Askr ile Embla
Askr (erkek) ve Embla (kadın) (Eski Norsça: Askr ok Embla), İskandinav mitolojisine göre tanrılar tarafından yaratılan ilk iki insandır. İkili, 13. yüzyılda daha önceki geleneksel kaynaklardan derlenen Şiirsel Edda ile 13. yüzyılda Snorri Sturluson tarafından yazılan Nesir Edda'da doğrulanır. Her iki kaynakta da üç tanrı (tanrılardan biri Odin'dir) Askr ve Embla'yı bulur ve ikiliye, çeşitli maddi ve manevi hediyeler verir. İki figürü açıklamak için bir dizi teori öne sürülmüştür ve popüler kültürde ikiliye zaman zaman atıfta bulunulur.
Etimoloji[değiştir | kaynağı değiştir]
Eski Norsçada askr, kelimenin tam anlamıyla "dişbudak ağacı" anlamına gelir. Embla'nın etimolojisi ise belirsiz olmakla birlikte anlamı için iki görüş ileri sürülür: İlki, "karaağaç (elm)" anlamına gelir ve *Almilōn kelimesinin önce almr ("elm"), sonrasında ise *Elm-la şeklinde türemesiyle bu anlama ulaşılmıştır.[1] İkinci görüş ise "asma"dır ve bu anlama, Yunancadaki ἄμπελος (ampelos) kelimesiyle ilişkili olabilecek ve "asma, tropik sarmaşık" anlamı taşıyan *Ambilō aracılığıyla ulaşılmıştır.[1] İkinci etimoloji, bir dizi teori ile sonuçlanmıştır.
Benjamin Thorpe; Jacob Grimm'in "çalışkan emekçi" anlamına gelen amr, ambr, aml, ambl kelimelerinden türeyen embla, emla kelimesinin "meşgul bir kadını" ifade ettiğini belirterek benzer şekilde ağaçlardan oluşan antik Perslerdeki ilk erkek ve kadın olan Maşya ve Maşyana ile benzer bir ilişkiye sahip olduklarını söylediğini yazar.[2]
Tanıklıklar[değiştir | kaynağı değiştir]
Şiirsel Edda'nın Völuspá şiirinin 17. kıtasında şiiri okuyan kadın kâhin; Hœnir, Lóðurr ve Odin'in bir zamanlar Askr ile Embla'yı karada bulduklarını belirtir. Kadın kâhine göre ikili, çok az şey yapabilecek düzeydedir ve ørlög'den (kabaca "kader") yoksundur ve ikiliye, üç tanrı tarafından üç hediye verilmiştir:
- Eski Norsça:
- Ǫnd þau né átto, óð þau né hǫfðo,
- lá né læti né lito góða.
- Ǫnd gaf Óðinn, óð gaf Hœnir,
- lá gaf Lóðurr ok lito góða.[3]
- Benjamin Thorpe çevirisi:
- Ruha sahip değillerdi, hisleri yoktu,
- ne kan ne hareket gücü ne de güzel tenleri.
- Ruh verdi Odin, his verdi Hœnir,
- kan verdi Lodur ve güzel tenleri.[4]
- Henry Adams Bellows çevirisi:
- Ruha sahip değillerdi, hisse sahip değillerdi,
- Ne ısı ne hareket ne de güzel renk;
- Ruh verdi Othin, his verdi Hönir,
- Isı verdi Lothur ve güzel renk.[5]
Bu hediyelerin anlamı konusunda akademik açıdan farklı görüşler olduğundan çeviriler farklılık gösterir.[6]
Şiirsel Edda'nın Gylfaginning kitabının 9. bölümüne göre üç kardeş Vili, Vé ve Odin, ilk erkek ve kadının yaratıcılarıdır. Kardeşler bir keresinde bir sahil boyunca yürürken iki ağaç bulur. Ağacı alıp ondan ilk insanlar olan Askr ve Embla'yı yaratırlar. Kardeşlerden biri, onlara yaşam nefesi; ikincisi, hareket ve zekâ; üçüncüsü ise biçim, konuşma, işitme ve görme bağışlar. Bunların yanı sıra tanrılar, ikiliye kıyafet ve isim verir. Askr ve Embla, tüm insanlığın atası olmaya devam ederken ikiliye, Midgard'ın surları içinde bir yuva sunulur.[7]
Teoriler[değiştir | kaynağı değiştir]
Hint-Avrupa kaynakları[değiştir | kaynağı değiştir]
"Asma" anlamına gelen embla etimolojisine dayanılarak ikilinin Proto Hint-Avrupa temelli olduğu ortaya atılmıştır. Hint-Avrupa toplumlarında, ateş yakılan çukur ile cinsel ilişkiden bir analoji çıkarılır. Asmalar, oduna benzer bir şekilde yanıcı bir malzeme olarak kullanılmış ve daha sert bir malzeme olan odundan yapılmış bir çukurun altına yerleştirilerek ateş yakılması için kullanılmıştır. İskandinavya'da ateş yakma ritüeli ile ilgili daha fazla teoriler; Kivik, Skåne, İsveç'teki bir Bronz Çağı mezarındaki bir taş levha üzerindeki tasvirden yola çıkılarak ortaya atılmıştır.[1]
Jaan Puhvel, "Antik mitler, Âdem ve onun yan ürünü Havva türünün basmakalıp 'ilk çiftleri' ile doludur. Hint-Avrupa geleneğinde bunlar, Vedik Yama ve Yamī ile İranlı Mašya ve Mašyānag'dan İzlandalı Askr ve Embla'ya kadar, [bu kişiler için] ağaç veya kayalara ek olarak ejderha dişleri ya da kemikli diğer maddeler gibi [meydana geldikleri] hammaddelere kadar uzanır." yorumunda bulunmuştur.[8]
Anders Hultgård, Hint-Avrupa toplumunda yer alan, insanların ağaçlardan oluşumuna dair verileri karşılaştırmalı bir şekilde kullanarak hazırladığı çalışmasında "İnsanlığın ağaç veya oduna dayanan kökenine dair efsaneler, özellikle antik Avrupa ve Hint-Avrupa ile Küçük Asya ve İran'ın Hint-Avrupa dilini konuşan halklarıyla bağlantılı görünmekte. Buna karşılık Yakın Doğu kültürleri, neredeyse yalnızca, insanın kökenini ilahi bir yaratma eylemi yoluyla çamurdan, topraktan veya kandan türeten antropojenik öykü türlerini gösterir." demiştir.[9]
Diğer potansiyel Cermen analogları[değiştir | kaynağı değiştir]
Almanya'nın Schleswig bölgesindeki Braak'taki bir turba bataklığında, "insan boyunu aşan" çıplak birer erkek ile kadını tasvir eden iki tahta figür bulunmuştur. Bu figürlerin bir grup İskandinav tanrısı olan Vanir'in "Efendisi ve Hanımı"nı temsil edebileceğini söyleyen Hilda Ellis Davidson; yorumuna "[bu tahta tanrıların] bir başka hatırası; tanrılar tarafından deniz kıyısındaki ağaçlardan yaratılan, insan ırkını ortaya çıkaran erkek ve kadın olan Askr ile Embla'nın yaratılış geleneğinde yaşayabilir" sözlerini ekler.[10]
Anglosakson soyağacında, Kent kralları arasında, Hengest'in oğlu olarak Æsc (Eski İngilizcede "dişbudak ağacı") adlı biri vardır. Bu durum, figürlerin İskandinav öncesi Cermen mitolojisinde daha eski bir temele sahip olabileceğine dair birtakım teorilerin ortaya çıkmasına yol açmıştır.[11]
Askr ile Embla'nın, Diyakoz Paul'ün MS 7. yüzyıla ait Origo Gentis Langobardorum adlı eserinde adı geçen Vandal kralları Assi ve Ambri ilişkili oldukları öne sürülür. Eserde ikili, Tanrı Godan'dan (Odin) zafer ister. Ambri adının da Embla gibi *Ambilō sözcüğünden türemiş olabileceği öne sürülür.[1]
Cüce katalogu[değiştir | kaynağı değiştir]
Völuspá'da, Askr ile Embla'nın yaratılışının anlatılmasından önce gelen bir bölüm, bir cüce kataloğu niteliğindedir ve şiirin 10. kıtasının, insanın topraktan yaratılışını anlattığı düşünülür. Bu anlatımdan, insanların cücelerden türeyerek oluştuğu ve üç tanrının onlara hayat verdiği sonucu çıkarılabilir.[12] Carolyne Larrington; Askr ile Embla'nın ağaçlardan oluşmasından yola çıkarak Eski İskandinav eserlerinde insanların, metaforik olarak ağaç şeklinde tasvir edildiklerini (örneğin kadınlar "mücevher ağaçları", erkekler "savaş ağaçları") öne sürer.[13]
Modern tasvirler[değiştir | kaynağı değiştir]
İsveç'in güneyindeki Sölvesborg'da, Stig Blomberg'in 1948'de tamamladığı ve ikiliyi tasvir ettiği bronz bir heykel yer alır.[14] Askr ile Embla, Oslo Belediye Binası'ndaki Dagfin Werenskiold'a ait on altı ahşap kabartmanın ikisinde tasvir edilmiştir.[15] 2017 çıkışlı video oyunu Fire Emblem Heroes'ta yer alan savaş hâlindeki iki ulusun adları Askr ve Embla'dır.[16]
Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]
- Özel
- ^ a b c d Simek 2007, s. 74.
- ^ Thorpe 1907, s. 337.
- ^ Dronke 1997, s. 11.
- ^ Thorpe 1866, s. 5.
- ^ Belloes 1936, s. 8.
- ^ Schach 1985, s. 93.
- ^ Byock 2006, s. 18.
- ^ Puhvel 1989, s. 284.
- ^ Hultgård 2006, s. 62.
- ^ Davidson 1975, ss. 88-89.
- ^ Orchard 1997, s. 8.
- ^ Lindow 2001, ss. 62-63.
- ^ Larrington 1999, s. 279.
- ^ "Ask & Embla - Statue" (İngilizce). Visitblekinge. 7 Ağustos 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ "Yggdrasilfrisen" (Norveççe). Oslo Belediyesi. 26 Haziran 2001. 25 Ocak 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Eylül 2008.
- ^ Pycroft, Sidney (20 Şubat 2021). "'Fire Emblem Heroes': a reflection, four years on". The Boar (İngilizce). 26 Şubat 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- Genel
- The Poetic Edda (İngilizce). Bellows, Henry Adams tarafından çevrildi. New York: Princeton University Press, The American-Scandinavian Foundation. 1936.
- The Prose Edda (İngilizce). Byock, Jesse tarafından çevrildi. Penguin Classics. 2006. ISBN 0-14-044755-5.
- Davidson, H. R. Ellis (1975). Scandinavian Mythology (İngilizce). Paul Hamlyn. ISBN 0-600-03637-5.
- Hultgård, Anders (2006). "The Askr and Embla Myth in a Comparative Perspective". Andrén, Anders; Jennbert, Kristina; Raudvere, Catharina (Ed.). Old Norse Religion in Long-term Perspectives (İngilizce). Nordic Academic Press. ISBN 91-89116-81-X.
- The Poetic Edda: Volume II: Mythological Poems (İngilizce). Dronke, Ursula tarafından çevrildi. Oxford University Press. 1997. ISBN 0-19-811181-9.
- The Poetic Edda (İngilizce). Larrington, Carolyne tarafından çevrildi. Oxford World's Classics. 1999. ISBN 0-19-283946-2.
- Lindow, John (2001). Norse Mythology: A Guide to the Gods, Heroes, Rituals, and Beliefs (İngilizce). Oxford University Press. ISBN 0-19-515382-0. 26 Ocak 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Aralık 2020.
- Orchard, Andy (1997). Dictionary of Norse Myth and Legend (İngilizce). Cassell. ISBN 0-304-34520-2.
- Puhvel, Jaan (1989) [1987]. Comparative Mythology (İngilizce). Johns Hopkins University Press. ISBN 0-8018-3938-6.
- Schach, Paul (1985). "Some Thoughts on Völuspá". Glendinning, R. J.; Bessason, Heraldur (Ed.). Edda: a Collection of Essays (İngilizce). University of Manitoba Press. ISBN 0-88755-616-7.
- Simek, Rudolf (2007). Dictionary of Northern Mythology (İngilizce). Hall, Angela tarafından çevrildi. D. S. Brewer. ISBN 0-85991-513-1.
- The Elder Edda of Saemund Sigfusson (İngilizce). Thorpe, Benjamin tarafından çevrildi. Norrœna Society. 1907.
- Edda Sæmundar Hinns Frôða: The Edda of Sæmund the Learned Part I (İngilizce). Thorpe, Benjamin tarafından çevrildi. Londra: Trübner & Co. 1866. 29 Mayıs 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Aralık 2020.
Dış bağlantılar[değiştir | kaynağı değiştir]
 |
Wikimedia Commons'ta Askr ile Embla ile ilgili ortam dosyaları bulunmaktadır. |