Deniz Gezmiş

Deniz Gezmiş
Doğum	Deniz Gezmiş 28 Şubat 1947(1947-02-28) Ayaş, Ankara, Türkiye
Ölüm	6 Mayıs 1972 (25 yaşında) Ulucanlar, Altındağ, Ankara
Defin yeri	Ankara Karşıyaka Mezarlığı
Milliyet	Türk
Vatandaşlık	Türkiye
Eğitim	İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi (1969'da ihraç edildi.)
Ebeveyn(ler)	Cemil Gezmiş (ö. 2000) Mukaddes Gezmiş (ö. 2014)

Deniz Gezmiş (d. 28 Şubat 1947; Ayaş, Ankara – ö. 6 Mayıs 1972; Altındağ, Ankara), Türk sosyalist devrimci, öğrenci lideri ve siyasi aktivist. Türkiye Halk Kurtuluş Ordusu (THKO)'nun kurucu üyelerinden biridir.

Yaşamı

Erken yaşamı

Deniz Gezmiş, 27 Şubat 1947'de Ankara'nın Ayaş ilçesinde doğdu. Dedeleri Rize'nin İkizdere ilçesine bağlı Cimil köyündendir. Babası Ilıca (Aziziye), Erzurum nüfusuna kayıtlı ilköğretim müfettişi Cemil Gezmiş, annesi ise Erzurum'un Tortum ilçesinden ilkokul öğretmeni Mukaddes Gezmiş'tir. Ailenin üç erkek çocuğundan ikincisidir. Ağabeyi Bora Gezmiş, Hukuk Fakültesinden ayrılıp bankacılık yapmıştır. Kardeşi Hamdi Gezmiş mali müşavirdir.

Deniz Gezmiş, ilk ve orta öğrenimini Sivas'ta, liseyi İstanbul'da Haydarpaşa Lisesinde okudu. Henüz lise öğrencisiyken sol düşünceyle tanıştı ve kendini dönemin eylemleri içinde buldu.

Siyasi yaşamı

1965'te Türkiye İşçi Partisi'nin (TİP) Üsküdar ilçe başkanlığına üye oldu. İlk gözaltısını 31 Ağustos 1966'da Ankara'dan İstanbul'a yürüyen Çorum Belediyesi temizlik işçilerinin Taksim Anıtı'na çelenk koymaları sırasında işçileri destekleyen ve Türk-İş yöneticilerini protesto eden gösteri sırasında yaşadı.

7 Kasım 1966'da İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesine girdi. Ardından 19 Ocak 1967'de Türkiye Millî Talebe Federasyonu (TMTF) binasının yedd-i emine verilmesi sırasında çıkan olaylarda yakalandı ve bir gün sonra iki arkadaşıyla çıkarıldığı mahkeme tarafından serbest bırakıldı. 22 Kasım 1967'de öğrenci örgütlerinin düzenlediği Kıbrıs Mitingi sırasında Aşık İhsani ile birlikte ABD bayrağını yaktıkları gerekçesi ile gözaltına alınıp daha sonra serbest bırakılan Deniz Gezmiş, Hukuk Fakültesi'nde birlikte okuduğu arkadaşlarıyla birlikte 30 Ocak 1968'de "Devrimci Hukukçular Örgütü"'nü kurdu. 7 Mart 1968'de İÜ Fen Fakültesi konferans salonunda düzenlenen toplantıda konuşma yapan Devlet Bakanı Seyfi Öztürk'ü protesto ettiği için tutuklandı. 2 Mayıs'a kadar tutuklu kalan Gezmiş, 30 Mayıs'ta 6. Filo'yu protesto ettiği için yargılandı ve beraat etti. Öğrenci eylemleri içinde etkinliği giderek artan Deniz Gezmiş, 12 Haziran 1968'de İstanbul Üniversitesi'nin işgal edilmesinde önderlik etti. İşgal Konseyi adına İÜ Senatosu ile Baltalimanı'nda yapılan görüşmelere katılan öğrenci heyetinin içinde yer aldı; öğrenci haklarının elde edilip işgalin sona erdirilmesinde etkili oldu. İşgalden kısa bir süre sonra İstanbul'a gelen 6. Filo'yu protesto eylemlerinde yer alan Gezmiş, 30 Temmuz'da bu eylemlerden dolayı tutuklandı ve 20 Eylül'de serbest bırakıldı. Bütün bu olaylardan sonra öğrenci hareketinin efsanevi lideri haline geldi.

TİP içinde yoğunlaşarak, ayrılıklara ve tartışmalara yol açan ideolojik sorunlarda Millî Demokratik Devrim (MDD) görüşünü benimseyen Deniz Gezmiş, bu görüşün özellikle devrimci öğrenciler arasında yayılmasında etkili oldu.

Mustafa Kemal yürüyüşü posteri.

Ekim 1968'de eylemlerde birlikte olduğu Cihan Alptekin, Mustafa İlker Gürkan, Mustafa Lütfi Kıyıcı, Devran Seymen, Cevat Ercişli, M. Mehdi Beşpınar, Selahattin Okur, Saim Kurul ve Ömer Erim Süerkan'la birlikte Devrimci Öğrenci Birliği (DÖB)'ni kurdu. 1 Kasım 1968'de TMGT (Türkiye Millî Gençlik Teşkilatı), AÜTB, ODTÜÖB ve DÖB'ün başlattığı Samsun'dan Ankara'ya Mustafa Kemal Yürüyüşü'nü düzenledi. Ardından 28 Kasım 1968'de ABD büyükelçisi Kommer'in gelişi sırasında Yeşilköy Havaalanı'nda düzenlenen protesto gösterileri nedeniyle tutuklandı ve bir süre sonra serbest bırakıldı.

İstanbul Üniversitesi'nde sağcı güçlerin 16 Mart 1969'da girişmiş olduğu hareketlere öğrenci kitlesiyle birlikte karşı koyan Gezmiş, bu eylemi gerekçe gösterilerek 19 Mart'ta yeniden tutuklanarak 3 Nisan'a kadar hapis yattı. Ardından 31 Mayıs 1969'da İÜ Hukuk Fakültesi öğrencilerinin, reform tasarısının gerçekleşmemesini protesto için giriştikleri işgale önderlik etti. Üniversitenin kapatılıp, polise teslim edilmesi nedeniyle çıkan çatışmalarda yaralandı. Hakkında gıyabi tutuklama kararı olmasına rağmen hastaneden kaçan Gezmiş, Haziran'ın sonunda Filistin'e gitti. Filistin'e gitmeden önce 23 Haziran 1969'da TMGT'nin topladığı 1. Devrimci Milliyetçi Gençlik Kurultayı'na kendisi gibi haklarında tutuklama kararı olan FKF Genel Başkanı Yusuf Küpeli ile birlikte bir mücadele programı gönderdi.

Eylül'e kadar Filistin'de gerilla kamplarında kalan Deniz Gezmiş, 1 Eylül 1969'da, 10 Haziran'da "üniversiteyi işgal" ettiği gerekçesiyle Hukuk Fakültesi'nden ihraç edildi. Hakkında tutuklama kararının olduğu bu dönemde gazetecilere gizlendiği yerden demeçler verdi. 23 Eylül 1969'da Hukuk Fakültesi'nde olduğu sırada haber verilen polislerin de fakülteye gelmesi üzerine teslim olan Gezmiş, 25 Kasım'da serbest bırakıldı. Ancak Yıldız Devlet ve Mühendislik Akademisi'nde Battal Mehetoğlu'nun sağcılar tarafından öldürülmesinden sonra okulda yapılan aramada, ele geçirilen dürbünlü bir tüfeğin Gezmiş'e ait olduğu öne sürülerek hakkında yeniden tutuklama kararı alındı. 20 Aralık 1969'da yakalanan Gezmiş, kendisiyle birlikte tutuklanan Cihan Alptekin'le birlikte 18 Eylül 1970'e kadar tutuklu kaldı. Bundan sonra öğrenci eylemlerinden uzaklaşarak, mücadelesini değişik alanlarda sürdürdü. Sinan Cemgil ve Hüseyin İnan'la birlikte THKO'yu kurdu. 11 Ocak 1971'de THKO adına Ankara İş Bankası Emek Şubesi'nin soygununu gerçekleştirenler arasında yeraldı. 4 Mart 1971'de dört ABD'li askerin Balgat'taki Tuslog Tesisleri'nden kaçırılması eyleminde de bulundu. Kaçırılan erler daha sonra serbest bırakıldılar.

Yakalanışı ve İdamı

12 Mart Muhtırasının ilk günlerinden sonra Yusuf Aslan ile birlikte Sivas'a gitmekteyken motosikletleri bozuldu. Bir ihbar sonucu polislerin gelmesi üzerine çıkan çatışmada Aslan ile birbirlerini kaybettiler. Aslan o esnada Elmalı'da iken, Gezmiş ise 16 Mart 1971 salı günü Sivas'ın Gemerek ilçesinde etrafı sarılarak yakalandı ve Kayseri'ye getirildi. Buradan Ankara'ya zamanın İçişleri Bakanı Haldun Menteşeoğlu'nun makamına götürüldü.

Mahkemesi 16 Temmuz 1971 günü Altındağ Veteriner Okulu binası'nda Tuğgeneral Ali Elverdi başkanlığında Baki Tuğ savcılığında Ankara Sıkıyönetim Komutanlığı 1 no'lu Mahkemesi'nde başladı ve 9 Ekim 1971 günü bitti. Deniz ve arkadaşları 16 Temmuz 1971'de başlayan THKO-1 Davası'nda TCK'nin 146. maddesini ihlal ettiği gerekçesiyle, 9 Ekim 1971'de 146/1 maddesi uyarınca idam cezasına çarptırıldı. Mahkeme kararı;

“ Deniz Gezmiş, Yusuf Aslan, Mahkememiz Türkiye Cumhuriyeti Anayasası'nın tamamını; bir kısmını tağyir, tebdil veya ilgaya cebren teşebbüs suçunu işlediğinizi sabit gördü. Türk Ceza Kununun 146/1 maddesi uyarınca ölüm cezası ile tecziyenize karar verdi. Hüküm bir hafta içinde kabulu temizdir, tutukluluğunuz devam edecektir. ”

İdam cezaları o zamanlar senato tarafından onaylanmak zorundaydı. İsmet İnönü "siyasi suçlar idamla cezalandırılmamalıdır" diyerek Bülent Ecevit ile birlikte ret oyu kullanır. AP genel başkanı Süleyman Demirel ise infazdan yana oy kullanır.

Ankara Karşıyaka mezarlığında bulunan mezarı

Olaydan 15 yıl sonra, Süleyman Demirel bir gazeteciye verdiği demeçte idamlar için: " soğuk savaşın talihsiz olaylarından biri " yorumunu yapar. Mahkûmların özür dilemesi istenir. Hiçbiri yaptıklarından özür dilemez. Cumhurbaşkanı Cevdet Sunay ise idamları onaylar.

Alman Der Spiegel dergisinde konuyla ilgili çıkan yazıda idam edilmeden önce şunları söylediği yazmaktadır:

“ Yaşasın tam bağımsız Türkiye! Yaşasın Marksizm-Leninizm. Yaşasın Türk ve Kürt halklarının kardeşliği! Yaşasın işçiler, köylüler! Kahrolsun emperyalizm! ”

İdama tanık olan avukatı Halit Çelenk'e göre ise son sözleri şöyledir:

“ Yaşasın tam bağımsız Türkiye. Yaşasın Marksizm-Leninizm'in yüce ideolojisi. Yaşasın Türk ve Kürt halklarının bağımsızlık mücadelesi. Kahrolsun emperyalizm. Yaşasın işçiler, köylüler ”

Yusuf Aslan ve Hüseyin İnan ile birlikte 6 Mayıs 1972 tarihinde, gece 1:00-3:00 arası, Ulucanlar Cezaevi'nde asılarak idam edildi. İdam yaftaları sonradan müze olan Ulucanlar Cezaevi Müzesi'ne Anadolu Ajansı muhabiri Burhan Dodanlı tarafından bağışlandı. İdam yaftaları;

“ Ankara 1 nolu Askeri Mahkemesinin 8.10.1971 tarih ve 971-13 esas 971-23 karar sayılı hükmü ile TCK 146-1 maddesi uyarınca ölüm cezasına mahkum edilmiştir. ”

Deniz Gezmiş ve arkadaşlarının 1969'da öldürülen Taylan Özgür'ün yanına gömülme isteği yerine getirilmedi. İdamından sonra bayraklaşarak devrim mücadelesinin çok önemli bir sembolü oldu; birçok sol örgüt başka konularda fikir ayrılıkları olmasına rağmen mutabık kaldıkları nadir konulardan birisi Deniz Gezmiş'in devrim önderliğidir.

Görüşleri

Deniz Gezmiş'in Atatürkçülük hakkındaki görüşleriyle ilgili olarak kardeşi Bora Gezmiş şöyle demiştir:

“ Deniz'in Atatürk'ü sevmediğini iddia etmek için bir delil ortaya koymanız lazım. Yalnız Deniz değil, 68 Kuşağı'nın yüzde 90'ı Atatürk'ü referans alarak '2. Kurtuluş Savaşı'nı başlattığını' söyler. Deniz hem sosyalistti, hem Atatürkçüydü. ”

“ Bunu söylemek o kadar kolay ki; Deniz'in Atatürk'le ilgili Samsun'dan Ankara'ya Atatürk yürüyüşünde 'Türk halkına' diye açıklamaları var. Bazıları da diyor ki; önce Atatürk'ü referans alıyordu ama sonra sosyalizme kaydı. O zaman da Deniz'in Mamak'taki en son savunmasını okuyacaksın. Mahkemede savcının "Bunlar Atatürk demezler, Mustafa Kemal'in kalpaklı resmini kendilerine referans alırlar..." şeklinde iddiada bulunması üzerine Deniz, "Atatürk'ü en çok koruyan biziz der ”

Mirası

Siyasi Mirası

• Deniz Gezmiş'in idam edildiği 6 Mayıs tarihi, 70'li yıllardan beri Türkiye'deki pek çok sol görüşlü örgüt, parti ve demokratik kitle örgütü tarafından bir anma gününe dönüştürülmüş, anısı ve mirası yaşatılmaya çalışılmıştır. Ailesi, 2015 yılında "Deniz Gezmiş ve arkadaşlarının anısını, devrimci mücadeleye kattıkları değerleri yaşatmak" amacıyla Deniz Gezmiş Özgürlük ve Bağımsızlık Vakfı'nı kurdu.
• 1980'de eski başbakan Nihat Erim, Deniz Gezmiş'in intikamının alınması adına Devrimci Sol tarafından suikast sonucu öldürüldü.
• İstanbul'dan Ankara'ya Deniz Gezmiş için bağımsızlık yürüyüşü, Yurtsever Cephe önderliğinde 1 Mayıs 2007'de İstanbul'dan başlamıştır. Deniz Gezmişlerin 1972'de idam edildiği Ankara'da, Karşıyaka Mezarlığı'nda sona eren yürüyüşe katılanlar çeşitli duraklarda durarak amaçlarını anlatan şenlikler düzenlemiştir. Yürüyüş öncesinde Çanakkale Sulh Mahkemesi, afişin üzerinde yer alan kişilerin idam hükmü giymiş tutuklular olduğunu beyan ederek afişlerin toplatılmasına karar vermiştir.

Popüler kültürde Deniz Gezmiş

Hakkında Yazılan Kitaplar
Yıl	Kitap	Yazar
1976	Deniz Gezmiş Anlatıyor	Erdal Öz
1976	Dar Ağacında Üç Fidan	Nihat Behram
1978	İdam Gecesi Anıları	Halit Çelenk
1986	Gülünün Solduğu Akşam	Erdal Öz
1996	Bizim Deniz	Turhan Feyizoğlu
1998	Üç Asılmışların Hikayesi	Ahmet Kahraman
2002	Denizler İdama Giderken	Oral Çalışlar
2003	Defterimde Kuş Sesleri	Erdal Öz
2005	Deniz Gezmiş Albümü	Özgür Erdem (ed.)
2006	Savunma	Deniz Gezmiş
2007	Deniz Fırtınalı Yıllar	Tarkan Tufan
2008	Hepiniz Suçlusunuz	Burhan Dodanlı
2009	Deniz: Yaşamı ve Mücadelesi	Özgür Erdem
2010	Herkesin Bir Deniz Gezmiş Öyküsü Vardır	Atilla Keskin
2011	Bir Dava İki Devrimci Unutmak İhanettir	Hüseyin Turan
2011	Ağlasın Gökyüzü	Vehbi Bardakçı
2011	Denizler ve Filistin	Turhan Feyizoğlu
2012	Arkadaşım Deniz Gezmiş	Doğu Perinçek
2012	Deniz Gezmiş Destanı	Alper Özbek
2014	Bir Defter-i Hatırat-ı Zindan	Hasan İhsan
2014	Adı Deniz	Esen Rüzgar
2014	Abim Deniz	Can Dündar
2014	Hırçın Bir Deniz Hikayesi	Ahmet Tahir Can

Kültür ve Sanat

Filmler
Film	Notlar
Hoşçakal Yarın	Deniz Gezmiş rolünü Berhan Şimşek üstlenmiştir.
Aşk Olsun Sana Çocuk	Deniz Gezmiş rolünü Barış Koçak üstlenmiştir.

Diziler
Dizi	Notlar
Hatırla Sevgili	Deniz Gezmiş rolünü Barış Koçak üstlenmiştir.

Belgeseller
Yıl	Belgesel	Yapımcı
2000	12 Mart: İhtilalin pençesinde demokrasi	Mehmet Ali Birand
2012	Deniz Gezmiş Belgeseli / Delikanlım	Can Dündar

Tiyarolar
Oyun	Notlar
Aşk Olsun Sana Çocuk	Samsun Sanat Tiyatrosu, 2011 yazında ilk oyununu oynamıştır.
"Deniz Diye Bir Delikanlı"	Ankara Sanat Tiyatrosu, Yazan ve Yöneten Metin Balaydır

Şiirler
Şiir	Şair
Mare Nostrum	Can Yücel
Mahur Beste	Attilâ İlhan
Neyleyim	Nevzat Çelik

Şarkılar
Sanatçı	Şarkı
Ahmet Aslan	Susarak Özlüyorum
Ahmet Kaya	Mahur
Ahmet Kaya	Beni Tarihle Yargıla
Ahmet Kaya	Dosta Düşmana Karşı
Nesimi Çimen	6 Mayıs Ağıdı
Ruhi Su	Mahsus Mahal
Zülfü Livaneli	Hoşçakal Kardeşim Deniz
Zülfü Livaneli	Şarkışla
Edip Akbayram	Aşk Olsun Sana Çocuk
Cem Karaca	Parka
Moğollar	Geri Sar
Sevinç Eratalay	Ankara'dan Bir Haber Var
Sevinç Eratalay	Şarkışla
Selda Bağcan	Denizlerin Dalgasıyım
Grup Yorum	Özgürlük Türküsü
Grup Yorum	Şarkışla
Metin-Kemal Kahraman	Deniz Koydum Adını
Kardeş Türküler	Deniz'e Yakılan Türkü
Duman	Manası Yok
Mor ve Ötesi	Darbe
Grup Özgürlük	Deniz'e
Grup Adalılar	Ankara'dan bir haber var
Grup Adalılar	Biz de geliriz
Grup Yol	Denizlerin Türküsü
Fevzi Kurtuluş	Deniz'e Şikayet
Fevzi Kurtuluş	Bizim Deniz
Hüseyin Karakuş	Adı Deniz Olmalı
Çilekeş	Her Deniz
Hüsnü Arkan	5 Mayıs
Soner Olgun	Delikanlım Deniz
Emeğe Ezgi	Adım Deniz
Mesth	Devrim

Ayrıca bakınız

• Hüseyin İnan
• Yusuf Aslan
• Mustafa Taylan Özgür
• Mahir Çayan
• İbrahim Kaypakkaya
• Harun Karadeniz
• Sinan Cemgil
• 12 Mart Darbesi
• Türkiye Halk Kurtuluş Ordusu (THKO)
• Kızıldere Olayı
• Türkiye'de 68 Kuşağı
• Altıncı Filo'yu Protesto Olayları

Dış Bağlantılar

• Üniversite işgalinde
• Tutuklanışı
• İfade için savcılığa getirilişi 1. kısım
• İfade için savcılığa getirilişi 2. kısım
• THKO-1 Davası ve idam hükmü