İçeriğe atla

Tataristan

Bağlantıları değiştir
Vikipedi, özgür ansiklopedi
(Tatarstan sayfasından yönlendirildi)
Bu madde Rusya'ya bağlı bir Federal Bölge hakkındadır. SSCB'ye bağlı özerk olmayan federal bölge için Tataristan Federal Bölgesi sayfasına bakınız.
Bu madde Rus federal yapısı hakkındadır. 1990-1994 arasında bağımsız olan devlet için Tataristan (1990-1994) sayfasına bakınız.
Tataristan Federal Bölgesi
Респу́блика Татарста́н
Tatarstan Cömhüriyäte — Татарстан Җөмһүрияте
Bayrak Arma
Bayrak Arma
Milli Marş: Tataristan Cumhuriyeti Ulusal Marşı
Konum
Tataristan Federal Bölgesi
Tataristan Federal Bölgesi
Tataristan
Yönetim
Ülke:  Rusya
Federâl Bölge: Volga Federal Bölgesi
Ekonomik Bölge: Volga Ekonomik Bölgesi
Başkent: Kazan
Bölge Başkanı: Rüstem Minnihanov
Yasama organı: Tataristan Federal Bölgesi Devlet Şûrası
Anayasa: Tataristan Anayasası
Genel bilgiler
Yüzölçüm: [1] 67.836 km² (26.192 sq mi)
Nüfus: 3.786.400 (11/2010)[2]
 - Şehir nüfusu: 2.790.661
 - Köy nüfusu: 988.604
 - Yoğunluk: 56 /km² (145 /sq mi)
Diğer bilgiler
Dili: Tatarca, Rusça
Kuruluş tarihi: 30 Ağustos 1990[3]
Kodu: 90
ISO 3166-2:RU: RU-TA
Tataristan Tarihi
Coat of Arms of Tatarstan

Tataristan Cumhuriyeti (Tatarca: Tatarstan Cömhüriyäte, Rusça: Респу́блика Татарста́н), Rusya'ya bağlı ve Volga Federal Bölgesi'nin coğrafi sınırları içinde bulunan federal yapıdır. Rusya Federasyonu 2010 yılı nüfus sayımına göre 3.786.488[4] nüfusu ve 67.836 km2 alanı olan petrol ve maden zengini devlettir.

6. yüzyılda Hazar Türkleri tarafından kurulmuş Hazar İmparatorluğu'nun yıkılmasıyla batıya ve kuzeye göç eden Kıpçak boyuna dahil bir Türk kavmi olan Bulgarlar Kağan Asparuk komutasında batıya giderek bugünkü Bulgaristan'ın temelini atarak Tuna Nehri havzasında Birinci Bulgar İmparatorluğu'nu, kuzeye giden Bulgarlar ise Volga Bulgarya devletini kurmuşlardır. Bu iki devleti kuran Türklerin ataları bugünkü Tatarlar ve Çuvaşlar sayılmaktadır. Tataristan bölgesi 1922 yılına kadar Bulgaristan olarak anılmaktaydı.

Tataristan Adı

[değiştir | kaynağı değiştir]

Tataristan devletinin adına kaynaklık eden “Tatar” adını, tarihte asıl meşhur eden Altın Orda Devleti olmasına rağmen, bu ad, komşuları (bilhassa Ruslar) tarafından ve eski, batılı yazarlar tarafından, bazen Asya’daki bütün Türkleri adlandırmak üzere kullanılmıştır. İşte bu devletin yıkılması ile ortaya çıkan hanlıklar da (Kazan, Kırım, Kasım, Astrahan, Nogay, Sibir hanlıkları) Avrupalılar ve Ruslar tarafından, genellikle Tatar hanlıkları olarak bilinse de, bu bölgedeki Türkler, bu adı, ancak 19. asır sonunda kullanmaya başlamışlardır.[5][6]

Hakas Türkleri de Tatar anlamında kendilerine "Tadar" demektedirler.[kaynak belirtilmeli] Tuva Türkleri arasında soyadı olarak da kullanılan sülale adı Tatar manasında Tadar kullanılmaktadır.

Etimoloji

[değiştir | kaynağı değiştir]

Tatar + istan: Tatar “Halk adı”; -stan “Farsça son ek; ülke, bölge” bu ek Türkçeye istan olarak geçmiştir.

Konum

[değiştir | kaynağı değiştir]

Tataristan Cumhuriyeti, Doğu Avrupa’da, Çulman ile İdil (İtil, Volga) nehrinin birleştiği yerde bulunmaktadır.

Ülke, İdil Nehri (Tatarca: İdel) havzasının orta kesiminde yer almaktadır. Moskova'nın yaklaşık 800 kilometre doğusunda, 68 bin kilometrekare büyüklüğünde, İdil ile Çulman nehirlerinin birleştiği noktanın çevresinde yer alır.

Tarih

[değiştir | kaynağı değiştir]
İdil Bulgarlarından kalma küçük minare

Eski Tarih

[değiştir | kaynağı değiştir]

Bir Türk boyu olan Bulgarlar, Büyük Bulgarya devletinin parçalanmasıyla MS 7. asırda (665 yılı ve civarı)[7] bu bölgeye yerleşmeye başladılar. Bölgenin halklarından Fin-Ugorları (Çeremiş, Mordva, Zuryen, Votyak kavimleri vb.) da idarelerine alan Bulgarların bu bölgede Hunlardan, Sabarlardan, Uzlardan ve Hazarlardan da bazı kalıntılar buldukları muhakkaktır.[8] Bulgarlar bölgede dokuzuncu asırda bir devlet kurdular. 922 yılında İslamiyet’i resmen kabul ettiler.[9][10]

Tatarlar, İdil boyunda kurulan Bulgar devletinden başlayarak, Altın Orda ve onun devamı olan hanlıklar içinde, bilhassa Kıpçak Türklerinin karışımı hâlinde teşekkül etmişlerdir.[11]

Altın Orda ve Hanlıklar

[değiştir | kaynağı değiştir]
Altın Orda Devleti’ne ait seramik işçiliği örnekleri olan kap kacak
(Devlet Tarih Müzesi, Moskova)

13. yüzyılda Moğol istilasından sonra bölgede Altın Orda Devleti’nin hâkimiyeti kuruldu. On altıncı asrın hemen başında Altın Orda Devleti yıkıldı ve hâkim olduğu bölgelerde Kazan, Kırım, Kasım, Astrahan, Sibir hanlıkları ve bağımsız Nogay Uruğları ortaya çıktı. Uzun mücadelelerden sonra Ruslar, Kazan Hanlığı’nı yıkarak bölgeye hâkim oldular (13 Ekim 1552).[12] 1552 tarihi başta Tatarlar olmak üzere, Kuzey Türkleri için önemli bir tarihtir. Bu tarihten sonra evre evre Rusların doğuya doğru ilerleme hareketleri sistematik bir şekilde devam etmiştir. 1552'de Kazan'ın düşmesiyle başlayan Rus yayılması 1885'te Batı Türkistan'ın işgaliyle tamamlanmıştır.[13]

On sekizinci asırda Müslüman Tatarlar içinden hatırı sayılır bir kesim, Rusların siyasi, iktisadi ve dinî baskıları yüzünden yurtlarını terk ederek bugünkü Başkurdistan'a Urallar’a ve ötesine göç etmek mecburiyetinde kaldı. 1552 yılında Kazan Hanlığı'nın Korkunç İvan tarafından yıkılmasından beri, Tatarların Kazan'a nehir ve ulaşım yollarına yakın yerlere yerleşmeleri yasaklanmıştı. Müslümanlıktan vazgeçmeyen Tatar halkı, köylerde yaşamaya mahkûm edilmişti. Bu dönemde kontrolden uzak olması sebebiyle Tatarlardan bazı gruplar Başkurt ve Mordovların yaşadığı bölgelere yerleştiler. Buralarda gizli mektepler açtılar.[14]

Kazan Hanlığı ve başlıca şehirleri
Kazan’da bulunan Süyembike Kulesi
Tataristan millî kahramanı Kazan hanlarından Süyembike

1774'te çıkan Pugaçev İsyanı sonunda Tatarlar, Ruslardan birtakım dinî ve ticarî serbestlik aldılar. 1789'da yayınlanan bir kararnameyle Orenburg'da müftülük kuruldu ve İslamiyet resmen Ruslar tarafından tanınmış oldu. Bu durum ancak yarım asır sürdü. 1860'lı yıllarda Tatarlar devletin Hristiyanlaştırma ve Ruslaştırma politikalarına ufak çapta isyanlarla cevap verdiler. Bir kısmı da çeşitli bölgelere ve Anadolu'ya göç ettiler. Fakat buna taviz vermediler.

Aydınlanma Yılları

[değiştir | kaynağı değiştir]
İlahiyat âlimi, tarihçi Şehabeddin Mercani
Ünlü şair, yazar ve yayımcı Abdullah Tukay

19 yüzyılda Tataristan'ın da bulunduğu İdil muhiti, Türk Dünyası içinde Ceditçilik yani yenileşme, aydınlanma hareketlerinin merkezi konumuna gelmiştir. İdil-Ural Tatarları arasında aydınlanma fikirlerini başta Abdünnasır Kursavi, Abdurrahim Utız-İmeni, İbrahim Helfin gibi kültür ve eğitim adamları öne sürmüşlerdir. Lakin 18. yüzyıl sonlarıyla 19. yüzyıl başlarında aydınlanma fikirlerinin yaygınlık kazanmasını sağlayacak sosyal-iktisadî ve kültürel-ideolojik şartlar gerekli derecede oluşmadığından, bu fikirler halk arasında yayılmamış, geniş bir yankı bulmamıştır. 19. yüzyılın ortasında Tatarlar arasında aydınlanma fikirleri, yeniden gelişmeye başlamış ve bu devrede yaygınlık kazanmıştır. Bu yıllarda Tatar aydınlanmasının Şehabeddin Mercani, Hüseyin Feyzhanov ve Kayyum Nasıri gibi temsilcilerinin fikirleri ve uygulamaları yaygınlık kazanmıştır.[15]

İdil bölgesi Türk toplumunun yenileşmesi için fikirler gelişmiştir. Batılı tarzda eğitim görenler, Tatar halkının eğitimde ilerlemesi için batılı tarzın Tatar mektep ve medreselerine sokulması için girişimlerde bulundular. "Usul-i Cedit" denen Avrupa'daki okullar gibi yazı tahtası, öğretmenin kürsü ve sandalyesi, öğrencilerin de sıraları olmalı, sınıflar gerekli olan tablo ve haritalarla donatılmalıydı. Bu fikri savunanlara "ceditçi" dendi.[16]

1917 İhtilali

[değiştir | kaynağı değiştir]

1917 İhtilali Rusya'da çarlığın devrilmesine ve geniş politik faaliyetlere sebep oldu. Bütün Rusya Müslümanlarının İttifakı toplandı ve ilk defa çarın tayin etmediği bir müftü seçildi. 1917 Haziran ayında Kazan'da toplanan kurultaydaysa “İç Rusya ve Sibirya Müslüman Türk-Tatarlarının” medeni muhtariyeti ilan edildi. Ardından 120 kişilik Millet Meclisi için seçimler yapıldı. Bu meclis 29 Kasım 1917'de İdil Ural Devleti projesini ilan etti. Bu devlet 1918'de Bolşevikler tarafından ortadan kaldırıldı.

İhtilalden sonra, diğer bazı alanlarda olduğu gibi Tatar yazılı kültürü de kan kaybetmeye başlar. Millî bağımsızlık duygusuyla yazdıkları eserlerle halkı aydınlatmayı amaçlayan ve ihtilali tasvip etmeyen Ayaz İshaki, Sadri Maksudi Arsal, Abdullah Battal Taymas, F. Tuktar gibi aydınlar ülkelerinden göçmeye mecbur kalırlar. Bu durum Tataristan’da birçok alanı etkileyecek büyük kayıplar doğuracaktır.[17]

Bolşevikler Tatar-Başkurt ÖSSC'ni kurduklarını açıkladılar. 23 Mart 1919'da Başkurt, 27 Mayıs 1920'de de Tatar ÖSSC kuruldu. Böylece Tatar-Başkurt ÖSSC'nin yerine iki ufak muhtar cumhuriyetin kurulması bölgede Türk birliğinin parçalanmasına sebep oldu. Yirmili yılların başında ülkede diktatörlüğün güçlenmesi ve bütün hayatın zorla ideolojik zincirler altına alınması neticesinde, yazarların da sanat hürriyeti günden güne daralır, yazılan eserlerin değeri sadece sınıf mücadelesi ilkesi gözlüğünden değerlendirilmeye başlanır.[18]

Bugünkü Tataristan

[değiştir | kaynağı değiştir]

Sovyetler Birliği'nin dağılması sürecinde, 30 Ağustos 1990'da[3][19][20][21] Tataristan da, tam siyasi bağımsızlığını ilan etti. Rusya'dan ayrılma niyetini bildirince, Rusya Parlamentosu buna ret cevabı verdi. Bu bağımsızlık hiçbir devlet tarafından tanınmamıştır. 15 Şubat 1994 tarihinde Rusya Federasyonu başkabın Boris Yeltsin ile Tataristan Cumhuriyeti başkanı M. Şamiyev arasında imzalanan anlaşma ile Tataristan Cumhuriyeti resmen Rusya Federasyonu içerisinde Tataristan Cumhuriyeti olarak bir federal yapı niteliğini kazanmıştır.[22] Söz lkonusu anlaşma daha sonra Tataristan Devlet Konsey'i tarafından kabul edilmiş, Tataristan anayasasının 1. maddesi anlaşma doğrultusunda değiştirilmiştir.[23]

1992 yılında ülkede referandum ile yeni anayasa oylanmış ve % 62 kabul oyu ile kabul edilmiştir.[24] 15 Şubat 1994 tarihinde Tataristan Cumhuriyeti ve Rusya Federasyonu arasında kurumların konu ve yetkilerinin sınırlandırılmasına dair antlaşma imzalanmıştır.[25]

Coğrafya

[değiştir | kaynağı değiştir]
Tataristan Cumhuriyeti

Tataristan Cumhuriyeti, federasyon içinde Kirov Oblastı (kuzey); Udmurtya Cumhuriyeti (kuzey/kuzeydoğu); Başkurdistan Cumhuriyeti (doğu/güneydoğu); Orenburg Oblastı (güneydoğu), Samara Oblastı (güney); Ulyanovsk Oblastı (güney/güneybatı); Çuvaşistan Cumhuriyeti (batı); Mari El Cumhuriyeti (batı/kuzeybatı) bölge ve cumhuriyetleriyle komşudur. Güneydoğu yönünde Kazakistan ile Tataristan arasında Orenburg Oblastı yer almaktadır.

Tataristan toprakları genelde alçak ve engebelidir. İdil Nehrinin batısında yüksekliği 235 metreye ulaşan arazi İdil Tepelerinin en kuzey ucunu meydana getirir. Doğuda Ural Dağları’na doğru yükselen bölgenin güneydoğusunda, yaklaşık 338 m yükseklikteki Bügülme-Belebey Platosu yer alır. İdil Nehri bölge topraklarının batı ucundan kuzey-güney doğrultusunda akar. Toprakların büyük bölümünü İdil'in bir kolu olan Çulman Nehri sular. Nokrat ve Ak İdil nehirleri Çulman Nehri’nin en önemli kollarıdır.

Zaman Dilimi

[değiştir | kaynağı değiştir]

Tataristan Cumhuriyeti, Moskova zaman diliminin (UTC+3) içindedir.

Nehirler

[değiştir | kaynağı değiştir]
Dünyaca ünlü İdil Nehri
Kuybışev Baraj Gölü
(Kazan yakınları)

Tataristan’da yer alan en büyük akarsulardır. İdil ve Çulman, bu akarsular içinde en büyükleridir.

Göller

[değiştir | kaynağı değiştir]

Dağlıklar

[değiştir | kaynağı değiştir]
  • Bügülme-Belebey dağlığı
  • İdil dağlığı
  • Vyatka dağlığı

Doğal Kaynaklar

[değiştir | kaynağı değiştir]

Tataristan, petrol, doğalgaz, alçı kaynakları bakımından oldukça zengindir. Ülkede bir milyar ton petrol rezervi bulunduğu tahmin edilmektedir.[26]

İklim

[değiştir | kaynağı değiştir]

Tataristan'da kara iklimi hâkimdir. Kışlar uzun ve sert, yazlar ise sıcak geçer. Senelik yağış miktarı ortalama 420–510 mm'dir. En çok yağış yaz aylarında görülür. Kar kalınlığının 60 santimetreye ulaştığı olur.

Cumhuriyet topraklarının % 16'sı ormanlarla kaplıdır. Nehir kenarlarındaki taşkın ovalarında geniş çayırlar yer alır.

  • Ocak ayı sıcaklık ortalaması: −16 °C (3.2 °F)
  • Temmuz ayı sıcaklık ortalaması: 19 °C (66.2 °F)

İdari Birimler

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ana madde: Tataristan'ın idari yapılanması

Tataristan Cumhuriyeti idari yapılanmasında 43 rayon (idari bölge) ve 20 civarında şehir bulunmaktadır. Başkent Kazan, 1.000 yıllık bir şehirdir ve ilginç mimarîsiyle ilgi çekmektedir. Ülkede nüfus ve etkinlik olarak öne çıkmış başlıca şehirler şunlardır:

Kazan’da Nurullah Camii
Tramvay ve Troleybüs (Kazan)
Yar Çallı şehri girişi
Tüben Kama’daki en büyük cami
Elmet şehrinden görünüm

Şehirler

[değiştir | kaynağı değiştir]

Demografi

[değiştir | kaynağı değiştir]

Ana madde: Tataristan Nüfusu

  • Nüfus: 3.779.265 (2002)
    • Şehir: 2.790.661 (%73,8)
    • Kırsal: 988.604 (%26,2)
    • Erkek: 1.749.050 (%46,3)
    • Kadın: 2.030.215 (%53,7)
  • 1 erkeğe karşılık kadın sayısı: 1.161
  • Yaş ortalaması: 36.5 yıl
    • Şehir: 35.7 yıl
    • Kırsal: 38.7 yıl
    • Erkek: 33.8 yıl
    • Kadın: 38.8 yıl
  • Ev sahibi sayısı: 1.305.360 (3.747.267 kişide)
    • Şehir: 970.540 (2.762.818 kişide)
    • Kırsal: 334.820 (984.449 kişide)
  • Hayata dair istatistikler

Kaynak: Rusya Federal Devlet İstatistik Servisi

Doğum Ölüm Doğum oranı Ölüm oranı
1970 47.817 25.622 15.2 8.1
1975 55.095 29.686 16.6 9.0
1980 54.272 32.758 15.7 9.5
1985 64.067 34.622 18.1 9.8
1990 56.277 36.219 15.4 9.9
1991 50.160 37.266 13.6 10.1
1992 44.990 39.148 12.1 10.6
1993 41.144 44.291 11.0 11.9
1994 41.811 48.613 11.2 13.0
1995 39.070 48.592 10.4 12.9
1996 38.080 45.731 10.1 12.1
1997 37.268 46.270 9.9 12.3
1998 37.182 45.153 9.8 11.9
1999 35.073 46.679 9.3 12.3
2000 35.446 49.723 9.4 13.1
2001 35.877 50.119 9.5 13.2
2002 38.178 51.685 10.1 13.7
2003 38.461 52.263 10.2 13.8
2004 38.661 51.322 10.3 13.6
2005 36.967 51.841 9.8 13.8
2006 37.303 49.218 9.9 13.1
2007 40.892 48.962 10.9 13.0
2008 44.290 48.952 11.8 13.0

Etnik Gruplar

[değiştir | kaynağı değiştir]

Milletler

[değiştir | kaynağı değiştir]

Ülkede bugün en büyük oran açısından 2 milyon Tatar kökenli, bir buçuk milyon kadar Rus kökenli insanın yaşadığı belirtilmektedir. Bu iki etnik yapı dışında ülkede, çoklukla Tatarca konuşan Çuvaşlar, Çirmişler ve Udmurtlar yaşar. Ukraynalılar, Mordvinler ve Başkurt Türkleri de Tataristan’daki hatırı sayılır azınlık gruplarındandırlar.[27]

Rusya Federasyonu 2002 Nüfus Sayımı’na göre Tataristan Cumhuriyeti’ndeki nüfusun etnik dağılımı şu şekildedir:[28]

Geçmişten günümüze nüfus dağılımının sayımlardan yansıması şu şekildedir:

1926 Sayımı 1939 Sayımı 1959 Sayımı 1970 Sayımı 1979 Sayımı 1989 Sayımı 2002 Sayımı
Tatarlar 1.263.383 (%48,7) 1.421.514 (%48,8) 1.345.195 (%47,2) 1.536.430 (%49,1) 1.641.603 (%47,6) 1.765.404 (%48,5) 2.000.116 (%52,9)
Ruslar 1.118.834 (%43,1) 1.250.667 (%42,9) 1.252.413 (%43,9) 1.382.738 (%42,4) 1.516.023 (%44) 1.575.361 (%43,3) 1.492.602 (%39,5)
Çuvaşlar 127.330 (%4,9) 138.935 (%4,8) 143.552 (%5) 153.496 (%4,9) 147.088 (%4,3) 134.221 (%3,7) 126.532 (%3,3)
Diğerleri 84.485 (%3,3) 104.161 (%3,6) 109.257 (%3,8) 112.574 (%3,6) 140.698 (%4,1) 166.756 (%4,6) 160.015 (%4,2)

Tatarlar

[değiştir | kaynağı değiştir]

Bölgede yaşayan Tatarlara, Kazan veya İdil Tatarları ismi de verilir. Dünyada kendisini bu halkın üyesi sayan yedi milyon kadar kişi bulunmaktadır. Ancak bunların dörtte biri (1/4'ü) Tataristan'da yaşamaktadır.[5][29] 1989 sayımına göre Tataristan’da 1.765.404 olan bu sayı, bütün SSCB’de toplam 6.645.588’dir.[29]

Tataristan Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı, Tataristan’ın millî fikrini Bez buldırabız! (Oldururuz: Biz yapabiliriz/Bizim elimizden her şey gelir!) şeklinde belirtmiştir.[30]

Dinler

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ayrıca bakınız: Tataristan'da İslam

Tatarların tamamına yakını Müslüman’dır. Kereşenler olarak bilinen küçük bir Tatar grubu ise Ortodoks’tur. Ülkede özellikle tarihten günümüze dek Tatarlar üzerine sağlanmaya çalışılan bölünme ve Ruslaştırma, Ortodokslaştırma girişimlerinin pek başarılı olamadığı; Tatarların her şeye rağmen dil ve dinleri bağlı kaldıkları söylenebilir.[31] Tataristan’da yaşayan farklı etnik grup olarak Karatay Mordvinleri gösterilebilir. 100 civarında bir sayıda olan Karatay Mordvinleri, Mordvince sözler barındıran bir Tatarca konuşurlar.

Diller

[değiştir | kaynağı değiştir]

Tataristan Cumhuriyeti’nin resmî dilleri Tatarca ve Rusçadır. Ülkede 2002 Rusya Federal Yasasına (Rusya Federasyonu İnsanlarının Dillerinde) göre resmî alfabe Kiril alfabesidir. Tatarlar içinde yüksek bir orandaki kesimin Kiril harflerine karşı olduğu belirtilmektedir.[32][33]

Ülkede az olmakla beraber halk arasında Başkurt Türkçesi, Çuvaşça, Mordvin dilleri de kullanılmaktadır.

Eğitim

[değiştir | kaynağı değiştir]
Kazan Devlet Üniversitesi ana binası

Eğitim Rusça ve Tatarca yapılmaktadır. İlk ve orta öğretimde Rusça ile Tatarca, yüksek öğrenimde ise Rusça kullanılır. Ülkede okuma-yazma bilmeyen yoktur. Ülkede 13 üniversitede, 70.000 öğrenci bulunmaktadır. Kazan Devlet Üniversitesi, Rusya Federasyonu'nun ikinci en eski üniversitesidir. Kazan Devlet Üniversitesi 1804'te kurulmuştur. Üniversiteye bağlı 17 fakülte vardır.

Tataristan'da büyük öneme sahip yükseköğrenim kurumları Kazan Devlet Üniversitesi, Kazan Devlet Tıp Üniversitesi, Kazan Devlet Teknoloji Üniversitesi, Kazan Devlet Teknik Üniversitesi, Kazan Devlet Finans ve Ekonomi Enstitüsü ve Rusya İslam Üniversitesi'dir. Bu üniversite ve enstitülerin hepsi Kazan'da yer alır.

Ayrıca bakınız: Tatar-Türk Lisesi

Siyasî Yapı

[değiştir | kaynağı değiştir]
Mintimer Şeymiyev Tataristan'ın birinci cumhurbaşkanıdır.

Cumhurbaşkanlığı

[değiştir | kaynağı değiştir]

Tataristan yönetiminin başında cumhurbaşkanı yer alır. Tataristan Cumhurbaşkanı Rüstem Minnihanov'dur. 25 Mart 2010’da görevine başlamıştır.

Tataristan Anayasası’na göre cumhurbaşkanı sadece Tataristan halkı tarafından seçilebilir. Ancak Rusya Federasyonu yasalarına göre bu yasa belirsiz bir tarihe kadar askıya alınmıştır. Rusya’daki cumhurbaşkanlığı seçim yasasına göre yöneticiler, yerel meclisler tarafından seçilebilirler ve söz konusu yönetici adayları sadece cumhurbaşkanlığı olarak seçilebilirler. Rusya Federasyonu’nda 21 Aralık 2021 tarihinde imzalanan Bölgesel Yönetim Kanunu kapsamında Tataristan Cumhuriyeti resmen ortadan kaldırıldı. Putin tarafından onaylanan yasa gereği, “Tataristan Cumhurbaşkanı” yerine artık “Tataristan Bölge Başkanı” kullanılacak. Tataristan’ın zaten var olmayan özerkliği de bu yasayla ortadan kaldırılmış oldu.

Meclis

[değiştir | kaynağı değiştir]

Tek kamaralı, 100 sandalyeli cumhuriyet meclisi olan Tataristan Cumhuriyeti Devlet Şûrası’ndaki (Tatarca: Tatarstan Respublikasınıñ Däwlät Şurası) yerlerden 50’si siyasi partilere, diğer 50’si yerel yönetime aittir. Tataristan devlet şûrasının başkanlığını 27 Mayıs 1998’den beri Ferit Muhammetşin (Tatarca: Färit Möxämmätşin) yürütmektedir.

Siyasî Statü

[değiştir | kaynağı değiştir]

Tataristan Federal Bölgesi, Rusya'nın federal bir bölgesidir. Tataristan Federal Bölgesi ile Rusya Federasyonu arasındaki ilişkiler, yetki düzenlemeleri, idari düzenlemeler Tataristan Federal Bölgesi Anayasası’nda hassas bir şekilde belirtilmiştir. Anayasanın birinci maddesi Rusya ile Tataristan arasında imzalanana anlaşma doğrultusunda değiştirilmiştir.

Ayrıca bakınız: Tataristan Cumhuriyeti Anayasası {İngilizce}4 Nisan 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.

Kültür

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ayrıca bakınız: Tataristan müziği

Cumhuriyet, geçmişten günümüze gelen üç kültür (Türk, Slav, Fin-Ugor) ve iki dinin (İslam, Ortodoksluk) tarihî ve kültürel mirasına sahiptir. Bu miras bugün ülkedeki üniversitelerde, müzelerde, tiyatrolarda, kütüphanelerde çeşitli boyut ve yönleriyle irdelenmektedir.

Ülkedeki ana kütüphaneler Kazan Devlet Üniversitesi Bilim Kütüphanesi ve Tataristan Cumhuriyeti Millî Kütüphanesi’dir. Cumhuriyet çapında öneme sahip iki, yerel olarak da 90 müze bulunmaktadır. Yakın geçmişte açılmış birkaç müze söz konusudur.

Tataristan’da 12 tiyatro enstitüsü/kurumu vardır.[34] Tataristan Millî Orkestrası, ülkenin millî orkestrasıdır.

Ekonomi

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ülkede Tupolev Tu-214 tipi uçak üretimi yapılmaktadır
Kamaz üretimi bir kamyon
Petrol: Tataristan’ın zenginliği
(Bir Tatneft benzin istasyonu)

Tataristan, Rusya Federasyonu’ndaki ülkeler içinde ekonomik gelişkinliği en üst düzeyde olan cumhuriyetlerden biridir. Cumhuriyet, federasyon içinde büyük endüstri kuruluşlarının, otoyolların, doğu ve batı, kuzey ve güney bağlantı yollarının bulunduğu bir konumda bulunur.[35]

Yakıt ve petrokimya endüstrisi (ham petrol, sentetik kauçuk, lâstikler, polietilen ve petrol ürünleri) Tataristan’ın endüstriyel görünümünü belirler.[35] Ülkede helikopter, uçak, uçak motoru, TIR, otomobil, kompresör ve petro-gaz pompalama donanımları, yüksek teknolojiye sahip elektrikli cihaz üretimi yapan mühendislik girişimleri, şirketler bulunmaktadır. Tataristan Cumhuriyeti yılda yaklaşık 32 milyon ton ham petrol üretmektedir. Kamaz markasının kamyon üretiminin %24’ü Tataristan’a aittir. Ülkenin petrokimya şirketlerinin polietilen, sentetik kauçuk ve otomobil lâstiği üretim miktarı Federasyon içinde üçüncü sıradadır.

2008 yılında Tataristan Cumhuriyeti’nin gayri safi bölgesel hasılası %7.1 (karşılaştırılabilir fiyatlarda) oranında artarak 930 milyar Ruble olmuştur. 2008 yılı endüstri sonuçları, yerli mal üretimi iş ve hizmetlerinde %4.3 artışla yaklaşık 910 milyar Ruble olduğu belirtilmiştir. 2008 yılı, ülkede büyük bir atılımın olduğu yıldır. Brüt tarım üretimi %9.3 oranında artarak 124 milyar Ruble olmuştur. Federasyonda fiyatlar açısından Krasnodar Krayı’ndan sonra ev eşyası sevkinde, 6.2 milyon ton ile ikinci sırada yer almıştır.[9] Tataristan’ın ülke dışına yaptığı ekonomik bağlantılar, ülke ekonomisi açısından büyük bir önemdedir.

Ülkenin en büyük tabii zenginliği petrol ve doğal gazdır. Petrol ve doğal gaz Elmet, Leninogorsk, Alabuğa, Mendeleyev şehirlerinde çıkarılır. Çıkarılan petrol boru hattıyla Moskova, Perm, Gorkiy, Kuybişev, Yaroslavl, Rezon ve Başkurdistan'daki rafinerilere gönderilir. Petrol ve doğal gaz sanayisinin yanında kimya ve petrokimya sanayisi de gelişmiştir. Kimya fabrikalarında polietilen, aseton, sentetik kauçuk, film gibi dört bine yakın kimyevi madde imal edilmektedir. Ayrıca Kazan'da uçak, bilgisayar, kamyon ve dizel motor fabrikaları vardır.

Ülkede tarım faaliyetleri eski Sovyetler Birliği’nin diğer bölümlerinde olduğu gibi devlet çiftliği (Sovhoz) ve kolektif çiftlikler (Kolhoz) tarafından yürütülür. Başlıca tarım ürünleri çavdar, buğday, mısır, keten, şeker pancarıdır. Ayrıca sebzecilik ve meyvecilikle, hayvancılık ve buna bağlı olarak mandıracılık gelişmiştir.

Ulaşım

[değiştir | kaynağı değiştir]

Tataristan'da ulaşımda nehirlerden faydalanılır. Irmak limanlarıyla Moskova ve İdil Nehri havzasının diğer şehirlere düzenli yolcu taşımacılığı yapılır. Demiryolu ulaşımı fazla gelişmemiştir. Ülkenin kuzeybatı ve güneydoğu ucundan Moskova ve Urallara uzanan iki ana hat geçer. Birçok merkeze karayolu bağlantısı vardır. Ülkede birçok otoyol vardır.

Resmî Tatiller ve Anma Günleri

[değiştir | kaynağı değiştir]
  • Yeni Yıl Tatili: 1, 2, 3, 4, 5 Ocak
  • Anavatan Savunma Günü: 23 Şubat
  • Dünya Kadınlar Günü: 8 Mart
  • Bahar ve Emek Tatili: 1 Mayıs
  • Zafer Günü: 9 Mayıs
  • Rusya Günü: 12 Haziran
  • Tataristan Cumhuriyeti Günü: 30 Ağustos
  • Millî Birlik Günü: 4 Kasım
  • Tataristan Cumhuriyeti Anayasası Günü: 6 Kasım[36]

Tataristan Cumhuriyeti’ne özgü dinî tatiller:

  • Noel: 7 Ocak
  • Kurban Bayramı: İlgili günler
  • Ramazan Bayramı İlgili günler

Bu günler resmî tatil kapsamındadır ve bu tarihlerde işler tatil edilir.

Bunların dışında Sabantoy ve Karavon da Tataristan’daki önemli panayır zamanlarındadır. Özellikle Sabantoy etkinlikleri ülkenin sınırlarını da aşan bir ün kazanmıştır. 2008 yılındaki Sabantoy etkinlikleri 21 Haziran’da başlamıştır.

Tataristan Cumhuriyeti yasasına (Tataristan Cumhuriyeti’ndeki Tatiller ve Anma Günleri) göre ana dili günü her yıl 26 Nisan’da kutlanır.[36]

Ayrıca bakınız

[değiştir | kaynağı değiştir]

Kaynakça

[değiştir | kaynağı değiştir]
  1. ^ "Численность населения России, субъектов Российской Федерации в составе федеральных округов, районов, городских поселений, сельских населённых пунктов – районных центров и сельских населённых пунктов с населением 3 тысячи и более человек". 8 Temmuz 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Mart 2010. 
  2. ^ "Population" (İngilizce). Tataristan Cumhuriyeti Başkanlık Yönetimi. 2011-2017. 16 Aralık 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Nisan 2017. 
  3. ^ a b Declaration on the State Sovereignty of the Tatar Soviet Socialist Republic 19 Ocak 2000 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Tataristan Cumhuriyeti Resmî Sitesi - Bağımsızlık Bildirgesi
  4. ^ "Rusya Federasyonu Federal Bölgelerin Nüfusu" (PDF) (Rusça). Rusya Federal İstatistik Hizmetleri Sitesi. 2010. s. 115. 4 Mart 2016 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Nisan 2017. 
  5. ^ a b Prof. Dr. Mustafa Öner, Bugünkü Kıpçak Türkçesi, TDK Yayınları, Ankara, 1998, s. XXIX
  6. ^ Ahmet Temir, Tatar Sözünün Menşei Hakkında, Kazan dergisi, 3. Sayı, İstanbul, 1971, s. 41-44
  7. ^ Prof. Dr. İbrahim Kafesoğlu, Türk Millî Kültürü, Ötüken Neşriyat, İstanbul, 2002, s. 203
  8. ^ Prof. Dr. İbrahim Kafesoğlu, Türk Millî Kültürü, Ötüken Neşriyat, İstanbul, 2002, s. 207
  9. ^ a b Prof. Dr. İbrahim Kafesoğlu, Türk Millî Kültürü, Ötüken Neşriyat, İstanbul, 2002, s. 208
  10. ^ "Ercan Alkaya, Tatar Türklerinin Kullandığı Türkçe Kişi Adları Üzerine Bir Değerlendirme, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 11. Cilt, 1. Sayı, Elazığ, s. 117" (PDF). 26 Haziran 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 7 Mart 2010. 
  11. ^ Üzbek Bayçura, Tatarca-Bulgarca Bazı Dilbilim Verilerine Göre Kazan Tatarlarının Menşei (çev: Dilek Elçin), TKA., XII. / 1.-2., 1984, s. 186-198
  12. ^ "Abdullah Gündoğdu, Kasım Hanlığı ve Sayın Bulat (Simeon Begbulatoviç) Han, Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, Ankara Üniversitesi Yayını, 2. Cilt, 3. Sayı, Ankara, 2005, s. 26" (PDF). 10 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 7 Mart 2010. 
  13. ^ Prod. Dr. Ahmet Bican Ercilasun, Tarihten Geleceğe Türk Dili 25 Ocak 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Çukurova Üniversitesi Türkoloji Araştırmaları Merkezi
  14. ^ Tatar Edebiyatı Tarihi, SSSR Fener Akademiyesi, Kazan Filialı G. İbrahimov İsimindeki Tél, Edebiyat hem Tarih İnstitutı, 2. Cilt, Kazan, 1985, s. 482-483
  15. ^ Yahya Abdullin, "(“Kazan Utları” yazısından aktarma)" Tanzimat ve İdil-Ural Tatarları Arasında Aydınlanma Hareketi, İlmî Araştırmalar-1, İstanbul, 1995, s. 175
  16. ^ "Alsu Kamalieva, Ayaz İshaki'nin Eserlerinde Eğitim, Turkish Studies, Volume 4/3 Spring 2009, Erzincan, 2009, s. 1266" (PDF). 21 Ağustos 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 7 Mart 2010. 
  17. ^ "Erdal Şahin - Stalin Dönemi Siyasetinin Kazan Tatar Türkleri Kültürüne Etkileri, Stalin ve Türk Dünyası, Edt. Emine Gürsoy-Naskali, Liaisan Şahin, Kaknüs Yayınları, İstanbul, 2007, s. 233" (PDF). 5 Temmuz 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 7 Mart 2010. 
  18. ^ "Erdal Şahin - Stalin Dönemi Siyasetinin Kazan Tatar Türkleri Kültürüne Etkileri, Stalin ve Türk Dünyası, Edt. Emine Gürsoy-Naskali, Liaisan Şahin, Kaknüs Yayınları, İstanbul, 2007, s. 234" (PDF). 5 Temmuz 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 7 Mart 2010. 
  19. ^ Yalquzaq 17 Temmuz 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Bağımsızlık ilanı: 30 Ağustos 1990
  20. ^ HaberAkademi[ölü/kırık bağlantı] Bağımsızlık tarihi bilgisi
  21. ^ Assembly of European Regions - The Tatarstan Republic: A short presentation[ölü/kırık bağlantı] Tataristan Hakkında Kısa Tanıtım {İngilizce}
  22. ^ "Treaty Between the Russian Federation and the Republic of Tatarstan "On Delimitation of Jurisdictional Subjects and Mutual Delegation of Powers between the State Bodies of the Russian Federation and the State Bodies of the Republic of Tatarstan"" (PDF) (İngilizce). Minority Right Information System. ss. 1-5. 4 Nisan 2017 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Nisan 2017. 
  23. ^ "Constitution of the Republic of Tatarstan" (PDF) (İngilizce). Tataristan Cumhuriyeti Başkanlık Yönetimi. 4 Nisan 2017 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Nisan 2017. 
  24. ^ Tatarstan Respublikası Konstitutsiyesi[ölü/kırık bağlantı] Anayasa {Tatarca}
  25. ^ Tataristan Cumhuriyeti Resmî Sitesi - Antlaşma 14 Mart 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. {İngilizce}
  26. ^ Tataristan Cumhuriyeti Resmî Sitesi - Ekonomi 26 Aralık 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. {İngilizce}
  27. ^ Tatar The language of the largest minority in Russia 13 Aralık 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. American Association of Teachers of Turkic {İngilizce}
  28. ^ "Rusya Federasyonu Bölgelerindaki Etnik Dağılım" (XLS). 2002 Rusya Federasyonu Genel Nüfus Sayımı. 2002. 17 Şubat 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Mart 2010. 
  29. ^ a b Nadir Devlet, Türk Dünyasının Demografik ve Ekonomik Yapısına Toplu Bir Bakış, TDEK, 1. Cilt, s. 61
  30. ^ Президент Татарстанның милли идеясен - "Булдырабыз!" дип билгеләде 18 Haziran 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. {Tatarca}
  31. ^ "Tatars as Meso-Nation" (PDF). Hokkaido University. 5 Haziran 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 10 Mart 2007. 
  32. ^ "Strasbourg Court To Hear On Lawsuit Promoting Tatar Latin Alphabet". 18 Haziran 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Mart 2010. 
  33. ^ Верховный суд РТ признал республиканский закон о латинице недействительным, но спикер татарстанского парламента Фарид Мухаметшин считает этот вопрос открытым 20 Mayıs 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (Rusça)
  34. ^ "Tataristan Cumhuriyeti Resmî Sitesi - Kültür". 18 Haziran 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Mart 2010. 
  35. ^ a b "Economy" (İngilizce). Tataristan Cumhuriyeti Başkanlık Yönetimi Sitesi. 15 Temmuz 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Nisan 2017. 
  36. ^ a b Tataristan Cumhuriyeti Resmî Sitesi - Tatiller ve Anma Günleri 24 Eylül 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. {İngilizce}
  • Gönül Pultar, "Tataristan Cumhuriyeti'ni Tanımak", Radikal, 20.02.2009, s. 15.

Dış bağlantılar

[değiştir | kaynağı değiştir]
Wikimedia Commons'ta Tataristan ile ilgili ortam dosyaları bulunmaktadır.
"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Tataristan&oldid=34178183" sayfasından alınmıştır