İçeriğe atla

Gürcistan Kıpçakları

Vikipedi, özgür ansiklopedi
Gürcistan'daki Kıpçaklar
IV. David dönemi bitiminde 1124 yılındaki Kafkasya:
  Kıpçaklar
  Gürcü Krallığı
  Selçuklu Hanedanı
Önemli nüfusa sahip bölgeler
Diller
Kıpçakça, Gürcüce
Din
Şamanizm ve Gürcü Ortodoks Hristiyanlığı

Gürcistan Kıpçakları ya da Gürcistan'daki Kıpçaklar,[a] Kıpçaklar, Orta Asya'dan Batı Avrupa'ya uzanan geniş bir bölgede yaşayan eski bir Türk göçer halkıdır. Gürcistan da dahil olmak üzere bölgedeki birçok ulusun tarihinde önemli bir rol oynamışlardır. Gürcistan kralları 12. ve 13. yüzyıllarda Kafkasya'daki güçlerinin zirvesindeyken binlerce Kıpçak paralı asker topladılar ve hizmetlerini komşu Müslüman devletlere karşı başarıyla kullandılar. Bu kavim, Gürcü kaynaklarında çoğunlukla Kıpçak olarak geçmekle birlikte, nadiren Koman adıyla da anılmaktadır.[1]

Gürcü ordusunda paralı asker olarak görev yapmışlardır. 1048 yılındaki Pasinler Muharebesinde Bizans İmparatorluğu tarafında Selçuklulara karşı savaşan Gürcü Krallığının ordusunda Kıpçaklar da bulunmaktaydı.[2]

11-20. yüzyıllardaki Gürcü yazılı eserlerinde rastlanan ve farklı zamanlarda Eski ve Yeni Gürcü diline geçen Türkçe özel şahıs adları bulunmaktadır.[3]

Orta Çağ Gürcistanı'nı anlatan Kartlis Tshovreba (ქართლის ცხოვრება «Kartli yaşamı») adlı vakayinamenin son zeylinde (ekinde) şöyle yazar:[1]

“ Peçenekler Alanların yakınında yaşardı... Ayrıca Cikler (ჯიქ) vardı. Yıllar sonra Peçenekler ve Cikler Türkler (Uzlar) tarafından yerlerinden edilince Peçenekler batıya doğru gittiler, Ciklerse Abhazya sınırına yerleştiler. ”

Arka plan

[değiştir | kaynağı değiştir]

10. yüzyıl başında Kuzey Çin’de (Mançurya ve Doğu Moğolistan'da) Moğol dillerini konuşan halklarca (Moğol ve Tatar) Hitay (Kitan) Devletinin kurulması sonucu doğudan bugünkü Kazakistan'ın kuzeydoğusuna Türk halklarının göç akınları karşısında Türk dillerini konuşan Kimek (Yimek) ve Kıpçak boy birliği olan Kimek Hanlığını zayıflatmış ve birlik parçalanmıştır.[4] Kimek-Kıpçak boylarının güneye doğru yayılmaları 10. yüzyılın sonu ve 11. yüzyılın başında gerçekleşmiş, hatta Sırderya’nın aşağı kısmına kadar yayılmışlardır. 11. yüzyılda Kıpçaklar artık Don Nehri’ne kadar uzanan geniş bir bölgede yaşamaktaydılar ve buralara Kıpçakların yerleşmesinden sonra bölgenin adı «Kıpçak Bozkırı» ya da «Deşt-i Kıpçak» olmuştur.[4] İlk kez Orhun-Yenisey Yazıtlarından 759 yılına ait Moyen Çur Yazıtında geçen Kıpçak ~ Kıfçak kelimesi Kimek-Kıpçak birliğinin parçalanmasından sonra Doğu ve Batı Kıpçakları olarak kullanılmaya devam etmiştir.[4] 11. yüzyılın ortalarında Toksaba sülâlesinin (boyunun) idaresi altında Kumanların esas kısmı ve Kıpçak boylarının önemli bir bölümü şimdiki Kazakistan topraklarından Güney Rusya'ya ve Karadeniz yakınlarındaki bozkırlara göç etmeye başlamış ve bunun sonucunda da Kıpçakların İdil (Volga) nehrinin doğusunda kalan Doğu Kıpçakları (ya da Doğu Deşt-i Kıpçak Kıpçakları) ile batısında kalan Batı Kıpçakları (ya da Batı Deşt-i Kıpçak Kıpçakları) olmak üzere iki etno-bölgesel ulusu ortaya çıkmıştır.[5]

Tarihte adı geçen bu Kıpçakların Orta Türkçe dönemine ait Kıpçak Türkçesi (Eski Kıpçakça) yazı dili olarak üç ayrı kolda gelişim göstermiştir: Altın Orda Kıpçakçası (ya da Bozkır Kıpçakçası 13-16. yy), Memlûk Kıpçakçası (14-16. yy), Ermeni Kıpçakçası (16-17. yy).[6] Yeni Kıpçakça denen ve Kıpçak birliğinden köken alan Türk halklarının daha sonra oluşmaya başlayan dilleri günümüzde Kıpçak dilleri adıyla bir grup oluşturur.

Doğu Kıpçakları

[değiştir | kaynağı değiştir]

Doğu Kıpçak boyları bir zamanlar hakimiyetleri altında bulundukları Kimek boyları ve Yenisey Kırgızları (Eski Kırgızlar) ile birleşerek Kırgız (eskiden Ruslarca Kara Kırgız) adı altında Altay, Yedisu ve Tanrı Dağlarında hayatlarına devam etmiştir.[4] Batı Altay veya Doğu Kazakistan denen yerlerde yaşayanları tarihî literatürde Doğu Kıpçakları olarak adlandırılırlar. Büyük çoğunluğunun Kimeklerle karışıp Kırgızlaşan Kıpçaklar olduğu sanılan Doğu Kıpçaklarının bir kısmı daha sonraki dönemlerde özellikle Güney Altay ve Yedisu bölgesinde kalanlar bugünkü Kazak (eskiden Ruslarca Kazak-Kırgız ya da Kırgız-Kaysak[7]) halkının oluşmasında büyük rol oynamışlardır.[4] 18. yüzyılda Ruslar ve Kalmuklar Kırgızlaşan Kıpçakları Kırgız olarak bildikleri için Kazaklara Kırgız demişlerdir.[4]

Batı Kıpçakları

[değiştir | kaynağı değiştir]

Batıya giden Kıpçaklar ise asırlar içinde büyük maceralar yaşamıştır.[4] Avrasya'nın geniş bozkırlarını fethedip Kumanlarla birlikte 11. yüzyıldan 12. yüzyıla kadar doğudan batıya yönelerek Karadeniz ve Kafkasya'nın kuzeyindeki bozkırlarda göçebe yaşayan Kıpçak konfederasyonundan Türk halklarının toprakları 13. yüzyıl başlarında Moğol istilaları sırasında Moğollar tarafından ele geçirilmiştir.[8][9]

Kafkasya Kıpçakları

[değiştir | kaynağı değiştir]

Kafkasya Kıpçakları (ya da Kafkasya Tatarları), Batı Kıpçaklarından köken alan Türk halklarının Kafkasya'daki temsilcileridir ve günümüzde Nogaylar, Karaçaylar, Balkarlar, Kumuklar ve Urumlar gibi halklara ayrılırlar.

Daha önce 10. yüzyılda görülen Bun Türkleri hariç, 11. yy sonu ve 12. yy başlarında Gürcistan'a yetmiş yıl arayla iki ayrı zamanda büyük sayıda Kıpçak göçü görülür. Bunlar birbiriyle karıştırılmaması için Gürcü kaynaklarında Eski kıpçaklar (1118 tarihinde ilk gelenler) ve Yeni Kıpçaklar (1185 tarihinde son gelenler) biçiminde geçerler.[10][11][12][13] Moğollar 1220-1223 ve 1235-1330 yıllarında Kafkasya ve Gürcistan'ı istila etmiştir.

Paralı askerliğe yatkın olan Kıpçakların cesareti ve savaşçı ruhu Macar, Bulgar, Rus ve Gürcü ordularında yaygın biçimde söz edildiği gibi Rus, Macar, Bulgar, Sırp, Gürcü ve Yunan tahtlarına da Kıpçak kökenli yöneticiler oturmuşlardır.[10]

Bun Türkleri

[değiştir | kaynağı değiştir]

Bun Türkleri (Gürcüce: ბუნ-თურქები[14] bun-turkebi): Eski Gürcü kroniği Moktsevay Kartlisay'da (მოქცევაჲ ქართლისაჲ) yer alan 10. yy sonlarına ait Šaṭberd kodeksinde Kura Nehri boyunca Sarkine (sarḳine-kalaki სარკინე-ქალაქი), Kaspi (ḳasṗi კასპი), Urbnisi (urbnisi ურბნისი) ve Odzrake (oʒraqe ოძრაჴე) adlı dört köy ve kasabada ikamet eden Bun Türklerinden azılı kabilelerin görüldüğü kaydedilmiştir:[15] Daha sonraki kronik olan Kartlis Tshovreba'da Bun Türkleri ile Kıpçaklar birlikte sıralanmıştır: ბუნთურქად და ყივჩაყად (bunturkad da q̇ivčaq̇ad)[15]

Eski Gürcüce Transkripsiyon
(ilk kelimesi ve son cümlesi hariç) 		İngilizce çevirisi
პირველ ოდეს ალექსანდრე მეფემან ნათესავნი იგი ლოთის შვილთანი წარიქცინა და შეჴადნა იგინი კედარსა მას ქუეყანასა, იხილნა ნათესავნი სასტიკნი ბუნ-თურქნი, მსხდომარენი მდინარესა ზედა მტკუარსა მიხუევით, ოთხ ქალაქად, და დაბნები მათი: სარკინე-ქალაქი, კასპი, ურბნისი და ოძრაჴე, და ციხენი მათნი: ციხჱ დიდი სარკინისაჲ, უფლის-ციხჱ კასპისა, ურბნისსა და ოძრაჴისაჲ.[16] odes aleksandre mepeman natesavni igi lotis šviltani c̣arikcina da šeqadna igini ḳedarsa mas kueq̇anasa, ixilna natesavni sasṭiḳni bun-turkni, msxdomareni mdinaresa zeda mṭḳuarsa mixuevit, otx kalakad, da dabnebi mati: sarḳine-kalaki, ḳasṗi, urbnisi da oʒraqe. (MK.S 320,2–65)[15] “After Alexander the King (had) conquered the descendants of the children of Lot and dispelled them into the land Ḳedar (?), he saw the fierce tribes (of) the Bun-Turks who resided along the river Kur, in four cities, and their villages (were) Sarḳine-City, Ḳasṗi, Urbnisi and Oʒraqe.”[15]

Fransız doğubilimci Brosset'ye göre Bun-Türkleri Turanlı bir kavimdir. Gürcü dilci N.Y. Marr'a göre Bun-Türk'ü yerli Türk anlamına gelmektedir.[17] Bazı âlimler, Bun-Türkleri Hun Türkleri olarak da gösterirler. Bütün bu görüş ve iddiaların odak noktasındaki Bun (ბუნ) ile Hun (ჰუნ) denkliği ya da dönüşümü Jost Gippert tarafından irdelenmiştir.[15]

Eski Kıpçaklar 1118

[değiştir | kaynağı değiştir]
1121 yılında Selçuklulara karşı Didgori Muharebesini kazanan Gürcistan Krallığı'nın ordusunda 15 bin Kıpçak askeri de bulunmaktaydı. Gürcüler bugün bile bu zaferi her yıl eylül ayında Didgoroba (დიდგორობა) adı verilen günde kutlamaktadırlar[18]

Eski Kıpçaklar: Karadeniz-Kafkasya'nın kuzeyindeki bozkırlardan inen Kuman-Kıpçak Türkleri ile Gürcüler arasındaki ilk karşılaşma 11. yüzyılda olmuş ve genelde bu ilk ilişkiler sakin geçmiştir. Kuzeyden gelen bu yeni Türk unsurlar, Gürcü kaynaklarında çoğunlukla Kıpçak olarak geçmekle birlikte, nadiren Koman adıyla da anılmaktadır.[1] Kiev Knezliği bünyesindeki Doğu Slavları tarafından defalarca yenilgiye uğratıldıktan sonra, 1095-1106 tarihleri arasında Kıpçakların bir kısmı Şarukan'ın (Şaragan შარაღან) oğlu Atrak (Atraka ათრაქა, Artuq) önderliğinde kavimlerinden ayrılmış ve 750 km doğuya göç edip Alanların (Osetlerin) yanına yerleşmişlerdir.[1] Böylece, Kıpçaklarla güney komşuları Gürcüler arasında temas kaçınılmaz hale gelmiştir. 1106 yılında Bagrationi Hanedanından Gürcü kralı IV. David ilk karısından boşanıp Kıpçak lideri Atrak'ın kızı Guranduht (გურანდუხტი Guranduxṭi) ya da Guaranduht (გუარანდუხტი Guaranduxṭi) ile evlenmiştir.[1][13][19] Daha sonra, hâlâ birleşik krallığının dışında bulunan Kvemo Kartli'deki Tiflis Emirliği'ni (თბილისის საამირო) kendisine katmak ve o sıralarda Gürcistan'ı egemenliği altına alan Selçuklulara karşı koymak için Kıpçak savaşçılarını ülkesine çağırmıştır.[1] Dönemin (12. yüzyılın ilk yarısı) Ermeni yazarı Edessalı Mateos 1121 yılındaki Didgori Muharebesinde kral David'in yanında savaşa katılan 15.000 Kıpçak askerinin bulunduğunu kaydetmiştir.[1] Dört asırdır Müslümanların yönetimindeki Tiflis 1122 yılında Kıpçaklar sayesinde Gürcü Krallığının eline geçmiştir.[20] Kıpçakların tam olarak ne zaman geldikleri hiçbir yerde kayıtlı olmasa da, kabul edilen tarih 1118'dir.[1] Modern Gürcü tarihçilerinden akademisyen İvane Cavahişvili (ივანე ჯავახიშვილი 1876 – 1940) Kıpçakların Gürcistan'a gelişlerinin, "yerleşmeleri, eğitimleri ve teşkilatlanmalarının" 1118'den 1120'ye kadar sürdüğünü ifade etmekte, Kıpçaklann yaz ve kışları Gürcistan topraklarında geçirdiklerini ileri sürmektedir. İlk gelenler Kartli'ye yerleştirilmişlerdir.[1] Gürcü vakayinamesi Kartlis Tshovreba'da yazılan bilgiye göre, 40.000 Kıpçak ve 5000 kölemen/köle sipahi (monaspa) Gürcistan'a göç etmiştir. Gürcistan topraklarına ilk dalga olarak gelen bu Kıpçaklara, yetmiş yıl sonra gelen ikinci dalga Kıpçaklardan ayırmak için Gürcü kaynaklarında Eski Kıpçaklar denir.[12]

Hayvan yetiştiriciliği ile uğraşan konar-göçer Kıpçakların yaşam tarzına çok uygun olduğu için yeni gelenler sınır (uç) bölgelerine yerleştirilmiştir.[1] İskân edilen Kıpçaklar genellikle Selçuklu Türkmenlerinin sınır bölgelerine yerleştirilmişlerdir.[13] Gürcü krallığının sınırlarını korudukları gibi, sınır ötesi civar bölgeleri de yağmalıyor, ganimetlerin bol olması sayesinde ülkeye ve iktidara bir sorun çıkartmıyorlardı. David'in vakanüvisinin kayıtlarına göre, diğer ülkelerin elçileri sık sık hediyeler getirip barış huzur ve "ülkelerinin Kıpçaklar tarafından tahrip edilmemesini" talep ederlerdi".[1] Gürcistan'a ilişkin araştırmaların çoğunda hakim olan görüş doğrultusunda, Kral David'in vakanüvisine göre, Kıpçakların Gürcü topraklarında yerleşmesi iyi bir şeydi, zira ülkenin siyasi ve askeri hayatında önemli rol oynuyorlardı.[1][21] David'in vakanüvisi bir seferinde 15.000 savaşçıdan bahseder.[1]

İngiloylar tarafından meskun olunan ve günümüzde Azerbaycan sınırları içinde kalan Saingilo bölgesinde Kıpçak adlı bir yer ve nehir adı bulunmaktadır.[1]

Doğu Slav kronikleri "Hypatian Codex"'de bir pasajda ilişkili olarak Vladimir Monomah'ın ölümünün ardından (1125) bir elçi, Ör adındaki bir ozan, Otrok'un Don Nehri yakınında yaşamış kardeşi Sırçan tarafından ona geri dönmesini ısrar etmesi için yollandı. Ör'ün ısrarları ve şarkıları faydasızdı ta ki o biraz yawşan, memleketi steplerin çimenini getirene kadar. Bununla birlikte Otrok hüzünlenerek güvenlikten ve "yabancı topraklar"da kazandığı ününden vazgeçmeye karar verdi ve Kiev prenslerinin en ünlü rakibi Könçek'in babası olacağı steplere geri döndü ( 14. yüzyılda yaşamış Çağatay Han'ı Könçek ile karıştırılmamalıdır.)[22][23][24]

Tamar'ın ilk kronikleri “Yeni Kıpçaklar” teriminden bahseder. Bazı tarihçiler “Yeni Kıpçaklar” ifadesinin yeni gelen Kıpçaklar demek olduğunu düşünürler. Bununla birlikte bazı tarihçiler “eski Kıpçaklar” terimini ortaya sürerler. Bu tarihçilere göre IV. Davit döneminde gelenler eski Kıpçaklar iken Tamar döneminde gelenler ise “yeni Kıpçaklar”dır. Bu görüş Kıpçakların sürekli Gürcistan'a geldiği ve yerleştiği şeklindeki yanlış bir sanı üzerine kuruludur. Bu yanlış algılayış Davit'in kroniklerindeki 50,000 sayısının yanlış yorumlanmasını takip eder. “Eski Kıpçaklar” ifadesi kroniklerde bulunmamaktadır, bu ifade akademik literatürde ortaya çıkmıştır. Bu iki ifade eşit değildir ve aralarında önemli bir fark bulunmaktadır. “Yeni Kıpçaklar” Gürcistan'da yaşamadılar ve orada bir süreliğine askerlik görevi için geldiler. P. Sikharulidze'nin önermesi --“yeni Kıpçaklar” ifadesi muhtemelen 19. yüzyılda Hristiyanlığı yeni kabul eden Gürcüler “yeni Kartveller” (Yeni Gürcüler) ifadesinde olduğu gibi Hristiyanlığı kabul eden Kıpçaklar demektir.-- ayrıca dikkate alınmalıdır. Hatırlanabilir ki İngilo “yeni gelen” ifadesi yine din değiştirenleri ifade eder ancak bu sefer İslamı kabul eden Gürcüleri ifade etmektedir.[25]

Yeni Kıpçaklar 1185

[değiştir | kaynağı değiştir]
Geçit vermeyen Kafkas Dağlarında Kıpçakların Gürcü topraklarına geçerken kullandıkları ana güzergâh olan Daryal Geçidi o zamanlar Alanların toprağında idi (günümüzde ise onların ardılları olan Osetlerin toprağındadır), 1906
12. yüzyılda Kuman-Kıpçakların (Polovtsy) toprakları Karadeniz ve Kafkasların kuzeyinde Doğu Slavlarının (Russia) güneyinde yer alır

Yeni Kıpçaklar (Gürcüce: ახალი ყივჩაღები ahali q'ivçağebi ya da ყივჩაყნი ახალნი q'ivçaq'ni ahalni): Rus yıllıklarının verdiği bilgilere göre, 1174'te Kıpçaklar Kobyak (Кобяк) ve Kıpçak hanı Atrak'ın oğlu Konçak (Кончак) adlı başbuğların idaresinde Pereyaslav (Переяслав ya da Preyeslav)’a hücum etmiş ve 1177’de Ruslara vasal olan Oğuz-Uzlardan (Торки) Berendilerin altı şehrini almış, Rostovtsev yakınlarında Doğu Slav (Rus) alaylarını mağlup edip pek çok esir almışlardır.[13] Rus yıllığı, Konçak’ın yanında ateşli silah atan bir asker ile kendi kendine atılan otomatik okların bulunduğunu, bir okun elli askere karşılık geldiğini belirtiyor. Bu ateşli silahın mahiyeti tam olarak bilinmiyor.[13] İgor Destanı Doğu Slavlarından Novgorod-Seversk knezi İgor Svyatoslaviç'in 1185 yılında Kumanlara (Kuman-Kıpçaklar) karşı giriştiği başarısız seferini konu alır. 1186’dan itibaren Ruslar Kıpçakları püskürtmeye başlamış ve bundan dolayı Kıpçakların Kafkaslara ve Gürcistan’a ikinci büyük göçü gerçekleşmiştir.[13] Kafkasya'da Kıpçaklar ile Gürcistan arasında doğrudan bir toprak teması yoktu ve her ikisinin arasında Alanlar (günümüzdeki Osetlerin atalarını oluşturan ana halklardan biri) bulunuyordu.[10] Günümüzde Gürcistan (Güney Osetya) ile Rusya (Kuzey Osetya-Alanya) arasında Kazbek Dağının doğusunda bulunan ve Demirkapı olarak da bilinen Daryal Geçidi (ki daha çok Müslüman Kıpçakların kullandığı Dağıstan'daki Hazarların Kapısı denilen Derbend geçidinden ayırmak için daha çok Hristiyan Kıpçakların kullandığı Daryal geçidine Alanların Kapısı adı da verilir) Alanların kontrolündeydi ve bu geçit kullanılarak Kıpçakların ikinci dalgası Gürcistan topraklarına geçmiştir.[10] Kıpçak Hanı Sevinç’in kardeşi Savalt, ittifak ve yerleşmek üzere çok kalabalık bir ordu ile gelmiş bulunuyordu.[26] III. Giorgi dönemindeki kayıtlarda zaman zaman savaşlara çağrılan bir kavim olarak Kıpçaklardan bahsedilmektedir. Gürcü kronikleri yeni ve eski Kıpçaklar arasında ayrım yapar.[10] Giorgi'nin kızı ve ardılı Tamar dönemindeki (1184-1207) Kartlis Tshovreba'nın vakanüvisi "yeni" Kıpçaklardan bahseder; "Yeni Kıpçaklar", muhtemelen Hristiyanlığı kabul eden Kıpçakları tanımlıyordu, zira F. Sikharulidze'ye göre Hristiyanlığı sonradan kabul eden Gürcülere de "yeni Gürcüler" denmekteydi.[1] Hristiyanlaşıp (გაქრისტიანებული) Gürcüleşen Kıpçak memurlar «Kıpçaklığını kaybetmiş» (ნაყივჩაღარი naqivçağari ya da ნაყივჩაყარი naqivçaqari)[27] Gürcü olarak telakki edilmiş ve bunlar aznavur denen Gürcü soylularının (აზნაურნი aznaurni ya da აზნაურები aznaurebi) kanlı isyanlarında kilit rol oynamışlardır. Bu Kıpçalıktan çıkıp Gürcüleşen Kıpçaklar arasında Gürcü ordusunun başkomutanı (amirspasalar) ve içişleri bakanı (mandaturtukhutsezi) Kubasar (ყუბასარი Qubasari) ile Kutlu Aslan öne çıkar. Tamar'ın vakanüvisi ayrıca Kıpçak hanı Sevinç'in kardeşi Savalt'ın Gürcistan'da askerlik yaptığından da bahseder.[1] Gürcü ordusundaki Kıpçak paralı askerlerin ücretlerini karşılayan ve sakıpçako (საყივჩაყო saq'ivçaq'o საყივჩაღო saq'ivçağo ya da "saqipchake" Kıpçak yararına[1]) adı verilen haracın III. Giorgi'nin hükümdarlığı döneminde toplanmaya başlandığı tahmin edilmektedir. Bu haracı toplayan resmî görevli anlamına gelen "mosaqipcahke" terimine VIII. Davit (1273-1311) tarafından yayınlanan 1297 tarihli bir belgede rastlanmaktadır.[1] Yeni Kıpçaklardan bir kısmı kraliyet ordusuna katılmayı reddedip, Gence ve Aran gibi Azerbaycan şehirlerine inmiştir.[13] Kıpçaklar, Moğolların Gürcistan seferi sırasında 1230'dan itibaren bölünmüş ve bir kısmı Moğol ordusuyla karışmıştır.[13]

Mirası

[değiştir | kaynağı değiştir]

Bazı tarihçiler, David'in vakanüvisinin "Kıpçaklann büyük çoğunluğu gün be gün Hristiyan oluyordu" biçimindeki ifadelerini fazla büyüterek, Kıpçakların Gürcüceyi kolaylıkla öğrendiğini ve hızla asimile olduğunu iddia etmektedir.[1]

Gürcü yazılı eserlerinde (11-20. yüzyıllar) ve çeşitli tahrir defterlerinde (statistikuri aghtserilobani) geçen Türkçe özel isimler Marine Janashia'ya göre Gürcüce'ye Oğuz grubuna giren Anadolu Türkçesi, Azeri Türkçesi ve Kıpçak grubuna giren Kafkas Türk dillerinden (Karaçay-Balkar ve Kumuk) intikal etmiştir. Gürcülerin Hazarlar, Peçenekler, Kıpçaklar ve Moğollarla irtibatlı oldukları tarihten bilinmektedir. Kafkasya'da sakin bulunan Türk kabilelerine ait özel isimler de, ekseriyetle, Svan dilinde ve Gürcistan'ın dağlık bölgelerindeki lehçelerinde göze çarpmaktadır. Yazılı kaynakların yokluğu sebebiyle, Karaçay-Balkar ve Kumuklara ait olan bu özel isimlerin hangi yüzyılda Gürcistan'ın dağlık bölgelerindeki lehçelere nüfûz ettiğini tayin etmek ise artık gayr-ı mümkün görünmektedir. Karaçay-Balkar ve Kumuk dillerinin henüz oluşmadığı dönemlerde, Eski Gürcistan'da yayılmış olan Türkçe özel isimler arasında ასლანი “Aslani” («aslan») ile buna dayalı ასლანაძე “Aslanaჳe”, ასლანიშვილი “Aslanišvili”, ასლანიკაშვილი “Aslanik‘ašvili” gibi aile adları diğer Türk adlarıyla birlikte görülür.[3]

Gürcistan'a yerleşen bu Kıpçakların Ahıska Türklerinin atalarından biri olduğu da ileri sürülmektedir.[28][29]

Akdes Nimet Kurat'a göre, Gürcistan’a giden Kumanlardan büyük bir kısmı dönmemiş, orada kalmış ve türlü ovalarda yerleştirilmişlerdir. Doğu Anadolu’da ve Çıldır gölü çevresindeki Kıpçaklar işte bunların halefleridir.[30] Böylece bu Kıpçaklar hem bugünkü Ahıska Türklerinin hem de Artvin, Ardahan, Oltu, Tortum, Narman halkının etnik oluşumunda pay sahibi olmuşlardır.[31][32]

Oğuz ve Kıpçak Türklerinin kaynaşıp harmanlandığı bir coğrafya görünümü veren Ahıska bölgesi ağzı, Türkiye'nin kuzeydoğusunda yer alan Artvin ilinin Ardanuç, Artvin Merkez, Yusufeli, Şavşat ilçeleri, Ardahan ilinin Posof ve Çıldır ilçeleri ile büyük ölçüde paralel, Erzurum’un Çoruh ırmağı ve kollarındaki yerleşim birimleri ile pek çok özellik bakımından ortak, bazı hususlarda ise Doğu Karadeniz ağızları ile de ortaklaşan yönlere sahiptir.[33]

Anadolu ağızlarının oluşumunda Oğuz dışı Türk boylarının da etkisi görülmektedir. Karadeniz sahil şeridinde özellikle İzmit, Bartın, Tirebolu ve Artvin'de yoğun olmak üzere, Anadolu'nun her tarafından serpinti hâlinde Kıpçak Türkçesi özelliklerine (ñ > y, g > v, s > h, f > p, ş > s, a > å, ünlü-ünsüz uyumsuzluğu vs.) rastlanmaktadır.[34]

Ayrıca bakınız

[değiştir | kaynağı değiştir]

Notlar

[değiştir | kaynağı değiştir]
  1. ^ [1] (Gürcüce ყივჩაყები საქართველოში q'ivçaq'ebi sakartveloşi «Gürcistan'daki Kıpçaklar», ყივჩაყთა გადმოსახლება საქართველოში q'ivçaq'eta gadmosaxleba sakartveloşi «Kıpçakların Gürcistan'a Göçü», ყივჩაყები q'ivçaq'ebi / ყივჩაღები q'ivçağebi / ყიფჩაღები q'ipçağebi ya da ყივჩაყნი q'ivçaq'ni / ყივჩაღნი q'ivçağni «Kıpçaklar»)

Kaynakça

[değiştir | kaynağı değiştir]
  1. ^ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t Prof Dr. Giuli Alasania გიული ალასანია (Tiflis Devlet Üniversitesi Şarkiyat Fakültesi), Türkler Ansiklopedisi, Yeni Türkiye Yayınları, C.II, Ankara 2002, sayfa: 793-797 → internet versiyonu Gürcistan Dostluk Derneği 6 Mart 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  2. ^ Gümüş, Nebi (2006). İlk Anadolu Selçuklu-Gürcü karşılaşması: Pasinler Savaşı ve sonuçları 16 Mayıs 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, VI (2006), sayı: 3.
  3. ^ a b Marine Janashia (yazan). Gürcü dilindeki Türkçe kökenli özel isimler 13 Mayıs 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (Turkuli Tsarmomavlobis Antroponimebi Kartulshi). Çevirenler: Ali Ertuğrul ve Alexander Chulukhadze. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Türkoloji Dergisi, 17, 2 (2010) 115-129
  4. ^ a b c d e f g Kıldıoğlu, Mehmet (2006). IX-XVI. asırlarda Yenisey-İrtiş bölgesinde Kırgız-Kıpçak ilişkileri 26 Haziran 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, sayı: 30, sayfa: 133-166, Erzurum 2006
  5. ^ Kumekov, Bolat E. (1993). XII-XIII. asrın başında Batı Deşt-i Kıpçak'taki Kıpçak boy birliklerinin etnonimleri hakkında 13 Aralık 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Türkçe’ye çevirenler: Mehmet Kıldıroğlu ve Çıngız Samuddinov. Aslı: Кумеков Болат Е. Об этнонимии кыпчакской конфедерации Западного Дешт-и Кыпчака ХІІ-начала ХІІІ века // Известия, СОН, 1 (187), НАН РК, Алматы, 1993, с.58-70
  6. ^ Özyetkin, Ayşe Melek (2006). “Tarihten Bugüne Türk Dili Alanı” 16 Haziran 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., (Konferans) Chinese Academy of Social Science, Sino-Foreign Relationship Department of Institute of History, Beijing/CHINA (23 January 2006)
  7. ^ “Алфавитный список народов, обитающих в Российской Империи” 21 Şubat 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Демоскоп Weekly, № 187 - 188, 24 января - 6 февраля 2005
  8. ^ Vásáry, István, Cumans and Tatars: Oriental military in the pre-Ottoman Balkans, 1185-1365, (Cambridge University Press, 2005), 6; "..two Turkic confederacies, the Kipchaks and the Cumans, had merged by the twelfth century.".
  9. ^ "Google Books". 2 Ekim 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Mart 2013. 
  10. ^ a b c d e Boswell, A. Bruce (1927). The Kipchak Turks. The Slavonic Review, Vol. 6, No. 16 (Jun., 1927), pp. 68-85
  11. ^ Brosset, M. F., Gürcistan Tarihi (Çeviren: Hrand D. Andreasyan, Notlar ve Yayına Hazırlayan: Erdoğan Merçil), Türk Tarih Kurumu Yay., Ankara 2003. (sayfa: 388)
  12. ^ a b Kırzıoğlu, M. Fahrettin (2008), “Ahıska-Ardahan-Artvin ve Oltu’da Hıristiyan Atabekler Hükümeti-I (1268-1578)” 6 Mart 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Bizim Ahıska, Yıl: 4, Sayı: 10, Bahar 2008.
  13. ^ a b c d e f g h Ayan, Ergin (2009). Selçuklu-Kıpçak İlişkileri 6 Mart 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. SAÜ Fen Edebiyat Dergisi (2009-II)
  14. ^ გიული ალასანია (Giuli Alasania). ქართული წერილობითი წყაროების ბუნ-თურქები (საკითხის ისტორიოგრაფია), ქწ, IX, თბ., 2000, გვ. 19-29 (რეზიუმე ინგლისურ ენაზე). (Gürcüce)
  15. ^ a b c d e Gippert, Jost (2007). The “Bun-Turks” in Ancient Georgia 14 Temmuz 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. TITUS
  16. ^ მოქცევაჲ ქ ართლისაჲ, შატბერდისეული ვერსია 24 Şubat 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., [თავი ა~] (Eski Gürcüce)
  17. ^ Sargın, Hakan (2006). Ahıska Türkleri ile ilgili politikaların stratejik boyutu 20 Kasım 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. TC. Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Türk Tarihi Ana Bilim Dalı Genel Türk Tarihi Bilim Dalı Yüksek Lisans Tezi, danışman: Nesrin S. Karagür, İstanbul
  18. ^ დღეს დიდგორობაა[ölü/kırık bağlantı] (Gürcüce)
  19. ^ შოთა მესხია (Şota Meshia) – ძლევაჲ საკვირველი 6 Mart 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. თბილისი, გამომცემლობა „მეცნიერება“, 1972 წ. (Gürcüce)
  20. ^ Bedirhan, Yaşar (2006). Ortaçağda Kafkasya'da Selçuklularla-Gürcüler arasında siyâsi hâkimiyet mücadelesi[ölü/kırık bağlantı]. Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 2000/6, 159-184
  21. ^ The Georgian Chronicles about the Cuman - Kipchak resettlement in Georgia at the TITUS Project 6 Mart 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (Gürcüce)
  22. ^ Kaynak hatası: Geçersiz <ref> etiketi; Khazanov isimli refler için metin sağlanmadı (Bkz: Kaynak gösterme)
  23. ^ Gerard Chaliand (2003), Nomadic Empires: From Mongolia to the Danube, p. 52. Transaction Publishers, 0-7658-0062-4.
  24. ^ Kaynak hatası: Geçersiz <ref> etiketi; CHEIA isimli refler için metin sağlanmadı (Bkz: Kaynak gösterme)
  25. ^ "Caucasus Journals of Social Sciences" (PDF). 25 Haziran 2020 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Haziran 2020. 
  26. ^ "Selçuklu-Kıpçak İlişkileri" (PDF). 18 Nisan 2013 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. 
  27. ^ როლანდ თოფჩიშვილი, ეთნოისტორიული ეტიუდები 26 Aralık 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., წიგნი I, ენა და კულტურა, თბილისი 2005 [Topchishvili Roland A. Ethnohistorical etudes, book I, Tbilisi, 2005]. საქართველოს მეცნიერებათა აკადემიის ივ. ჯავახიშვილის სახ. ისტორიისა და ეთნოლოგიის ინსტიტუტი, საქართველოს განათლების სამინისტროს თბილისის ილია ჭავჭავაძის სახ. ენისა და კულტურის სახელმწიფო უნივერსიტეტი (Gürcüce) (...ნაყივჩაღარი, ნასომხარი, ნაოსარი, ნალეკარი, ნათურქალი, ნასპარსალი, ნარუსალი ... naqivchaghari, nasomkhari, naosari, nalekari, naturkali, nasparsali, narusali)
  28. ^ Yunusov, Arif. The Akhiska (Meskhetian Turks): Twice Deported People. "Central Asia and Caucasus" (Lulea, Sweden), 1999 # 1(2), p. 162-165 (Rusça)
  29. ^ Tombuloğlu, Tuba (2003). Kafkasya'nın etnik ve kültürel yapısı'nın oluşumunda Türklerin rolü 23 Eylül 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. T.C. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Bölümü (Genel Türk Tarihi) Ana Bilim Dalı Yüksek Lisans tezi, danışman: Saadettin Gömeç, Ankara.
  30. ^ Kurat, Akdes Nimet (1972). IV-XVIII. Yüzyıllarda Karadeniz Kuzeyindeki Türk Kavimleri ve Devletleri, Ankara 1972, sayfa: 84.
  31. ^ Özel, Haşim (2007). “Ahıska Türkleri Yakın Tarihi”, 'Eğitişim Dergisi, E-Eğitim Bilim ve Sanat Dergisi, Kasım 2007, sayı: 17, sayfa: 3-4.
  32. ^ Efendioğlu, Süleyman (2009). Ağrı ili ağızları 19 Nisan 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 4/3 Spring 2009, sayfa: 808-840
  33. ^ Demiray, Erdinç (2012). Anavatanlarından sekiz ülkeye dağıtılmış bir halk: Ahıska Türkleri 21 Şubat 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 7/3, Summer 2012, p. 877-885, Ankara
  34. ^ Karahan, Leyla (1996). Anadolu Ağızlarının Sınıflandırılması, Türk Dil Kurumu yayınları: 630, Ankara, sayfa: 181

Bibliyografya

[değiştir | kaynağı değiştir]
  • Anchabadze, G.Z. (1980), The Qipchaks in Georgia. — “Problems of Modern Study of Turks”. Alma-Ata (Rusça)
  • Chkhataraishvili, K. (1986), The Kipchak Resettlement in Georgia 1118, in: Gürcistan Sovyet Ansiklopedisi (Encyclopaedia Georgiana), Tiflis (Gürcüce)
  • Golden, PB (1984), Cumanica I: the Quipchaqs in Georgia, Archivum Eurasiae Mediiaevi 4: 45-87
  • Kırzıoğlu, MF. (1976), Yukarı Kür ve Çoruk Boylarında Kıpçaklar. Atatürk Üniversitesi, Erzurum; ikinci baskı: 1992, TTK, Ankara
  • Rapp, SH (2003), Studies In Medieval Georgian Historiography: Early Texts And Eurasian Contexts, Peeters Bvba ISBN 90-429-1318-5
  • Suny, RG (1994), The Making of the Georgian Nation: 2nd edition, Indiana University Press, ISBN 0-253-20915-3
  • Wink, Andre (2001), Nomads in the Sedentary World, Routledge (UK) ISBN 0-7007-1370-0
"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Gürcistan_Kıpçakları&oldid=33899537" sayfasından alınmıştır