Entomoloji
| Zooloji Dalları |
| Zooloji Tarihi |
 Farklı takımlardan böceklerin çeşitliliği
|
Entomoloji (Antik Yunanca ἔντομον (entomon) 'böcek' ve -λογία (-logia) 'çalışma' kelimelerinden)[1] böceklerin bilimsel çalışmasıdır ve zoolojinin bir dalıdır.[2] Geçmişte böcek terimi daha az spesifikti ve tarihsel olarak entomolojinin tanımı, örümceğimsiler, çok bacaklılar ve kabuklular gibi diğer eklembacaklı gruplarındaki hayvanların incelenmesini de içerirdi. Bu daha geniş anlam, gayriresmi kullanımda hala karşılaşılabilir.
Zooloji içerisinde sınıflandırılan diğer birçok alan gibi, entomoloji de takson temelli bir kategoridir. Böceklerle ilgili araştırmalara odaklanan her türlü bilimsel çalışma, tanımı gereği entomolojidir. Bu nedenle entomoloji, moleküler genetik, çevresel arkeoloji, davranış, nörobilim, biyomekanik, biyokimya, sistematik, fizyoloji, gelişim biyolojisi, ekoloji, morfoloji ve paleontoloji gibi çok çeşitli konuların bir kesitiyle örtüşmektedir.
Bilinen tüm türlerin üçte ikisinden fazlası yani 1,3 milyondan fazla böcek türü tanımlanmıştır.[3] Bazı böcek türleri yaklaşık 400 milyon yıl öncesine dayanır. İnsanlar ve Dünya'daki diğer yaşam şekilleriyle birçok türde etkileşimleri vardır. Örneğin, Photinus pyralis gibi türler, özellikle son yıllarda çok sayıda araştırmanın konusu olan ışık yayan organlarında biyolüminesans reaksiyonları gerçekleştirir.
Uzmanlarına entomolog ya da böcek bilimci adı verilir.
Hayvanlar âleminin en kalabalık sınıfı olan böcek (Latince: insecta), 700.000'i aşkın bilinen türün yanı sıra en az o kadar tanımlanmamış böcek türünü kapsar. Böylesine zengin bir tür çeşitliliği gösteren böcekler, doğal olarak insan yaşamında öbür hayvanlardan çok daha büyük bir önem taşır.
Biyolojinin diğer alanları gibi entomoloji de birçok alt dala (ekoloji, etoloji, fizyoloji, sistematik entomoloji vs.) ayrılmıştır. Bu alt dalların çoğunda hem uygulamalı, hem de sırf araştırmaya yönelik çalışmalar yapılır. Uygulamalı entomoloji çalışmaları böcekleri zararları ve yararları açısından incelerken kuramsal araştırmaların amacı, bütün böceklere ilişkin temel bilgileri toplamaktadır. Uygulamalı entomoloji, tarla ve bahçe bitkileri yetiştiriciliği ile ormancılık gibi alanlarla yakından ilişkilidir.
Bugün çağdaş entomoloji çalışmalarının odak noktası hâlâ taksonominin tanımlama evresindedir ve Pulkanatlılar (Latince: lepidoptera) takımından kelebekler ve güveler gibi en iyi incelenmiş gruplarda bile sürekli yeni türler tanımlanmaktadır. Larva ve erişkin biçimleri birbirinden çok farklı olan bütün başkalaşmalı böceklerin erişkinleri dışında böceklerin hayat evrelerini tanımlamak genellikle son derece güçtür.
Tarihçe
[değiştir | kaynağı değiştir]
Entomoloji, tarih öncesi zamanlardan neredeyse tüm insan kültürlerine, özellikle tarım (özellikle biyolojik kontrol ve arıcılık) bağlamında kök salmıştır. Doğal Roma filozofu Yaşlı Plinius (MS 23-79) böcek çeşitleri hakkında bir kitap yazarken,[4] bilim adamı Kufe'li İbn el-A'rābī (MS 760-845) sinekler hakkında Kitāb al-Dabāb (Arapça: كتاب الذباب) adlı bir kitap yazdı. Ancak modern anlamda bilimsel çalışma nispeten yakın bir zamanda, 16. yüzyılda başladı.[5]
Ulisse Aldrovandi'nin Latince: De Animalibus Insectis (Böcek Hayvanları Hakkında) adlı eseri 1602'de yayımlandı. Mikroskopist Jan Swammerdam böceklerin üreme organlarını ve başkalaşım'ı doğru bir şekilde anlatan Böceklerin Tarihi’ni yayımladı.[6]
1705'te, Maria Sibylla Merian Hollanda Surinam'ın tropikal böcekleri hakkında Latince: Metamorfoz Insectorum Surinamensium adlı kitabı yayımladı.[7]
Türlerin isimlendirilmesi ve sınıflandırılmasıyla ilişkili erken dönem entomolojik çalışmalar, ağırlıklı olarak Avrupa'da merak kabinleri tutma uygulamasını izledi. Bu koleksiyonculuk modası, doğa tarihi topluluklarının, özel koleksiyon sergilerinin ve iletişimleri ve yeni türlerin dokümantasyonunu kaydetmek için günlüklerin oluşumuna yol açtı. Koleksiyoncuların çoğu aristokrasiden geliyordu ve orada dünya çapında koleksiyoncular ve tüccarları içeren bir ticaret gelişti.
Bu, "kahraman entomoloji çağı" olarak adlandırılmıştır. William Kirby, İngiltere'de entomolojinin babası olarak kabul edilir. William Spence ile işbirliği yaparak, konunun temel metni olarak kabul edilen kesin bir entomoloji ansiklopedisi olan Entomolojiye Giriş 'i yayınladı. Ayrıca, 1833'te Londra'da, dünyadaki en eski bu tür topluluklardan biri olan Kraliyet Entomoloji Derneği'nin kurulmasına yardımcı oldu; Aurelian Derneği gibi daha önceki öncüller 1740'lara kadar uzanmaktadır. 19. yüzyılın sonlarında, tarımın ve sömürge ticaretinin büyümesi, üniversitenin yükselişi ve biyoloji alanında eğitimle ilişkilendirilen profesyonel entomologu yaratan "ekonomik entomoloji çağı"nı doğurdu.[8][9]
Entomoloji 19. ve 20. yüzyıllarda hızla gelişti ve Charles Darwin, Jean-Henri Fabre, Vladimir Nabokov, Karl von Frisch (1973 Nobel Fizyoloji veya Tıp Ödülü sahibi)[10] ve iki kez Pulitzer Ödülü kazanan E. O. Wilson gibi önemli şahsiyetler de dahil olmak üzere çok sayıda kişi tarafından incelendi.
Ayrıca, Smithsonian Ulusal Doğa Tarihi Müzesi'ndeki Sophie Lutterlough gibi müze küratörlüğü ve araştırma yardımı yoluyla entomolog olan kişilerin de bir geçmişi vardır.[11] Böcek tanımlama, kelebekler[12] ve (daha az ölçüde) yusufçuklar en popüler olanlar olmak üzere giderek yaygınlaşan bir hobidir.[13]
Çoğu böcek, Hymenoptera (arılar, eşek arıları ve karıncalar) veya Coleoptera (böcekler) gibi takımlara kolayca tahsis edilebilir. Ancak, cins veya tür tanımlama genellikle yalnızca tanımlama anahtarları ve monografiler kullanılarak mümkündür. Böcek sınıfı çok sayıda tür içerdiğinden (sadece 330.000'den fazla böcek türü) ve bunları ayıran özellikler alışılmadık ve genellikle belirsiz (veya mikroskop olmadan görünmez) olduğundan, bu genellikle bir uzman için bile çok zordur. Bu, örneğin Daisy, ABIS, SPIDA ve Draw-wing gibi böcekleri hedef alan otomatik tür tanımlama sistemlerinin geliştirilmesine yol açmıştır.
Dalları
[değiştir | kaynağı değiştir]- Adli entomoloji ya da medikokriminal entomoloji: adli tıbba yardımcı olan ya da onun yetersiz kaldığı durumlarda ceset üzerinde bulunan böcek ve diğer eklembacaklıların ergin ve larvalarından maktulün ("cesedin") ölüm zamanını doğruya yakınlıkta ya da yaklaşık olarak tahmin etmeye çalışan bir bilim dalıdır.
- Veterinerlik entomolojisi ya da araknoentomoloji: Böcekler sınıfının Latince: Diptera, Latince: heteroptera, Latince: phthiraptera, Latince: siphonaptera ve takımlarından böceklerin, örümceğimsiler (Latince: arachnida) sınıfının Latince: acari alt sınıfından iki takımda (Latince: acariformes ve Latince: parasitiformes) toplanan uyuz böceği, kene ve akarların ve kabuklular (Latince: crustacea) filumundan hayvan sağlığını tehdit eden eklembacaklıları inceler. Veterinerlik parazitolojisi içinde bir alt bölümdür.
- Etnoentomoloji: Böceklerin halk üzerindeki etkilerini konu edinir.
- Medikal entomoloji: Bakteri, virüs, parazit ve mantar enfeksiyonlarını taşıyan vektör böceklerin ve geniş anlamda artropodların (eklembacaklılar) insanlarda oluşturdukları hastalıkları, tedavilerini, teşhis yöntemlerini ve tıbbi biyolojisini inceler.
Ayrıca bakınız
[değiştir | kaynağı değiştir]Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ Henry George Liddell ve Robert Scott (1980). A Greek-English Lexicon (Abridged bas.). Birleşik Krallık: Oxford University Press. ISBN 0-19-910207-4.
- ^ "Entomoloji". entofito.com. 13 Mayıs 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Mayıs 2016.
- ^ Chapman, A. D. (2009). Numbers of living species in Australia and the World (2 bas.). Canberra: Australian Biological Resources Study. ss. 60pp. ISBN 978-0-642-56850-2. 19 Mayıs 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Ekim 2007.
- ^ Naturalis Historia, 11 Ocak 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 17 Eylül 2024
- ^ Antonio Saltini, Storia delle scienze agrarie, 4 vols, Bologna 1984–89, 88-206-2412-5, 88-206-2413-3, 88-206-2414-1, 88-206-2415-X
- ^ "Entomology". Encyclopaedia Britannica. 21 Mart 2024. 18 Haziran 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Eylül 2024.
- ^ Kristensen, Niels P. (1999). "Historical Introduction". Kristensen, Niels P. (Ed.). Lepidoptera, moths and butterflies: Evolution, Systematics and Biogeography. Volume 4, Part 35 of Handbuch der Zoologie:Eine Naturgeschichte der Stämme des Tierreiches. Arthropoda: Insecta. Walter de Gruyter. s. 1. ISBN 978-3-11-015704-8.
- ^ Elias, Scott A. (2014). "A Brief History of the Changing Occupations and Demographics of Coleopterists from the 18th Through the 20th Century". Journal of the History of Biology. 47 (2). ss. 213-242. doi:10.1007/s10739-013-9365-9. JSTOR 43863376. PMID 23928824.
- ^ Clark, John F.M. (2009). Bugs and the Victorians. Yale University Press. ss. 26-27. ISBN 978-0300150919.
- ^ "Karl von Frisch – Nobel Lecture: Decoding the Language of the Bee". 5 Eylül 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Eylül 2024.
- ^ Starrs, Siobhan (10 Ağustos 2010). "A Scientist and a Tinkerer – A Story in a Frame". National Museum of Natural History Unearthed. National Museum of Natural History. 19 Mart 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Mart 2017.
- ^ Prudic, KL; McFarland, KP; Oliver, JC; Hutchinson, RA; Long, EC; Kerr, JT; Larrivée, M (18 Mayıs 2017). "eButterfly: Leveraging Massive Online Citizen Science for Butterfly Consevation". Insects. 8 (2). s. 53. doi:10.3390/insects8020053. PMC 5492067 $2. PMID 28524117.
- ^ Bried, Jason; Ries, Leslie; Smith, Brenda; Patten, Michael; Abbott, John; Ball-Damerow, Joan; Cannings, Robert; Cordero-Rivera, Adolfo; Córdoba-Aguilar, Alex; De Marco, Paulo; Dijkstra, Klaas-Douwe; Dolný, Aleš; van Grunsven, Roy; Halstead, David; Harabiš, Filip; Hassall, Christopher; Jeanmougin, Martin; Jones, Colin; Juen, Leandro; Kalkman, Vincent; Kietzka, Gabriella; Mazzacano, Celeste Searles; Orr, Albert; Perron, Mary Ann; Rocha-Ortega, Maya; Sahlén, Göran; Samways, Michael; Siepielski, Adam; Simaika, John; Suhling, Frank; Underhill, Les; White, Erin (16 Ekim 2020). "Towards Global Volunteer Monitoring of Odonate Abundance". BioScience. 70 (10). ss. 914-923. doi:10.1093/biosci/biaa092. 3 Haziran 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Eylül 2024.
Dış bağlantılar
[değiştir | kaynağı değiştir]- Centre for Entomological Studies Ankara (CESA) 26 Haziran 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- Türkiye Entomoloji Derneği sitesi 9 Şubat 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
