Çerkes edebiyatı
| Makale serilerinden |
| Çerkesler |
|---|
 |
Çerkes edebiyatı, Çerkes dillerinde yaratılmış sözlü veya yazılı eserlerdir.[2][3][4]
Tarih[değiştir | kaynağı değiştir]
Bundan önce sözlü Çerkes edebiyatı mevcut olsa da yazılı Çerkes edebiyatı XIX. yüzyılın 1. yarısından itibaren oluşmaya başlamıştır. Rusya'da 1920 sonrasında üç lehçede (Doğu Çerkesçesinden Kabardey ile Batı Çerkesçesinden Çemguy ve Şapsığ) yazılan dört bölgesel edebiyat (Kabardey, Şerces, Adigey ve Şapsığ) doğmuştur. Bu dört edebiyattan ikisi, yani Kabardey ve Şerces bölgesel edebiyatları (bazı önemsiz kelimeler dışında) Kabardey edebî dilini benimsemiştir. Bu dört edebiyat 1945 yılına değin sürmüş, aynı yıl Şapsığların özerkliğine son verilmesi ile birlikte, Şapsığ edebiyatı ve yazılı yaşamı da son bulmuş, geriye sadece iki edebiyat dili (Kabardey ve Adigey) ve üç bölgesel edebiyat kalmıştır: Kabardey, Şerces (Çerkes) ve Adigey.[5] Adığe edebiyatının sözlü ürünleri Abhaz ve Abaza dili ürünlerinden daha süslü ve duygulu olan anlatımlarıyla farklılaşır.[6]
14 Mart 1853 tarihinde Abzehlerden Wumar Bersey (Бырсэй Умар, Бэрсей Умар, Rusça: ru:Умар Хапхалович Берсей 1807—1870) tarafından Tiflis'te ilk Adığe alfabesinin ve Adığece Sözlüğün (Адыгэбзэ псэлъалъэр) yayımlandığı günün anısına her yıl Çerkesler tarafından 14 Mart Çerkes Dili Günü ya da Adığe Dili Günü/ Adığece Günü olarak kutlanmaktadır.[5][7][8][9]
Eskiden Ubıhça konuşmuş olan Ubıhların da anadili haline haline gelen Çerkesçe, Çerkes Ermenileri ile Çerkes Rumları (Urımlar) tarafından konuşulduğu gibi,[10][11] Karaçay, Balkar ve Abazalar (Abazin) arasında da konuşulabilmektedir.[5]
Sözlü edebiyatın başlıca türleri şarkılar ve türküler ile bilmece, atasözü, masal, öykü, tekerleme, vb'dir.[5] Anlatımlarda sık sık mecaza başvurulur.[5] Sözlü ürünler içinde en geniş yeri tutan ve birçok öğesi eski Grek destanlarını hatırlatan Nart destanları ya da Nartlar 1946-1968 yılları arasında derlenen ve biriktirilen 705'tekstin bir araya getirilmesiyle 1968-1971 yılları arasında Maykop'ta yayımlanmıştır. Destan yeni derlemelerle 8 cilde ulaşmıştır. Destan 31 bölüme ayrılmaktadır. Her bir bölüm ayrı bir Nart kahramanını yaşamına ayrılmaktadır.[5] Yaklaşık üç asırlık Koç'as destanı daha çok Batı Çerkeslerinde görülür.
Şapsığya Çerkes edebiyatı[değiştir | kaynağı değiştir]
Şapsığ Ulusal Rayonu (1924-1945) Çerkeslerinin edebiyatı Şapsığların özerkliğinin 1945 yılında Stalin tarafından kaldırılmasına kadar sürmüştür. Özerkliğin sürdüğü 21 yıl boyunca oluşturulan çalışmalar hakkında bir bilgi yoktur. Burada yazılı kullanımdan çıkartılan Şapsığca Osmanlı Çerkes diyasporasında Kabardeycenin yoğun olarak konuşulduğu yerler dışında ibadet dili olarak kullanılmaya devam etmiş 1906'da İstanbul'da yayımlanan Adıgece Mevlid (Адыгэ Мэулыд) Şapsığ lehçesiyle kaleme alınmıştır. 19. yüzyılda (tahminen 1820’li yıllarda) ilk Adiğe alfabesi bir Şapsığ aydını olan Şeretlıko Netavko Hace (ШэрэлӀыкъо НэтӀаукъо Хьаджэ) tarafından hazırlanmıştır.[5]
Adigey Çerkes edebiyatı[değiştir | kaynağı değiştir]
Adigey Cumhuriyetindeki Çerkeslerin (Rusça resmî adları: Adigeylerin) edebiyatının temelini düz yazı ustası Ç’eraşe Tembot atmıştır. Ancak, günümüzde şiir de gelişmiştir. Adigey Çerkes edebiyatı Çemguyların lehçesi esas alınarak yazılmakta ve geliştirilmektedir. Son zamanlarda Adıgey şiirinin gelişmesinde Meşbaşe İshak’ın etkisi yadsınamaz. Meşbaşe, romanda da aynı ustalığı göstermiştir. Nartolog (Nart destanları uzmanı) oluşunun yanı sıra, usta bir şair olan Hadağatle Asker’in şiirleri de Adıgey şiir sanatında önemli bir yer almaktadır. Meşbaşe İshak’ın ardından Kuyeko Nalby ve daha yüzlerce yazar, şair ve araştırmacı yetişmiştir.[6]
| Türkçe | Çerkesçe | Rusça | Ömrü |
| Bersey Wumar | Бэрсэй Умар | Умар Хапхалович Берсей | 1807—? |
| Tsığo Tevçoj | Тэуцожъ Цыгъу | Цуг Теучеж
(Тагир Алиевич Теучеж) |
1855—1940 |
| İbrahim Tsey | Цэй Ибрахьим | Ибрагим Салехович Цей | 1890—1936 |
| Kube Şaban | Кубэ Щэбан | Шабан Индрисович Кубов | 1890—1974 |
| Hatqo Ahmed | Хьаткъо Ахьмэд | Ахмед Джанхотович Хатков | 1901—1937 |
| Ç’eraşe Tembot | КӀэрэщэ Тембот | Тембот Магометович Керашев | 1902—1988 |
| Perenıqo Murat | Пэрэныкъо Мурат | Мурат Салихович Паранук | 1912—1970 |
| Kestene Dmitriy | Кэстэнэ Дмитрий | Дмитрий Григорьевич Костанов | 1912—1985 |
| Lewsten Yusıf | Лъэустэн Юсыф | Юсуф Ибрагимович Тлюстен | 1913—1998 |
| Yevtıh Asker | Еутых Аскэр | Аскер Кадербечевич Евтых | 1915—1999 |
| Kardenğuş Zıramıku | КъардэнгъущӀ Зырамыку | Зарамук Патурович Кардангушев | 1918—2008 |
| Qırımız Jane | Жэнэ Къырымыз | Киримизе Хаджимусович Жанэ | 1919—1983 |
| Hüseyin Andrıhoy | Андрыхъое Хъусен | Хусен Борежевич Андрухаев | 1920—1941 |
| Hadağatle Asker | ХьэдэгъэлIэ Аскэр | Аскер Магамудович Гадагатль | 1922—2009 |
| Abu Şhalaho | Шъхьэлахъо Абу | Схаляхо Абу | 1929 |
| Beretere Hamid | Бэрэтэрэ Хьамид | Беретарь Хамид | 1931—1995 |
| Meşbaşe İshak | МэщбэшIэ Исхьакъ | Исхак Шумафович Машбаш | 1931 |
| Pşımaf Koşbay | Кощбэе Пщымаф | Пшимаф Карбечевич Кошубаев | 1937 |
| Beğ Nurbıy | Бэгъ Нурбый | Багов Нурбий Нухович | 1937—1995 |
| Quyeqo Nalbiy | Къуекъо Нальбый | Нальбий Юнусович Куек | 1938—2007 |
Karaçay-Çerkes Çerkes edebiyatı[değiştir | kaynağı değiştir]
Karaçay-Çerkesya Cumhuriyetindeki Çerkeslerin (Rusça resmî adları: Şercesler/Çerkeslerin) düz yazı ve tiyatro yapıtları, 19. yüzyıl sonu ile 1920–30’lı yıllarda dikkat çekmeye başlamıştır. Abuk Halit, Dışe’c Muhammed, Temir Salih, Vokthuta Abdullah, Gueşoko Husin gibi yazarlar, Şerces edebiyatının temelini atmışlardır. Şerces edebiyatında, Hanfen Alim ile lirizm belirginleşmeye başlamıştır. Sonraki yıllarda Abıt’e H., Nehuş M., Şave E., Dığuıj K. gibi genç şairler görülür.[6]
| Türkçe | Çerkesçe | Rusça | Ömrü |
| Abuq Halit | Абыкъуэ Хьалит | Халид Кучукович Абуков | 1900—1937 |
| Dışe’c Muhammed | Мухьэмэд ДыщэкӀ | Магомет Пшиканович Дышеков | 1902—1942 |
| Gueşoqo Husin | Гуэщокъуэ Хусен | Хусин Ханахович Гашоков | 1913—1983 |
| Ahmet Muhadin | Ахъмэт Мухьадин | Мухадин Худович Ахметов | 1917 |
| Kxhuexhu Tsutsa | Кхъуэхъу Цуца | Цуца Меджидовна Кохова | 1920—2000 |
| Hanfen Alim | Хьэнфэн Алим | Алим Мазанович Ханфенов | 1922 |
| Beçıj Leyla | Бэчыжь Лейла | Лейла Абубекировна Бекизова | 1929 |
| Brat Gabas | Братӏ Габас | Габас Мухамедович Братов | 1930—2002 |
| Abıte Vladimir | Абытӏэ Владимир | Владимир Кадырович Абитов | 1937 |
| Abıte Hızır | Абытӏэ Hızır | Хизир Яхьяевич Абитов | 1941 |
Kabardey-Balkar Çerkes edebiyatı[değiştir | kaynağı değiştir]
Kabardey-Balkar Cumhuriyetindeki Çerkeslerin (Rusça resmî adları: Kabardeylerin) ilk yazarı tarihçi Negume Beçmırza ve ilk eser de onun Adıge Yi Thıda (Adıge Ulusunun Tarihi) adlı çalışmasıdır. Negume ayrıca biri Kiril (1840), diğeri Arap-İran harfli (1843) iki el yazması ilk Kabardey alfabesini hazırlayan kişidir.[5] Aynı dönemin bir diğer önemli yazarı da, “kalemby” mahlası ile yazan K’aşe Adelceri’dir. 1920 sonrasının iki önemli yazarı, Türkiye’de eğitim görüp dönen ve “Şiirin Büyük Ustası” olarak da anılan Şocentsıuk Ali (1900-1942) ile ünlü derlemeci ve fabl yazarı Paş’e Beçmırza’dır. (1854 – 1936) Bu klasik şairleri izleyen K’işşokue Alim, K’uaşş Bet’al, Şortan Askerbiy, Thagazit Zuber, Akhsıra Zalimkhan, Tevune Haçim, Nalo Zavuır, Nalo Ahmethan Kabardey edebiyatının temel taşları olmuşlardır.[6] Türkçeden kelime alan Anadolu Kabartay lehçesi ile Rusçadan kelime alan Kafkasya Kabartay lehçesi birbirinden leksik düzeyde farklılaşmaktadır.[12]
| Türkçe | Çerkesçe | Rusça | Ömrü |
| Qazanoqo Jabağı | Къэзэнокъуэ Жэбагъы | Жабаги Казаноков | 1685—1750 |
| Şor Negume | Нэгумэ Шорэ Бэчмырзэ | Шора Бекмурзин Ногмов | 1794—1844 |
| Hatoxhoşıque Kazi | ХьэтIохъущыкъуэ Кази | Кази Мусабиевич Атажукин | 1841—1899 |
| Paş’e Beçmırza | ПащӀэ Бэчмырзэ | Бекмурза Машевич Пачев | 1854—1936 |
| Şocentsıuk Ali | ЩоджзнцӀыкӀу Алий | Али Асхадович Шогенцуков | 1900—1941 |
| Tevune Haçim | Теунэ Хьэчым | Хачим Исхакович Теунов | 1912—1983 |
| K’işşoque Alim | КӀыщокъуэ Алим | Алим Пшемахович Кешоков | 1914—2001 |
| Şortan Askerbiy | Шортэн Аскэрбий | Аскерби Тахирович Шортанов | 1916—1985 |
| Şocentsıku Adem | Щоджэнцӏыкӏу Адэм | Адам Огурлиевич Шогенцуков | 1916—1995 |
| Soqur Musarbi | Сокъур Мусарби | Мусарби Гисович Сокуров | 1929—1990 |
| Balqer Fovset Ğuzer | Балъкъэр Фоусэт Гъузер | Фоусат Гузеровна Балкарова | 1932—2009 |
| Thağazit Zuber | Тхьэгъэзит Зубер | Зубер Мухамедович Тхагазитов | 1934 |
| Beşteque Hebas | Бештокъуэ Хьэбас | Хабас Карнеевич Бештоков | 1943 |
| Hakuaşe Madina | Хьэкӏуащэ Мадинэ | Мадина Андреевна Хакуашева | 1959 |
Notlar[değiştir | kaynağı değiştir]
- ^ У. Х. Берсей - Букварь черкесских языков, 1855
- ^ Литературный энциклопедический словарь. — М.: Сов. энциклопедия, 1987.
- ^ Без подписи. "ФЭБ: Адыгейская литература // Краткая литературная энциклопедия. Т. 1. — 1962". feb-web.ru. Erişim tarihi: 8 Haziran 2017.
- ^ АДЫГЕЯ : [арх. 12 июня 2017] / М. Г. Шарце, Г. И. Гладкевич, В. Р. Эрлих // Большая российская энциклопедия [Электронный ресурс]. — 2020.
- ^ a b c d e f g h Hapi Cevdet Yılmaz. Adige dili ve edebiyatı 12 Nisan 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- ^ a b c d "circassian.us : Biz Çerkesler" (PDF). 3 Mart 2016 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Nisan 2013.
- ^ Aydın, Şamil Emre (2015). Çerkes Alfabeleri. s. 13. ISBN 9786056569104. 11 Temmuz 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Temmuz 2021.
- ^ Marite Jılase (yazan), HAPİ Cevdet Yıldız (çeviren). Vımar Bırsey: ilk yazar ve yayıncımız 19 Nisan 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. & Wumar Bırsey: ilk yazar ve yayıncımız 19 Nisan 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Адыгэ псалъэ/Adge Psatle, 13 Mart 2008
- ^ "Tiflis'te 'Çerkes Kılavuzu'nun tanıtımı yapıldı". 4 Ocak 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Nisan 2013.
- ^ Н. Шахназарян. Адыги Краснодарского края 11 Kasım 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Краснодар, 2008 (Rusça)
- ^ Владимир Колесов. Черкесские (горские) греки 12 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Красная книга, Краснодар (Rusça)
- ^ Alagözlü, Nuray (2006). Kabardey dilinin Uzunyayla'daki yapısına bir bakış 28 Şubat 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Nart, İki Aylık Düşün ve Kültür Dergisi, Sayı 52, Temmuz-Kasım-Aralık 2006
Edebiyat[değiştir | kaynağı değiştir]
- Zh. F. Bovikina, Dmitry Kastan, Adıgece Ekonomi, Dil, Edebiyat ve Tarih Araştırma Enstitüsü. Adige Sovyet edebiyatının tarihine ilişkin sorular. - Adıgece bilimsel. -araştırma İktisat, Dil, Edebiyat ve Tarih Enstitüsü, 1980. — 216 İle.
- A. I. Alieva. Adige edebiyatı ve folkloru üzerine makaleler koleksiyonu. - Adıgece Ekonomi, Dil, Edebiyat ve Tarih Araştırma Enstitüsü, 1975. — 220 İle.
- Adıgece Ekonomi, Dil, Edebiyat ve Tarih Araştırma Enstitüsü. Adige edebiyatı ve folklorunun sorunları. — Adygobl yalan makinesi derneği eski. Krasnodar bölgesel yürütme komitesinin yayınevleri, basım ve kitap ticareti, 1981. — 190 İle.
- Nina Stepanovna Nadyarnykh, A.M. Gorki Dünya Edebiyatı Enstitüsü. Rusya halklarının edebiyatları. — Bilim, 2005. — 376 İle.