hristiyanlık ve Kilise, merkezi otorite ve eğitimin ana kaynağı oldu.[84] Orta Doğu'da, Muhammed önderliğinde İslam bölgenin ana dini hâline geldi ve Kuzey Afrika'ya doğru yayıldı. Bu; mimaride sonraki nesillere ilham veren başarıların gerçekleştirildiği, bilim ve teknolojideki eski ilerlemelerin yeniden gerçekleştirildiği ve o bölgenin insanları için yeni bir yaşam şeklinin oluştuğu, İslam'ın Altın Çağı olarak bilinen dönemin başlamasını sağladı.[85][86] Bunun bir parçası olarak, Abbâsî kontrolü altındaki Bağdat'ta Beyt'ül Hikmet kuruldu.[87] Hristiyan ve İslam dünyaları nihayetinde çatıştı; İngiltere Krallığı, Fransa Krallığı ve Kutsal Roma İmparatorluğu, Kutsal Topraklar'ın kontrolünü Müslümanlardan geri almak için bir dizi kutsal savaş başlattılar.[88] Amerika'da, M.S 800 civarından itibaren Mississippi Nehri çevresinde karmaşık kültürler ortaya çıkmaya başladı,[89] daha güneyde ise Aztekler ve İnkalar baskın medeniyetler hâline geldi.[90] 1054'te Roma Katolik Kilisesi ve Doğu Ortodoks Kilisesi arasında gerçekleşen ayrılık, Batı ve Doğu Avrupa arasında günümüze kadar devam edecek olan önemli kültürel ayrılıklara yol açtı.[91] Moğol İmparatorluğu 13. ve 14. yüzyıllarda Avrasya'nın çoğunu fethetti,[92] ve bu sırada Bağdat'ı da yağmalayarak İslam'ın Altın Çağı'nın son bulmasına neden oldu.[93] Aynı zaman diliminde, Afrika'da yer alan Mali İmparatorluğu, Senegambiya'dan Fildişi Sahili'ne kadar uzanarak kıtadaki en büyük imparatorluk oldu.[94] Okyanusya'da, Pasifik üzerindeki birçok adaya yayılan Tuʻi Tonga İmparatorluğu'nun yükselişi gerçekleşti.[95]

Leonardo da Vinci'nin Vitruvius Adamı isimli eskizi, Rönesans döneminde sanat ve bilim alanlarında görülen gelişmeleri gösteriyor.

Yeni Çağ boyunca; Osmanlı İmparatorluğu İstanbul'u fethedip Akdeniz Havzası çevresindeki toprakların çoğunu kontrolü altına aldı,[96] Japonya Edo dönemine girdi,[97] Çin'de Çing Hanedanı yükseldi[98] ve Babürlüler Hindistan'ın çoğuna hükmetti.[99] Avrupa, 15. yüzyıldan başlayarak Rönesans dönemine girdi. Bu dönem içerisinde, Kilise siyasi bir varlık olarak gücünü yitirdi.[100] 1492'de Kristof Kolomb'un Amerika'ya ulaşmasının ardından, yeni bölgelerin keşfedilip sömürgeleştirilmesiyle Keşifler Çağı başladı.[101] Avrupa kıtası, dünyadaki diğer insan toplulukları üzerinde siyasi ve kültürel bir hakimiyet kurmaya başladı; Britanya İmparatorluğu, dünyanın en büyük imparatorluğu olmak üzere genişledi[102] ve Amerika Avrupalılar tarafından sömürgeleştirildi.[103] Diğer tarafta ise, bu gelişmeler Trans-Atlantik köle ticareti[104] ve Amerikan yerlilerinin soykırımına[105] sebep oldu. Bu zaman zarfı aynı zamanda matematik, mekanik, astronomi ve fizyolojide gerçekleşen büyük ilerlemeler ile Bilimsel Devrim'e de damgasını vurdu.[106]

Yakın Çağ sırasında gerçekleşen Sanayi Devrimi ve Teknolojik Devrim; görüntü teknolojisi, ulaşım alanındaki önemli yenilikler ve enerji gelişimi gibi yeni keşifleri ve ilerlemeleri sağladı.[107] 18. yüzyılda ortaya çıkan ve Aydınlanma Çağı olarak bilinen kültürel hareket, genel olarak Avrupa'nın zihniyetini önemli derecede şekillendirdi ve kıtanın sekülerizasyonuna katkıda bulundu.[108] Amerika Birleşik Devletleri (ABD), bir grup küçük sömürgeden zamanla küresel süper güçlerden biri hâline gelerek büyük bir değişim geçirdi.[109] Napolyon Savaşları 1800'lerin başlarında Avrupa'yı kasıp kavurdu,[110] İspanya Yeni Dünya sömürgelerinin çoğunu kaybetti[111] ve Avrupalıların genişlemesi Okyanusya[112] ile Afrika'ya doğru devam etti; öyle ki, Avrupalıların kontrol ettiği toprakların toplam topraklara oranı, Afrika'da 50 yıldan daha kısa bir sürede %10'dan neredeyse %90'a çıktı.[113] Avrupa milletleri arasında kurulmuş olan zayıf güç dengesi, insanlık tarihindeki en ölümcül çatışmalardan biri olan I. Dünya Savaşı'nın patlak vermesiyle 1914'te çöktü.[114] 1918'de savaşın bitmesinden sonra kurulan Milletler Cemiyeti, anlaşmazlıkları barışçıl bir şekilde çözmek için kurulan ilk büyük uluslararası kuruluş oldu.[115]

İnsan davranışları

Cinsellik

Ana madde: İnsan cinselliği

Erkek cinselliği ve kadın cinselliği iki alt alan olmak üzere cinsel davranışı konu alan cinsel yönelim, cinsel kimlik, cinsel sapkınlıklar, cinsel suçlar, cinsel organları, cinsel ilişkiyi, ruhsal-cinsel gelişim (psikoseksüel gelişim) evrelerini, cinsel yolla bulaşan hastalıkları içeren bir şemsiye kavramdır.

Pornografi

Ana madde: Pornografi

Pornografi cinsel anlamda tahrik etme amacıyla insan vücudunu veya cinselliğin mahremini yansıtmaktır.

Maymun ve insansı maymunların da pornografiye insana benzer tepkiler verdiği ortaya çıkmıştır.[116]

Suç

Ana madde: Suç

Genel olarak "yasaklanan" veya "cezalandırılan" davranışlara denir.

Kültür

Ana madde: Kültür

Bir grubun, bir topluluğun ve bir toplumun oluşturduğu ayırt edici değerleri, normları ve maddi mallarıdır. Kültür, insanın toplumsal birliğinin en ayırıcı özelliklerinden birisidir. Kültür birikimli ilerlemekle birlikte, çok yavaş bir değişim geçirir. Gelenek, örf ve âdetler her an görebileceğimiz yapılardır. İnsanın davranış kodlarını veya davranış örüntülerini oluşturur.

İnsanlar, dünyayı anlamak ve denetlemek için bilim ve teknolojiyi geliştirdiler. İnanç, efsane, gelenek, değer ve toplumsal kurallar insanın hayatında önemli bir etken olan kültürü oluştururlar.

İnsan vücudu

Ana madde: Anatomi
İnsan vücudu
İnsan vücudunun bileşenleri[117][118]
Madde Atom % oranı
Oksijen %65
Karbon %18
Hidrojen %10
Nitrojen %3
Diğer %4

İnsan, alet kullanabilmesini sağlayan, kolların serbest olduğu dik bir vücuda sahiptir. Beyni soyut düşünme, anlam verme, konuşma ve kendini gözleyebilme yeteneklerine sahiptir.

Alet kullanabilmesi ve zihninin özellikleriyle insan diğer canlılardan ayrılır. Doğayı anlayabilir, denetimi altına alabilir ve kendi amaçları doğrultusunda doğanın güçlerini kullanabilir.

Irklar

Ana madde: Irk

İnsanın gelişim evreleri

Bebeklik | Çocukluk | Ergenlik | Yetişkinlik | Yaşlılık

  • Bebeklik (0-3 yaş)
  • Çocukluk (3-12 yaş)
  • Ergenlik (12-21 yaş)
  • Yetişkinlik (21-65 yaş)
  • Yaşlılık (65 yaş ve üzeri) [kaynak belirtilmeli]

İnsan psikolojisi

Ana madde: Psikoloji

İnsan zihninin temel özelliği bilinçtir. Bilinç ile birlikte, kendini gözleyebilme, zamanı algılayabilme ve özgür irade insanda bulunan özel niteliklerdir. Psikoloji, bilimsel bakış açısı ile insan zihnini incelerken, dinler değer yargıları ile insanı inceler. Yapılan davranışın iyi veya kötü olması ile ilgilenir.

Akıl

Ana madde: Akıl

İnsan aklının temeli bilinçtir. Bu bilinç insanın kendisi ve çevresi ile ilişkisini düzenlemesini sağlar. İnsanı diğer canlılardan ayıran temel özellik olarak bilinci kabul edebiliriz. İnsan ayrıca özgür iradeye ve zaman bilincine de sahiptir.

İnsanın gelişmiş özellikleri

Dil

Ana madde: Dil aileleri

Dil veya lisan, insanların düşündüklerini ve hissettiklerini bildirmek için kelimelerle veya işaretlerle yaptıkları anlaşmadır. Konuşma ve yazma biçimleri olarak da adlandırılabilir.

Din

Ana madde: Din

Arapça kökenli bir sözcük olan din sözcüğü, köken itibarıyla "yol, hüküm, ödül" gibi anlamlara sahip olup genellikle doğaüstü, kutsal ve ahlaki ögeler taşıyan, çeşitli ayin, uygulama, değer ve kurumlara sahip inançlar bütününe verilen isimdir. Zaman zaman inanç sözcüğünün yerine kullanıldığı gibi, bazen de inanç sözcüğü din sözcüğünün yerinde kullanılır. Dinler tarihine bakıldığında, birçok farklı kültür, topluluk ve bireyde din kavramının farklı biçimlere sahip olduğu görülür.

İnsanoğlu çok eski çağlardan beri doğaüstü olana ilgi göstermiş, kendini tüm insan ırkı içerisinde yalnız hissetmiş ve bir tanrıya veya tanrılara sığınma ihtiyacı duymuştur.

İnsan bir varlık arayışı içerisindedir. Bu arayış geçmişten günümüze değin gelmektedir. Bu arayış neticesinde varlıklarını anlamlandıracak çeşitli somut ve soyut olgulardan yararlanarak birçok inanç sistemi geliştirmişler veya kabul etmişlerdir. Bunlar arasında metaya, canlıya, doğaya veya 5 duyu ile tespit edilemeyip akıl ve hissiyat ile buldukları bir tanrının veya pek çok tanrının varlığına inanmaları en temel olanıdır.

İnsanların pek çoğu ölümden korkmaktadır. Birçok dinin temasında varlığın bir şekilde biçim veya boyut değiştirerek devam edeceği inancı vardır. Hiçbir dine inanmayan veya bir tanrının varlığını kabul etmeyen bireylerin bir kısmı bile insana ait tözün, bir şekilde enerji olarak devam edeceği düşüncesine sahiptir. Bu düşünce, öldükten sonra hiçliğe karışılacağı düşüncesinin insanlara verdiği psikolojik rahatsızlıktan ötürü bulunur. Bu da insanın varlık arayışının bir başka yönüdür ve dine yönelten bir özelliğidir.

Yaratılış miti

Ana madde: Yaratılış mitleri listesi

Birçok dinde insanın yüce bir varlık tarafından bugünkü hâlinde yaratıldığı inancı mevcuttur.Birçok dinin ve mitolojinin, yaratılmış ilk erkek ve ilk kadınla alakalı mitleri bulunur (Örn. İbrahimi dinlerde Adem ve Havva). Bu hikayeler günümüzde mitoloji olarak kabul edilir.

Toplum

İnsanlar, gelişmiş sosyal yapılar kurmuşlardır. Bu yapılar duruma göre aynı amaca yönelik birlik veya rakip olabilirler. Aile en temel sosyal yapı sayılabilir. Güvenlik ve adalet için devletler kurmuşlardır. Aynı dili konuşanlar milletleri oluşturmuşlardır.

Ayrıca bakınız

Dipnotlar

  1. ^ Groves, Colin (2005). Wilson DE, Reeder DM (Ed.). "Mammal Species of the World: A Taxonomic and Geographic Reference". 3 (İngilizce). Baltimore: Johns Hopkins University Press. ISBN 0-801-88221-4. OCLC 62265494. 
  2. ^ Global Mammal Assessment Team (30 Haziran 2008). "Homo sapiens". IUCN Kırmızı Listesi (İngilizce). doi:10.2305/IUCN.UK.2008.RLTS.T136584A4313662. 7 Aralık 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  3. ^ a b c Tattersall, Ian; Schwartz, Jeffrey H. (2009). "Evolution of the Genus Homo". Annual Review of Earth and Planetary Sciences (İngilizce). 37 (1). ss. 67-92. Bibcode:2009AREPS..37...67T. doi:10.1146/annurev.earth.031208.100202. 
  4. ^ Tuttle, Russell H. (4 Ekim 2018). "Hominoidea: conceptual history". Trevathan, Wenda; Cartmill, Matt; Dufour, Dana; Larsen, Clark (Ed.). International Encyclopedia of Biological Anthropology (İngilizce). Hoboken, New Jersey: John Wiley & Sons, Inc. ss. 1-2. doi:10.1002/9781118584538.ieba0246. ISBN 978-1-118-58442-2. 
  5. ^ Goodman, Morris; Tagle, Danilo A.; Fitch, David H. A.; ve diğerleri. (Mart 1990). "Primate evolution at the DNA level and a classification of hominoids". Journal of Molecular Evolution (İngilizce). 30 (3). ss. 260-266. Bibcode:1990JMolE..30..260G. doi:10.1007/BF02099995. PMID 2109087. 
  6. ^ Ruvolo, M. (Mart 1997). "Molecular phylogeny of the hominoids: inferences from multiple independent DNA sequence data sets". Molecular Biology and Evolution (İngilizce). 14 (3). ss. 248-65. doi:10.1093/oxfordjournals.molbev.a025761. PMID 9066793. 
  7. ^ Brahic, C. (2012). "Our True Dawn". New Scientist (İngilizce). 216 (2892). ss. 34-37. Bibcode:2012NewSc.216...34B. doi:10.1016/S0262-4079(12)63018-8. 
  8. ^ a b c d e Dawkins, Richard; Wong, Yan (28 Nisan 2016). The Ancestor's Tale - A Pilgrimage to the Dawn of Life (İngilizce). Boston: Houghton Mifflin Company. ss. 67, 95-101. ISBN 978-0-618-00583-3. 
  9. ^ MacAndrew, Alec. "Human Chromosome 2 is a fusion of two ancestral chromosomes". Evolution Pages (İngilizce). 9 Ağustos 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  10. ^ Fortey, Richard (Eylül 1999) [1997]. "Landwards, Humanity". Life: A Natural History of the First Four Billion Years of Life on Earth (İngilizce). s. 300. ISBN 978-0-375-70261-7. 
  11. ^ Villmoare, Brian; Kimbel, William H.; Seyoum, Chalachew; Campisano, Christopher J.; ve diğerleri. (2015). "Early Homo at 2.8 Ma from Ledi-Geraru, Afar, Ethiopia". Science (İngilizce). 347 (6228). ss. 1352-1355. Bibcode:2015Sci...347.1352V. doi:10.1126/science.aaa1343. PMID 25739410. 
  12. ^ Zhu, Zhaoyu; Dennell, Robin; Huang, Weiwen; ve diğerleri. (11 Temmuz 2018). "Hominin occupation of the Chinese Loess Plateau since about 2.1 million years ago". Nature (İngilizce). 559 (7715). Bibcode:2018Natur.559..608Z. doi:10.1038/s41586-018-0299-4. PMID 29995848. 
  13. ^ Goren-Inbar, Naama; Alperson, Nira; Kislev, Mordechai E.; ve diğerleri. (30 Nisan 2004). "Evidence of Hominin Control of Fire at Gesher Benot Ya'aqov, Israel". Science (İngilizce). 304 (5671). ss. 725-727. Bibcode:2004Sci...304..725G. doi:10.1126/science.1095443. PMID 15118160. 
  14. ^ McClellan, James E.; Dorn, Harold (14 Nisan 2006). Science and Technology in World History: An Introduction (İngilizce). Baltimore: JHU Press. s. 7. ISBN 978-0-8018-8360-6. 
  15. ^ Reed, David L.; Smith, Vincent S.; Hammond, Shaless L.; ve diğerleri. (2004). "Genetic Analysis of Lice Supports Direct Contact between Modern and Archaic Humans". PLOS Biology. 2 (11). ss. e340. doi:10.1371/journal.pbio.0020340. PMC 521174 $2. PMID 15502871. 
  16. ^ McNeill, William Hardy (1999) [1967]. A World History. 4 (İngilizce). New York: Oxford University Press. ss. 7-8. ISBN 978-0-19-511615-1. 
  17. ^ Schlebusch, Carina M.; Malmström, Helena; Günther, Torsten; ve diğerleri. (2017). "Southern African ancient genomes estimate modern human divergence to 350,000 to 260,000 years ago". Science (İngilizce). 358 (6363). ss. 652-655. Bibcode:2017Sci...358..652S. doi:10.1126/science.aao6266. PMID 28971970. 
  18. ^ Sample, Ian (7 Haziran 2017). "Oldest Homo sapiens bones ever found shake foundations of the human story". The Guardian (İngilizce). 20 Şubat 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  19. ^ "Out of Africa Revisited". Science (İngilizce). 308 (5724). 13 Mayıs 2005. s. 921. doi:10.1126/science.308.5724.921g. ISSN 0036-8075. 
  20. ^ Stringer, Chris (Haziran 2003). "Human evolution: Out of Ethiopia". Nature (İngilizce). 423 (6941). ss. 692-3, 695. Bibcode:2003Natur.423..692S. doi:10.1038/423692a. PMID 12802315. 
  21. ^ Johanson, Donald (Mayıs 2001). "Origins of Modern Humans: Multiregional or Out of Africa?". American Institute of Biological Sciences (İngilizce). Washington DC: actionbioscience. 31 Aralık 2005 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  22. ^ Gibbons, Ann (2003). "Oldest Members of Homo sapiens Discovered in Africa". Science (İngilizce). 300 (5626). s. 1641. doi:10.1126/science.300.5626.1641. PMID 12805512. 
  23. ^ Posth, Cosimo; Renaud, Gabriel; Mittnik, Alissa; Drucker, Dorothée G.; ve diğerleri. (21 Mart 2016). "Pleistocene Mitochondrial Genomes Suggest a Single Major Dispersal of Non-Africans and a Late Glacial Population Turnover in Europe". Current Biology (İngilizce). 26 (6). ss. 827-33. doi:10.1016/j.cub.2016.01.037. hdl:2440/114930. PMID 26853362. 
  24. ^ "A recent bottleneck of Y chromosome diversity coincides with a global change in culture". Genome Research (İngilizce). 25 (4). Nisan 2015. ss. 459-66. doi:10.1101/gr.186684.114. PMC 4381518 $2. PMID 25770088. 
  25. ^ Armitage, Simon J.; Jasim, Sabah A.; Marks, Anthony E.; ve diğerleri. (28 Ocak 2011). "The southern route "out of Africa": evidence for an early expansion of modern humans into Arabia". Science (İngilizce). 331 (6016). ss. 453-456. Bibcode:2011Sci...331..453A. doi:10.1126/science.1199113. PMID 21273486. 27 Nisan 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  26. ^ Rincon, Paul (27 Ocak 2011). "Humans 'left Africa much earlier'". BBC (İngilizce). 9 Ağustos 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  27. ^ Clarkson, Chris; Jacobs, Zenobia; Marwick, Ben; Fullagar, Richard; ve diğerleri. (Temmuz 2017). "Human occupation of northern Australia by 65,000 years ago". Nature (İngilizce). 547 (7663). ss. 306-310. Bibcode:2017Natur.547..306C. doi:10.1038/nature22968. hdl:2440/107043. PMID 28726833. 
  28. ^ Lowe, David J. (2008). "Polynesian settlement of New Zealand and the impacts of volcanism on early Maori society: an update" (PDF). Waikato Üniversitesi (İngilizce). 22 Mayıs 2010 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. 
  29. ^ Appenzeller, Tim (2 Mayıs 2012). "Human migrations: Eastern odyssey". Nature (İngilizce). 485 (7396). ss. 24-26. Bibcode:2012Natur.485...24A. doi:10.1038/485024a. PMID 22552074. 
  30. ^ "The Human Revolution". Atlas of World History. Concise (İngilizce). New York: Oxford University Press. 2003 [2002]. s. 16. ISBN 978-0-19-521921-0. 
  31. ^ a b Hopfe, Lewis M. (1987) [1976]. Religions of the World. 4 (İngilizce). New York: MacMillan Publishing Company. ss. 17-19. ISBN 978-0-02-356930-2. 
  32. ^ "Chauvet Cave". Metropolitan Museum of Art (İngilizce). 4 Mart 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  33. ^ Reich, David; Green, Richard E.; Kircher, Martin; Krause, Johannes; ve diğerleri. (23 Aralık 2010). "Genetic history of an archaic hominin group from Denisova Cave in Siberia". Nature (İngilizce). 468 (7327). ss. 1053-1060. Bibcode:2010Natur.468.1053R. doi:10.1038/nature09710. hdl:10230/25596. PMC 4306417 $2. PMID 21179161. 
  34. ^ Hammer, Michael F. (Mayıs 2013). "Human Hybrids" (PDF). Scientific American (İngilizce). 308 (5). ss. 66-71. Bibcode:2013SciAm.308e..66H. doi:10.1038/scientificamerican0513-66. PMID 23627222. 24 Ağustos 2018 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. 
  35. ^ Yong, Ed (30 Temmuz 2011). "Mosaic humans, the hybrid species". New Scientist (İngilizce). 211 (2823). ss. 34-38. Bibcode:2011NewSc.211...34Y. doi:10.1016/S0262-4079(11)61839-3. 
  36. ^ Ackermann, Rebecca Rogers; Mackay, Alex; Arnold, Michael L. (3 Ekim 2015). "The Hybrid Origin of "Modern" Humans". Evolutionary Biology (İngilizce). 43 (1). doi:10.1007/s11692-015-9348-1. 
  37. ^ Noonan, James P. (Mayıs 2010). "Neanderthal genomics and the evolution of modern humans". Genome Research (İngilizce). 20 (5). ss. 547-553. doi:10.1101/gr.076000.108. PMC 2860157 $2. PMID 20439435. 
  38. ^ "The shaping of modern human immune systems by multiregional admixture with archaic humans". Science (İngilizce). 334 (6052). 7 Ekim 2011. ss. 89-94. Bibcode:2011Sci...334...89A. doi:10.1126/science.1209202. PMC 3677943 $2. PMID 21868630. 
  39. ^ Dawkins, Richard (1989) [1976]. "Memes: the new replicators". The Selfish Gene. 2 (İngilizce). Oxford: Oxford University Press. ss. 189-201. ISBN 978-0-19-286092-7. 
  40. ^ Tudge, Colin (1998). Neanderthals, Bandits and Farmers: How Agriculture Really Began (İngilizce). Londra: Weidenfeld & Nicolson. ISBN 978-0-297-84258-3. 
  41. ^ Garcea, Elena (4 Temmuz 2013). Mitchell, Peter; Lane, Paul J. (Ed.). Hunter-Gatherers of the Nile Valley and the Sahara Before 12,000 Years Ago (İngilizce). doi:10.1093/oxfordhb/9780199569885.013.0029. 
  42. ^ Colledge, Sue; Conolly, James; Dobney, Keith; ve diğerleri. (2013). Origins and Spread of Domestic Animals in Southwest Asia and Europe (İngilizce). Walnut Creek: Left Coast Press. ss. 13-17. ISBN 978-1-61132-324-5. OCLC 855969933. 
  43. ^ Scanes, Colin G. (Ocak 2018). "The Neolithic Revolution, Animal Domestication, and Early Forms of Animal Agriculture". Toukhsati, Samia (Ed.). Animals and Human Society (İngilizce). Elsevier Science. ss. 103-131. doi:10.1016/B978-0-12-805247-1.00006-X. ISBN 9780128052471. 
  44. ^ He, Keyang; Zhang, Jianping; Wang, Can; Lu, Houyuan (Haziran 2017). "Prehistoric evolution of the dualistic structure mixed rice and millet farming in China". The Holocene (İngilizce). 27 (12). ss. 1885-1898. Bibcode:2017Holoc..27.1885H. doi:10.1177/0959683617708455. 
  45. ^ Lu, Houyuan; Zhang, Jianping; Liu, Kam-biu; Wu, Naiqin; ve diğerleri. (5 Mayıs 2009). "Earliest domestication of common millet (Panicum miliaceum) in East Asia extended to 10,000 years ago" (İngilizce). 106 (18). ss. 7367-7372. Bibcode:2009PNAS..106.7367L. doi:10.1073/pnas.0900158106. PMC 2678631 $2. PMID 19383791. 
  46. ^ Denham, T. P.; Haberle, S. G.; Lentfer, C.; Fullagar, R.; ve diğerleri. (11 Temmuz 2003). "Origins of agriculture at Kuk Swamp in the highlands of New Guinea". Science (İngilizce). 301 (5630). ss. 189-93. doi:10.1126/science.1085255. PMID 12817084. 
  47. ^ Scarcelli, Nora; Cubry, Philippe; Akakpo, Roland; Thuillet, Anne-Céline; ve diğerleri. (Mayıs 2019). "Yam genomics supports West Africa as a major cradle of crop domestication". Science Advances. 5 (5). ss. eaaw1947. Bibcode:2019SciA....5.1947S. doi:10.1126/sciadv.aaw1947. PMC 6527260 $2. PMID 31114806. 
  48. ^ Winchell, Frank; Stevens, Chris J.; ve diğerleri. (Ekim 2017). "Evidence for Sorghum Domestication in Fourth Millennium BC Eastern Sudan: Spikelet Morphology from Ceramic Impressions of the Butana Group" (PDF). Current Anthropology. 58 (5). ss. 673-683. doi:10.1086/693898. 
  49. ^ Manning, Katie; Pelling, Ruth; Higham, Tom; ve diğerleri. (Şubat 2011). "4500-Year old domesticated pearl millet (Pennisetum glaucum) from the Tilemsi Valley, Mali: new insights into an alternative cereal domestication pathway". Journal of Archaeological Science. 38 (2). ss. 312-322. doi:10.1016/j.jas.2010.09.007. 
  50. ^ Noble, Thomas F. X.; Strauss, Barry; ve diğerleri. (5 Mart 2013). Cengage Advantage Books: Western Civilization: Beyond Boundaries (İngilizce) (7 bas.). Cengage Learning. s. 16. ISBN 978-1-285-66153-7. 
  51. ^ Spielvogel, Jackson J. (1 Ocak 2014). Western Civilization: Volume A: To 1500 (İngilizce). Cenpage Learning. ISBN 978-1-285-98299-1. 
  52. ^ Thornton, Bruce S. (2002). Greek Ways: How the Greeks Created Western Civilization (İngilizce). San Francisco, Kaliforniya: Encounter Books. ss. 1-14. ISBN 978-1-893554-57-3. 
  53. ^ Diamond, Jared (1999). Guns, Germs, and Steel (İngilizce). W.W. Norton & Company. ISBN 978-0-393-31755-8. 
  54. ^ Garfinkle, Steven J. (1 Şubat 2013). Bang, Peter Fibiger; Scheidel, Walter (Ed.). Ancient Near Eastern City-States (İngilizce). doi:10.1093/oxfordhb/9780195188318.001.0001. ISBN 9780195188318. 
  55. ^ Woods, Christopher (28 Şubat 2020). "The Emergence of Cuneiform Writing". Hasselbach-Andee, Rebecca (Ed.). A Companion to Ancient Near Eastern Languages. 1 (İngilizce). Wiley. ss. 27-46. doi:10.1002/9781119193814.ch2. ISBN 978-1-119-19329-6. 
  56. ^ Robinson, Andrew (20 Ekim 2015). "Ancient civilization: Cracking the Indus script". Nature (İngilizce). 526 (7574). ss. 499-501. Bibcode:2015Natur.526..499R. doi:10.1038/526499a. PMID 26490603. 
  57. ^ Crawford, Harriet (29 Ağustos 2013). "Trade in the Sumerian world". The Sumerian World (İngilizce). ss. 447-61. ISBN 978-1-136-21911-5. 
  58. ^ Bodnár, Mária (2018). "Prehistoric innovations: Wheels and wheeled vehicles". Acta Archaeologica Academiae Scientiarum Hungaricae (İngilizce). 69 (2). ss. 271-298. doi:10.1556/072.2018.69.2.3. ISSN 0001-5210. 
  59. ^ Pryor, Frederic L. (1985). "The Invention of the Plow". Comparative Studies in Society and History (İngilizce). 27 (4). ss. 727-743. doi:10.1017/S0010417500011749. ISSN 0010-4175. JSTOR 178600. 
  60. ^ Carter, Robert (2012). "Watercraft". A companion to the archaeology of the ancient Near East (İngilizce). Chichester, Batı Sussex: Wiley-Blackwell. ss. 347-354. ISBN 978-1-4051-8988-0. 28 Nisan 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  61. ^ Pedersen, Olaf (1993). "Science Before the Greeks". Early physics and astronomy: A historical introduction (İngilizce). CUP Archive. s. 1. ISBN 978-0-521-40340-5. 
  62. ^ Robson, Eleanor (30 Haziran 2020). Mathematics in ancient Iraq: A social history (İngilizce). Princeton University Press. s. xxi. ISBN 9780691201405. 
  63. ^ Edwards, James Frederick (2003). "Building the Great Pyramid: Probable Construction Methods Employed at Giza". Technology and Culture (İngilizce). 44 (2). ss. 340-354. doi:10.1353/tech.2003.0063. ISSN 0040-165X. JSTOR 25148110. 
  64. ^ Voosen, Paul (10 Ağustos 2018). "New geological age comes under fire". Science (İngilizce). 361 (6402). ss. 537-538. Bibcode:2018Sci...361..537V. doi:10.1126/science.361.6402.537. PMID 30093579. 
  65. ^ Saggs, H. W. F. (2000). Babylonians (İngilizce). University of California Press. s. 7. ISBN 9780520202221. 
  66. ^ Sassaman, Kenneth E. (1 Aralık 2005). "Poverty Point as Structure, Event, Process". Journal of Archaeological Method and Theory (İngilizce). 12 (4). ss. 335-364. doi:10.1007/s10816-005-8460-4. ISSN 1573-7764. 
  67. ^ "Genetic origins of the Minoans and Mycenaeans". Nature (İngilizce). 548 (7666). 2 Ağustos 2017. ss. 214-218. Bibcode:2017Natur.548..214L. doi:10.1038/nature23310. PMC 5565772 $2. PMID 28783727. 
  68. ^ D. N., Keightley (1999). "The Shang: China's first historical dynasty". Loewe, M. (Ed.). The Cambridge History of Ancient China: From the Origins of Civilization to 221 BC (İngilizce). Cambridge University Press. ss. 232-291. ISBN 978-0-521-47030-8. 
  69. ^ Ghose, Sanujit. World History Encyclopedia (İngilizce). 25 Nisan 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  70. ^ Kaniewski, David; Guiot, Joël; Campo, Elise Van (6 Mayıs 2015). "Drought and societal collapse 3200 years ago in the Eastern Mediterranean: a review". WIREs Climate Change (İngilizce). 6 (4). ss. 369-382. doi:10.1002/wcc.345. 
  71. ^ Drake, Brandon L. (1 Haziran 2012). "The influence of climatic change on the Late Bronze Age Collapse and the Greek Dark Ages". Journal of Archaeological Science (İngilizce). 39 (6). ss. 1862-1870. doi:10.1016/j.jas.2012.01.029. 
  72. ^ Wells, Peter S. (30 Haziran 2011). "The Iron Age". Milisauskas, S. (Ed.). European Prehistory: A Survey (İngilizce). New York: Springer. ss. 405-460. doi:10.1007/978-1-4419-6633-9_11. 
  73. ^ Hughes-Warrington, Marnie (2 Kasım 2018). "Sense and non-sense in Ancient Greek histories". History as Wonder: Beginning with Historiography (İngilizce). Birleşik Krallık: Taylor & Francis. ISBN 978-0-429-76315-1. 
  74. ^ Beard, Mary (2 Ekim 2015). "Why ancient Rome matters to the modern world". The Guardian (İngilizce). 14 Nisan 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  75. ^ Vidergar, Angela Becerra (11 Haziran 2015). "Stanford scholar debunks long-held beliefs about economic growth in ancient Greece". Stanford Üniversitesi (İngilizce). 18 Nisan 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  76. ^ Daly, Jonathan (19 Aralık 2013). The Rise of Western Power: A Comparative History of Western Civilization (İngilizce). ss. 7-9. ISBN 978-1-4411-1851-6. 
  77. ^ Inomata, Takeshi; Triadan, Daniela; Vázquez López, Verónica A.; Fernandez-Diaz, Juan Carlos; ve diğerleri. "Monumental architecture at Aguada Fénix and the rise of Maya civilization". Nature (İngilizce). 582 (7813). ss. 530-533. Bibcode:2020Natur.582..530I. doi:10.1038/s41586-020-2343-4. PMID 32494009. 
  78. ^ Milbrath, Susan (Mart 2017). "The Role of Solar Observations in Developing the Preclassic Maya Calendar". Latin American Antiquity (İngilizce). 28 (1). Cambridge University Press. ss. 88-104. doi:10.1017/laq.2016.4. ISSN 1045-6635. 
  79. ^ Benoist, Anne; Charbonnier, Julien; Gajda, Iwona (2016). "Investigating the eastern edge of the kingdom of Aksum: architecture and pottery from Wakarida". Proceedings of the Seminar for Arabian Studies (İngilizce). Cilt 46. ss. 25-40. ISSN 0308-8421. JSTOR 45163415. 
  80. ^ Farazmand, Ali (1 Ocak 1998). "Administration of the Persian achaemenid world-state empire: implications for modern public administration". International Journal of Public Administration (İngilizce). 21 (1). ss. 25-86. doi:10.1080/01900699808525297. ISSN 0190-0692. 
  81. ^ Ingalls, Daniel H. H. (1976). "Kālidāsa and the Attitudes of the Golden Age". Journal of the American Oriental Society (İngilizce). 96 (1). ss. 15-26. doi:10.2307/599886. ISSN 0003-0279. JSTOR 599886. 
  82. ^ Xie, Jing (1976). "Kālidāsa and the Attitudes of the Golden Age". Journal of the American Oriental Society (İngilizce). 96 (1). ss. 15-26. doi:10.2307/599886. ISSN 0003-0279. JSTOR 599886. 
  83. ^ Merx, Werner; Haunschild, Robin; Bornmann, Lutz (2018). "Climate and the Decline and Fall of the Western Roman Empire: A Bibliometric View on an Interdisciplinary Approach to Answer a Most Classic Historical Question". Climate (İngilizce). 6 (4). s. 90. doi:10.3390/cli6040090. 
  84. ^ Brooke, John H.; Numbers, Ronald L., (Ed.) (14 Ocak 2011). Science and Religion Around the World. Oxford University Press (İngilizce). New York. s. 72. ISBN 978-0-195-32819-6. 
  85. ^ Renima, Ahmed; Tiliouine, Habib; J. Estes, Richard (9 Nisan 2016). "The Islamic Golden Age: A Story of the Triumph of the Islamic Civilization". The State of Social Progress of Islamic Societies: Social, Economic, Political, and Ideological Challenges (İngilizce). Cham: Springer International Publishing. ss. 25-52. doi:10.1007/978-3-319-24774-8_2. ISBN 978-3-319-24774-8. 
  86. ^ Vidal-Nanquet, Pierre (1992). The Harper Atlas of World History (İngilizce). Harper & Row Publishers. s. 76. ISBN 9780062700674. 
  87. ^ "Bayt al-Ḥikmah". Encyclopedia Britannica (İngilizce). 12 Mart 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  88. ^ Asbridge, Thomas. "Introduction: The world of the crusades". The Crusades: The War for the Holy Land (İngilizce). Simon and Schuster. ISBN 978-1849837705. 
  89. ^ King, Adam (2002). "Mississippian Period: Overview". New Georgia Encyclopedia (İngilizce). 24 Şubat 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  90. ^ Conrad, Geoffrey W.; Demarest, Arthur A. (31 Ağustos 1984). Religion and Empire: The Dynamics of Aztec and Inca Expansionism (İngilizce). Cambridge University Press. s. 2. ISBN 0521318963. 
  91. ^ Cross, Frank Leslie; Livingstone, Elizabeth A. (2005). "Great Schism". The Oxford Dictionary of the Christian Church (İngilizce). Oxford: Oxford University Press. s. 706. ISBN 978-0-19-280290-3. 
  92. ^ May, Timothy (15 Şubat 2013). The Mongol Conquests in World History (İngilizce). Reaktion Books. s. 7. ISBN 978-1-86189-971-2. 
  93. ^ Çimen, Ali (2008). "Cengiz Han". Tarihi Değiştiren Askerler. Timaş. ss. 117-119. ISBN 9789752636293. 
  94. ^ Canós-Donnay, Sirio (25 Şubat 2019). "The Empire of Mali". Oxford Research Encyclopedia of African History (İngilizce). Oxford University Press. doi:10.1093/acrefore/9780190277734.013.266. ISBN 978-0-19-027773-4. 
  95. ^ Canela, Shankar Aswani; W. Graves, Michael. "The Tongan Maritime Expansion: A Case in the Evolutionary Ecology of Social Complexity". Asian Perspectives (İngilizce). 37 (2). ss. 135-164. 
  96. ^ Kafadar, Cemal (1 Ocak 1994). "Ottomans and Europe". Handbook of European History 1400-1600: Late Middle Ages, Renaissance and Reformation. Brill. ss. 589-635. doi:10.1163/9789004391659_019. ISBN 978-90-04-39165-9. 
  97. ^ Goree, Robert (19 Kasım 2020). "The Culture of Travel in Edo-Period Japan". Oxford Research Encyclopedia of Asian History (İngilizce). Oxford University Press. doi:10.1093/acrefore/9780190277727.013.72. ISBN 978-0-19-027772-7. 
  98. ^ Mosca, Matthew W. (Aralık 2010). "CHINA'S LAST EMPIRE: The Great Qing". Pacific Affairs. 83 (4). 
  99. ^ Suyanta, Sri; Ikhlas, Silfia (19 Temmuz 2016). "Islamic Education at Mughal Kingdom in India (1526-1857)". Al-Ta Lim Journal. 23 (2). ss. 128-138. doi:10.15548/jt.v23i2.228. ISSN 2355-7893. 
  100. ^ Kirkpatrick, Robin (2002). The European Renaissance, 1400-1600 (İngilizce). Harlow, İngiltere. s. 1. ISBN 978-1-317-88646-4. OCLC 893909816. 
  101. ^ Arnold, David (2002). The Age of Discovery, 1400-1600. 2 (İngilizce). Londra. s. xi. ISBN 978-1-136-47968-7. OCLC 859536800. 
  102. ^ Palan, Ronen (14 Ocak 2010). "International Financial Centers: The British-Empire, City-States and Commercially Oriented Politics". Theoretical Inquiries in Law (İngilizce). 11 (1). doi:10.2202/1565-3404.1239. ISSN 1565-3404. 
  103. ^ Dixon, E. James (Ocak 2001). "Human colonization of the Americas: timing, technology and process". Quaternary Science Reviews (İngilizce). 20 (1-3). ss. 277-299. Bibcode:2001QSRv...20..277J. doi:10.1016/S0277-3791(00)00116-5. 
  104. ^ Lovejoy, Paul E. (1989). "The Impact of the Atlantic Slave Trade on Africa: A Review of the Literature". The Journal of African History (İngilizce). 30 (3). ss. 365-394. doi:10.1017/S0021853700024439. ISSN 0021-8537. JSTOR 182914. 
  105. ^ Cave, Alfred A. (2008). "Genocide in the Americas". The Historiography of Genocide (İngilizce). Londra: Palgrave Macmillan UK. ss. 273-295. doi:10.1057/9780230297784_11. ISBN 978-0-230-29778-4. 
  106. ^ Delisle, Richard G. (Eylül 2014). "Can a revolution hide another one? Charles Darwin and the Scientific Revolution". Endeavour (İngilizce). 38 (3-4). ss. 157-158. doi:10.1016/j.endeavour.2014.10.001. PMID 25457642. 
  107. ^ "Greatest Engineering Achievements of the 20th Century". Ulusal Mühendislik Akademisi (İngilizce). 6 Nisan 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  108. ^ Zafirovski, Milan (2010). The Enlightenment and Its Effects on Modern Society (İngilizce). Springer Science & Business Media. s. 144. ISBN 9781441973870. 
  109. ^ Herring, George C. (2008). From colony to superpower : U.S. foreign relations since 1776 (İngilizce). New York: Oxford University Press. s. 1. ISBN 978-0-19-972343-0. OCLC 299054528. 
  110. ^ O’Rourke, Kevin H. (13 Mart 2006). "The worldwide economic impact of the French Revolutionary and Napoleonic Wars, 1793–1815" (İngilizce). 1 (1). Cambridge University Press. ss. 123-149. doi:10.1017/S1740022806000076. ISSN 1740-0228. 
  111. ^ Zimmerman, A. F. (Kasım 1931). "Spain and Its Colonies, 1808-1820". The Hispanic American Historical Review (İngilizce). 11 (4). ss. 439-463. doi:10.2307/2506251. JSTOR 2506251. 
  112. ^ Raudzens, George K. (Temmuz 2004). "The Australian Frontier Wars, 1788-1838 (review)". The Journal of Military History (İngilizce). 68 (3). ss. 957-959. doi:10.1353/jmh.2004.0138. ISSN 1543-7795. 
  113. ^ David, Saul (17 Şubat 2011). "Slavery and the 'Scramble for Africa'". BBC (İngilizce). 8 Mart 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  114. ^ Clark, Christopher M. (2012). "Polarization of Europe, 1887-1907". The sleepwalkers : how Europe went to war in 1914 (İngilizce). Londra: Allen Lane. ISBN 978-0-7139-9942-6. OCLC 794136314. 
  115. ^ Christian, Tomuschat (1995). The United Nations at Age Fifty: A Legal Perspective (İngilizce). Martinus Nijhoff Publishers. s. 77. ISBN 9789041101457. 
  116. ^ "Faye Flam, The Philadelphia Inquirer (26 Kasım 2007)". 19 Mart 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Haziran 2008. 
  117. ^ "Vücudumuz hangi elementlerden oluşuyor?". BBC News Türkçe. Erişim tarihi: 30 Temmuz 2021. 
  118. ^ "İnsan Vücudu Hangi Elementlerden Oluşur? > Bilimdili.com". Bilimdili.com. 6 Kasım 2016. 8 Kasım 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Temmuz 2021. 
Vikipedi'nin kardeş projelerinden

hakkında daha fazla bilgi edinin
Vikisözlük'te ara Vikisözlük'te tanımlar
Commons'ta ara Commons'ta dosyalar
Vikisöz'de ara Vikisöz'de alıntılar
Vikitür'de ara Vikitür'de taksonomi
"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=İnsan&oldid=26083821" sayfasından alınmıştır