Çerkes İttihat ve Teavün Cemiyeti
| Çerkes İttihat ve Teavün Cemiyeti | |
|---|---|
| Batı Çerkesçesi: Адыгэ Зэготын ыкӀи ЗэдэӀэпыӀэн Хасэ Osmanlıca: چركس اتحاد و تعاون جمعیتی | |
 Cemiyetin mührü  Çerkes İttihat ve Teavün Cemiyeti tarafından açılan bir Çerkes okulunda Çerkes öğrenciler ve öğretmenler | |
| Ardıl | Kaf-Der (1993) KAFFED (2003) |
| Kuruluş | 4 Kasım 1908) |
| Kuruluş yeri | Koska, İstanbul |
| Kapanış | 5 Eylül 1923) |
| Amaç | "Çerkes kimliğini korumak" "Kuzey Kafkasya'yı özgürleştirmek" |
| Konum | |
| Resmî diller | Çerkesçe, Osmanlıca |
| Lider | Ahmet Cavit Paşa |
| Üyelik | Ğuaze (gazete) |
Çerkes İttihat ve Teavün Cemiyeti (Batı Çerkesçesi: Адыгэ Зэготын ыкӀи ЗэдэӀэпыӀэн Хасэ; Osmanlıca: چركس اتحاد و تعاون جمعیتی; "Çerkes Birlik ve Yardımlaşma Cemiyeti"), Osmanlı İmparatorluğu sınırlarında faaliyet gösteren bir Çerkes milli cemiyeti idi.[1][2] Cemiyetin ilkeleri entelektüalizm, Çerkes milliyetçiliği, Osmanlı'ya sadakat ve İslâm inancı idi.[3][4]
Cemiyetin birçok faaliyeti vardı ve hayır işlerinin yanı sıra okul inşa etmekle de uğraştı. Latin alfabesi kullanan ve kız-erkek karışık eğitim veren ilk Müslüman okulu olan bu cemiyetin okulu Beden Eğitimi, Coğrafya, Çerkes dili, Türk dili, Fransız dili, Çerkes tarihi, Osmanlı tarihi, Resim, Müzik ve daha fazlasını içeren çeşitli konularda eğitim veriyordu. Okulda Çerkesçe, Türkçe ve Rusça eğitim mevcuttu.[5]
Tarihçe[değiştir | kaynağı değiştir]
Politik durum[değiştir | kaynağı değiştir]
1763'te Rus-Çerkes Savaşı patlak verdi,[6][7] savaş 1864'e kadar sürdü. Savaş sırasında Rus İmparatorluğu sistematik olarak Çerkes nüfusunu yok etme stratejisi uyguladı.[8] 1864'te Rus-Çerkes Savaşı sona ermeden önce, Çerkes soykırımından sağ kurtulan geri kalan nüfusa karşı toplu bir tehcir başlatıldı.[9] Rus İmparatorluk Hükümeti'nin kendi arşiv rakamlarını dikkate alan hesaplamalar da dahil olmak üzere, bu süreçte Çerkes ulusunun %95-97[10][11][12][13] yok olduğu tahmin edilmektedir. Yerinden edilen insanlar öncelikle Osmanlı İmparatorluğu'na yerleştirildi.[14]
Osmanlı topraklarına sürgün edilen Çerkesler ağır bedeller ödediler. Çerkesler başlangıçta okullara ve camilere yerleştirildiler veya yeniden yerleşime kadar mağaralarda yaşamak zorunda kaldılar. Osmanlı yetkilileri Çerkes yerleşimciler için düzenli su kaynaklarına ve tahıl tarlalarına yakın araziler tahsis etti. Çok sayıda kişi hastalıktan ve kötü koşullardan yeni evlerine taşınırken öldü.[15] Osmanlı İmparatorluğu'ndaki Çerkesler başlangıçta kendi içlerine kapandılar ve hiçbir dış etkiye müsamaha göstermediler.[16]
Yeni nesil Çerkes aydınları, Osmanlı devletinde yüksek mevkilerle aktif rol aldılar. Teşkilât-ı Mahsusa, Hamidiye Alayları, İttihat ve Terakki gibi nüfuzlu oluşumların büyük bir kısmı Çerkeslerden oluşuyordu. Osmanlı topraklarındaki Çerkesler, Kafkasyalı kimliklerini benimserken, aynı zamanda birincil Osmanlı-Müslüman kimliğini de korudular. Osmanlı Devleti'nde Jön Türk İhtilali'nden sonra Çerkes kültürel faaliyetleri başladı. Her ikisi de Çerkesya'nın bağımsızlığını amaçlayan ve İttihak Terakki Cemiyeti tarafından desteklenen Şimalî Kafkas Cemiyeti ve Kafkas İstiklâl Komitesi gibi siyasi cemiyetler de kurulmuştu.[17]
Oluşum[değiştir | kaynağı değiştir]
Özgürlüklerin genişletildiği bu yeni durumda Çerkesler hemen örgütlenmeye başladılar. Ağustos 1908'de Çerkes İttihat ve Cemiyeti'nin ilk üyeleri, İstanbul-Koska'da İmam Şamil'in oğlu Gazi Mehmet Paşa'nın konağında temellerini attılar.[4][8]
Çeşitli komutan ve paşaların yanı sıra örgüt, dönemin en önemli entelektüel ve edebiyatçılarını da kendisine çekmiştir. Bu kişiler arasında Ahmet Cavit Therket Paşa, Abdullah Merted Paşa, Zeki Berzeg Paşa, Gazi Muhammed Fazıl Paşa, Nazmi Pooh Paşa, Osman Şhaplı Paşa, Ahmet Hamdi Loh Paşa, İzzet Çunatuko Paşa, İsmail Berkok, Ahmet Mithat Efendi ve Profesör Aziz Meker vardı.[4] Çerkes İttihat ve Teavün Cemiyeti resmi olarak 4 Kasım 1908'de kuruldu. Örgüt, ilk binasının kapanmasının ardından Aksaray Sinekli Bakkal Caddesi'ndeki yeni binasına taşınmıştır.[18]
Cemiyetin başkanlığına Ahmet Cavit Therket Paşa seçildi ve 1916'daki ölümüne kadar bu görevi sürdürdü. Örgüt üyelerinin çoğunluğu iyi eğitim görmüş, dönemin önde gelen okullarından mezun olmuş, ana dilleri olan Çerkesce ve Türkçeye ek olarak en az bir yabancı dil bilen kişilerdi. Bu yabancı diller arasında Fransızca, Arapça, Yunanca, İngilizce ve diğerleri vardı.
Cemiyet içindeki insanlar, İttihat ve Terakki'yi (İTC) destekleyenler ve ona karşı çıkanlar da dahil olmak üzere çeşitli ideolojik inançlara sahipti. İttihat ve Terakki'nin en ateşli destekçileri ve muhalifleri bile aynı amaç doğrultusunda örgütte birleştiler: Çerkes kültürel rönesansını başlatmak. Zıt inanç ve görüşlere sahip olsalar da, ortak Çerkes kimlikleri onları bir araya getirdi.[8]
Cemiyetin planı, eğitimin yanı sıra Çerkesler arasında dini, ahlâki ve medeni bağları geliştirmekti. Hedeflerden biri Çerkes tarihini, dilini ve geleneklerini incelemekti. Çerkes çocuklarına Çerkes dilinde parasız eğitim vermek için her Çerkes köyünde ortaokulların açılması gerektiği vurgulandı. Ayrıca bir Çerkes gazetesi ve dergileri kurulması kararlaştırıldı. Örgütün gazetesi Ğuaze bugün de yayın hayatına devam ediyor. Cemiyet Osmanlı Devleti'ne mutlak bağlılık sözü verdiği bir paramiliter kol kurulmadı.[3]
Genel olarak, cemiyetin ana hedefi, Çerkes ulusunu kurtarabilecek, Osmanlı İmparatorluğu'na sadık, yüksek eğitimli, dindar, milliyetçi Çerkesler yetiştirmek için yüksek kaliteli eğitim ve araştırma yapmaktı. Bu ideali yaymak için örgütün gazetesinde ilim öğrenmekle ilgili Kur'an-ı Kerim ayetleri alıntılanmıştır.[3]
Okul[değiştir | kaynağı değiştir]
| Çerkes Numune Okulu | |
|---|---|
| |
| Kuruluş | 1908 |
| Ülke | Osmanlı İmparatorluğu |
| Şehir | İstanbul |
| Müdür | İhsan Bey |
| Eğitim dili | Osmanlıca, Çerkesçe, Fransızca |
| Yabancı dil(ler) | Rusça, İngilizce |
Cemiyet aynı zamanda okullar açtı. Latin alfabesi kullanan ve kız-erkek karışık eğitim veren ilk Müslüman okulu olan bu cemiyetin okulu Beden Eğitimi, Coğrafya, Çerkes dili, Türk dili, Fransız dili, Çerkes tarihi, Osmanlı tarihi, Resim, Müzik ve daha fazlasını içeren çeşitli konularda eğitim veriyordu. Okulda Çerkesçe, Türkçe ve Rusça eğitim mevcuttu.[5]
Ana okulun öğretim kadrosu şöyleydi:[5]
| Ders | Öğretmen(ler) |
|---|---|
| Okul Müdürü | İhsan Bey |
| Coğrafya | Seza Hanım |
| Tarih | Jankat Lami, Harun Blenaw |
| Çerkes dili | Hilmi Tsey, Şemi Time |
| Türk Dili | Zekiye Wenje |
| Fransızca dili | Lütfullah Shaw |
| Resim ve sanat | Prof. Namık İsmail Zeyf, Muhsin bey |
| Beden Eğitimi | Sait Nexush |
| Müzik | Prof. Hege Efendi |
Kadın şubesi[değiştir | kaynağı değiştir]
18 Mayıs 1919'da Çerkes Kadınları Teavün Cemiyeti, Çerkes İttihat ve Cemiyeti'nin bir şubesi olarak kuruldu.[19] Kadın kollarının kurucuları beş kadındı: Hayriye Meleç Hunç, Maqbule Berzeg, Emine Reşit Zaliqwe, Seza Polar Pexw ve Faika Ulagay.[5] Kadın kollarının manifestosunda şu yazmaktaydı: "Örgütün amacı, yardıma muhtaç bireylere yardım etmek, yetimhanelerde, okullarda ve düşkünlerevlerinde kız ve erkek çocukları korumak ve ulusal kültürü tanıtmaktır. Kadınlar şefkatli ve merhametli varlıklardır ve bunu tüm dünyaya yaymak bizim sorumluluğumuzdur." [20] 1923 yılında kapatılan kadın kolu, 2012 yılında aynı isimle yeniden kurulmuştur.[21][22]
Kapatılış[değiştir | kaynağı değiştir]
Çerkesler diğer azınlıklara kıyasla hükümete büyük ölçüde sadık olmalarına rağmen, yeni Türkiye Cumhuriyeti'nde daha asi Kürtlerle aynı muameleye tabi tutuldular ve Çerkes dili yasaklandı. Sonuç olarak, 1923 yılında örgüt yasadışı ilan edildi ve ana bina yıkıldı. Okullar kapatıldı, gazete yasaklandı ve birçok üye tutuklandı.[5][17]
Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]
- ^ Aksoy, Zeynep. Çerkes İttihat ve Teavün Cemiyeti (1908-1923), 2008.
- ^ "Çerkes Teavün Cemiyeti ve Faaliyetleri", Elmas Zeynep Aksoy, Toplumsal Tarih, Eylül-2003.
- ^ a b c Çerkes İtthâd ve Te‘âvün Cem‘iyyeti Nizâmnâme-i Esâsiyesi. January 28, 1909.
- ^ a b c Aksoy, Zeynep (4 Mart 2014). "Çerkes İttihat ve Teavün Cemiyeti (1908-1923) – I". Guşıps. 16 Mayıs 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Mayıs 2023.
- ^ a b c d e Dr. Vasfi Güsar. “Çerkes Teâvün Cemiyeti,” Kafkasya Dergisi, Nisan-Mayıs-Haziran 1975, No. 48.
- ^ Henze 1992
- ^ Natho, Kadir (2005). "The Russo-Circassian War". 12 Mayıs 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Mart 2023.
- ^ a b c Richmond, Walter (9 Nisan 2013). The Circassian Genocide (İngilizce). Rutgers University Press. ISBN 978-0-8135-6069-4. 17 Mayıs 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Ekim 2017.
- ^ Kazemzadeh 1974
- ^ The Circassian Genocide. Rutgers University Press. 9 Nisan 2013. s. 132. ISBN 978-0-8135-6069-4.
If we assume that Berzhe's middle figure of 50,000 was close to the number who survived to settle in the lowlands, then between 95 percent and 97 percent of all Circassians were killed outright, died during Evdokimov's campaign, or were deported.
Yazar|ad1=eksik|soyadı1=(yardım) - ^ The First 'Circassian Exodus' to the Ottoman Empire (1858–1867), and the Ottoman Response, Based on the Accounts of Contemporary British Observers (Tez). s. 16.
with one estimate showing that the indigenous population of the entire north-western Caucasus was reduced by a massive 94 percent
Text of citation: "The estimates of Russian historian Narochnitskii, in Richmond, ch. 4, p. 5. Stephen Shenfield notes a similar rate of reduction with less than 10 percent of the Circassians (including the Abkhazians) remaining. (Stephen Shenfield, "The Circassians: A Forgotten Genocide?", in The Massacre in History, p. 154.)" - ^ "145th Anniversary of the Circassian Genocide and the Sochi Olympics Issue". Reuters. 22 Mayıs 2009. 8 Eylül 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Kasım 2009.
- ^ "Georgia Says Russia Committed Genocide in 19th Century". The New York Times. 20 Mayıs 2011. 14 Mart 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Mayıs 2023. Birden fazla yazar-name-list parameters kullanıldı (yardım); Yazar
|ad1=eksik|soyadı1=(yardım) - ^ The Circassian Genocide. Rutgers University Press. 2013. back cover. ISBN 978-0-8135-6069-4. 23 Ocak 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Mayıs 2023. Yazar
|ad1=eksik|soyadı1=(yardım) - ^ Rogan 1999.
- ^ Walter Richmond. Circassian genocide. s. 118.
- ^ a b Besleney, Zeynel Abidin: The Circassian Diaspora in Turkey. Political History, New York 2014, pp. 58-60.
- ^ Çetintaş, Burak. “Üç Dilde Eğitim Yapan Hemşire Okulu”, Hürriyet Tarih, December 2002, p. 22.
- ^ Elmas Zeynep Aksoy, Toplumsal Tarih, Eylül 2003, No:117, s. 101
- ^ Gurbetteki Kafkasya’dan Belgeler, Sefer E. Berzeg, Şafak Matbaası, Ankara 1985
- ^ "Çerkes Kadınları Teavün Cemiyeti, Yılın Anneleri'ni ödüllendirdi". Kadıköy Life. 19 Mayıs 2021. 30 Kasım 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Kasım 2021.
- ^ "Sempozyum: Diasporada Çerkesler". Jineps. 2021. 16 Mayıs 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Mayıs 2023. Birden fazla yazar-name-list parameters kullanıldı (yardım); Yazar
|ad1=eksik|soyadı1=(yardım)
Ek kaynaklar[değiştir | kaynağı değiştir]
- Frontiers of the State in the Late Ottoman Empire: Transjordan, 1850–1921. Cambridge: Cambridge University Press. 1999. ISBN 0-521-66312-1.